Meteorolojî

Meteorolojî yan jî Hewanasî, (bi yewnaniya kevn: μετεωρολογία, lat. meteōrología) şaxeke zanistên atmosferê ye (ku kîmya û fizîkê ya atmosferê dihewîne) bi giranî li ser pêşbînkirina hewayê ye. Lêkolîna meteorolojiyê bi hezarsalan e ku heye. Pêşketinên girîng di meteorolojiyê de heya sedsala 18an dest pê nekiriye. Di sedsala 19an de piştî ku torên çavdêriya hewayê li seranserê herêmên berfireh hatin damezrandin, di vî warî de pêşketineke kêm bi dest ket. Hewldanên berê yên pêşbînkirina hewayê bi daneyên dîrokî ve girêdayî dihatin şopandin. Heta ku piştî zelalkirina qanûnên fizîkê û bi taybetî di nîvê dawiya sedsala 20an de bi pêşketina komputerê (destûrê dide çareseriya otomatîkî ya gelek hevkêşeyên modelkirinê) de, di warê pêşbînkirina hewayê de pêşketinên girîng hatin bidestxistin. Şaxeke girîng a pêşbînkirina hewayê pêşbînkirina hewaya deryayî ye ji ber ku ew bi ewlehiya deryayî ve girêdayî ye ku tê de bandorên hewayê di heman demê de danûstendinên atmosferê bi beşên mezin ên avê re jî vedihewîne. Pîvanên cihêreng ji bo ravekirin û pêşbînkirina hewayê li ser astên cih, herêmî û gerdûnî têne bikaranîn.

Bûyerên meteorolojiyê, bûyerên hewayê yên berçav in ku ji hêla zanista meteorolojiyê ve têne ravekirin. Bûyerên meteorolojîk ji hêla guhêrbarên atmosfera Erdê ve têne vegotin û têne pîvan: germahî, tansiyona hewayê, dûkela avê, herikîna girseyê û guherbar û danûstendinên van guherbaran û çawa bi demê tê guhertin.

Wekî din fizîka atmosferê, lêkolîna avhewa û baştirkirina rêbazên pêşbînîkirina hewa, hewanasî her weha pêvajoyên kîmyewî (mînak avakirina ozonê, gazên serayê) di nav atmosferê de lêkolîn dike û qewimînên fenomenê diparêze. Ew di nav erdnîgariyê de tê hesibandin û li zanîngehan e (binihêrin xwendina hewanasiyê) ku pir caran bi saziyên fîzyaya zemînî an fakulteya fizîkê ya têkildar ve girêdayî ye.

Dîrok

Serdema yekem

Pêşbîniyên pêşîn ên hewayê bi şaristaniyên destpêkê re dest pê dikin ku bûyerên astronomîkî û meteorolojîk ên dubare dişopînin da ku ji wan re bibin alîkar ku guhartinên demsalê bişopînin. Nêzîkî 650 sal b.z. Babîliyan hewl dane ku li ser bingeha xuyabûna ewran û diyardeyên optîkî yên meteorolojîk ên wekî hale, guherînên hewayê yên demkurt pêşbînî bikin. Beriya zayînê de, di sala 300ê de, stêrnasên çînî salnameyek çêkiribûn ku sal li 24 festîvalan dabeş kiribû ku her festîvalek bi celebek hewayê ve girêdayî ye. Feylesofê Yewnanî Arîstoteles Meteorologica nivîsa, nivîsareke zanistî ya felsefî nivîsandiye ku tê de teoriyên li ser derdora 340 diyardeyên meteorolojîk ên wekî baran, ewr, befr, ba, birûsk, birûsk û bahoz hene.

Serdema Navîn û Serdema Nû

Bi sedsalan, hewl hatine dayîn ku li ser bingeha agahdariya hewaya gelemperî û çavdêriyên kesane pêşbîniyan çêbikin. Ligel vê yekê di dawiya Ronesansê de, her ku diçe zelal dibe ku spekulasyonên fîlozofên xwezayî têrê nakin û ji bo çêtir fêmkirina atmosferê zêdetir agahdarî hewce ne. Ji bo vê yekê, amûrên ku ji bo pîvandina taybetmendiyên atmosferê, wekî şilbûn, germahî û zexta hewayê hewce bûn. Di şaristaniya ewrûpayê de, yekem sêwirana naskirî ji bo hîgrometer, amûrek ji bo pîvandina şilbûna hewayê, ji aliyê Nicholas Cusa (c.1401-1464, Almanî) di nîvê sedsala panzdehan de hate sêwirandin. Galileo Galilei (1564-1642, Îtalî) di sala 1592 an de piştî demeke kurt termometreyek bingehîn îcad kir û li pey vê Evangelista Torricelli (1608-1647, Îtalî) di sala 1643 de barometre ji bo pîvandina zexta atmosferê îcad kir.

Serdema Nû

Dema ku ev amûrên meteorolojîk ji sedsala heftemîn heta sedsala nozdehan hatine çêkirin, pêşveçûnên çavdêrî, teorîk û teknolojîk jî beşdarî li zanistiya atmosferê kirine. Kesên ku li deverên cuda yên Cîhanê dijîn, dest bi tomarkirin û pîvandina atmosferê kirine. Dahênana telegrafê û derketina şebekeyên telegrafê di nîveka sedsala nozdehan de bû sedema birêkûpêk ku veguheztina çavdêriyên hewayê ji çavdêr û berhevkaran re were şandin. Bi karanîna van daneyan, nexşeyên hewayê bêyî hûrgulî hatine kişandin. Tevgerên bayê rûvî û pergalên bahozê dikarin werin vegotin û werin lêkolîn kirin. Pêşbîniya hewayê ya Sînoptîk, li ser bingeha berhevkirin û analîzkirina gelek çavdêriyên hevdem ên li herêmek mezin de, di sala 1860an de bi zêdebûna hejmara stasyonên çavdêriya hewayê re çêbû.

Roja îro de

Di sedsalên nozdehan û sedsala bîstan de bi avabûna torên çavdêriya meteorolojîk ên herêmî û cîhanî re, ji bo pêşbînkirina hewaya çavdêriyê zêdetir dane hatine peydakirin. Di sala 1920an de bi îcadkirina radyosondeyê, di şopandina hewayê li bilindahiyên cihêreng de gavek pêşkevtî hate avêtin. Radiosondes, qutiyeke piçûk a sivik a ku bi amûrên hewayê û veguhezkarek radyoyê ve girêdayî ye, bi balonek ku bi hîdrojen an helyûmê tije ye ku bi navînî 30 kîlometre bilind dibe, şandin atmosfera dinyayê. Di dema bilindbûnê de, amûr daneya germahî, şilatî û zextê dipîvin û vedigerîna stasyona erdê. Li stasyona erdê, dane têne hilberandin û profîlek vertîkal a atmosferê dihate çêkirin. Digel vê yekê, ev dane ji bo çêkirina nexşeyên hewayê an jî ji bo pêşbînkirina hewayê di modelên komputerê de bicîh kirin têne peyda kirin.

Di roja îro de xizmetên meteorolojî bi rêbazên zanistî û bi hevkariya navneteweyî têne kirin. Îro, li dora deh hezar stasyonên bejahî li 24 saetan dixebitin. Zêdetirî şeş hezar keştiyên çavdêriyê li deryaya vekirî dixebitin û ji hezarî zêdetir stasyonên meteorolojiyê sondajên hewayî yên bilind daneyên avhewayê tomar dikin.