Here naverokê

Rexneya li zerdeştîtiyê

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.

Rexnekirina zerdeştî (zimanê îngilîzî: Criticism of Zoroastrianism) bi sedsalan ne tenê ji alîgirê olên din, lê di nav Zerdeştîyên ku dev ji olê berdan û Zerdeştîyên ku dixwestin Zerdeştîyê çaksazî bikin de jî çê bûye.

Zerdeşt

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di sedsala 19an de, Piao yê Brîtanî yê ku li Hindistanê rûdinişt, John Wilson, ku bi civata Zerdeştî ya Parsî ya Hindistanê re hevdîtin kir, îdia kir ku Zerdeşt tu carî ne xwediyê mîsyonek rastîn a Xwedê ye û ne jî îdîa kir ku ew heye,[1] û ku Zerdeşt tu carî mûcîze, an pêxemberîtî nekiriye, û ku çîroka jiyana wî "tenê berhevoka fablên nûjen" e.[2][3] Hinekên din dibêjin ku hemî çavkaniyên Zerdeştî yên berdest ên derbarê Zerdeşt de tenê rastiyên tevlihev li ser Zerdeşt pêşkêş dikin û nikarin li ser yekê li hev bikin,[4] bi taybetî di navbera çavkaniyên berê û paşê de.[5]

Xwedayan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Yaşt ji aliyê ferhengî ve heman koka peyva Yesan e û wateya wê ya rast îbadet û dua ye. Yaşt ew stran in ku bi giştî ji bo pesindana xwedayên kevnar ên Îranî yên wekî Mêhr, Nahîd, Tîştar û hwd. Ji aliyê temenî ve hemû yat ne wek hev in.[6]

Y. 1–8 bi awayê jimartinê hatine nivîsandin: xwedayan vedixwînin serjêkirinê (1), lib û baresman ji wan re tê pêşkêş kirin (2), paşê pêşkêşên din (3–8: Srōš darūn) . Y. 56 ji bo balê bang li xwedayan dike. Sîroza “sî roj” xwedayên ku sî rojên mehê diparêzin dihejmêre. Ew bi du awayan heye, "biçûk". V. Yašts (Yt.) sirûdên ku ji xwedayên sereke re têne gotin. Yt. 5 (132 ayet) sirûdeke girîng e ku ji Arəduuī Sūrā Anāhitā, xwedawenda avê re hatî şandin.[7]

Rexnegir bi gelemperî îdia dikin ku Zerdeştî perestvanên xweda û hêmanên xwezayê yên din in, wek êgir, bi yek duakirinê, Litanya ber bi agir (Atesh Niyaesh),[8]Dibêje: “Ez dawet dikim, (îbadetê) te dikim, agirî, ey kurê Ahûra Mezda bi hemû agir û Mîtra.[9]Hin rexnegiran Zerdeştî bi peyrewên dualîzmê tawanbar dikin, yên ku tenê di demên nûjen de îdia dikirin ku ew şopdarên yekxwedayî ne ji bo rûbirûbûna bandora bihêz a ramana Xiristiyan û rojavayî ku "yek-xwedayîtî wekî kategoriya herî bilind a teolojiyê binav kir."[10]û amaje bi wê yekê dike ku Zerdeştî sîstemeke baweriyê ya ku ji henoteîzmê bandor bûye, dişopînin. [11]Rexnegir lê zêde dikin ku ev dîtinên ji hev cuda berbelav bûne, nîşana nepenîtiya baweriyên Zerdeştî yên di derbarê xwedatiyê de ye.[12]Rexnegir israr dikin ku nêrîna reformxwaz a yekxwedayîtiyê berevajî nêrîna Zerdeştî ya orîjînal a cîhanbîniyek dualî ye ku herî zêde di têkiliya di navbera Ahûra Mezda û Angra Mainu de diyar dibe.[13]

Di olê de guherbarên berdewam

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zurvanîzm

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zurvanîzm tevgereke dînî ya fatalîst a Zerdeştiyê ye ku tê de xwedawendiya Zurvan prensîba yekem e (xwedatiya afirînerê seretayî) ku cêwîyên wekhev-lê dijberî hev, Ahura Mazda û Angra Mainyu çêbûne. Zurvanîzm wekî "Zerdeştiya Zurvanî" jî tê zanîn û dibe ku bi Mazdaîzmê re were dijber kirin.

Zurvan di zurvanîzmê de weke xwedayê dem û mekanê bêdawî dihate naskirin û weke "yek" an jî "tenê" dihat naskirin. Zurvan wek xwedayekî derbider û bê azwer dihat nîşandan; yê ku ferqa qencî û xerabiyê jê re tunebû. Navê Zurvan vegotineke normalîzekirî ya peyvê ye, ku di farisiya navîn de wek Zurvān, Zruvān an Zarvān xuya dike. Navê Farisiya Navîn ji Avestayî tê (avesta: 𐬰𐬭𐬎𐬎𐬁𐬥, romanî: zruuān, lit. 'dem', navdêreke rêzimanî ya nêr).

Zerdeştî li Ermenîstanê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Wêneyê çend mezhebên Zerdeştî, Xuramîtî li Îranê, Urdu li Ermenîstanê, Mazdekîtî li Îranê

Aramazd di guhertoya Ermenî ya Zerdeştî de xweda û afirînerê bingehîn bû[14]Aramazd wek xwedayekî xêrxwaz ê dewlemendî, baran û pirbûnê û her weha bavê xwedayên din, di nav wan de Anahit, Mihr û Nani, dihat dîtin. Wek Ahura Mazda, Aramazd jî wek bavê xwedayên din dihat dîtin û kêm caran jina wî hebû, her çend carinan mêrê Anahit an jî Spandaramît bû. Aramazd forma Ahura Mazd a Partî bû[15]

Zerdeştîya ermenî gelekî veşartî bû û sîbera xwedayên ermenî di nav xwe de dihewand, yên ku di Zerdeştîyê de rola Yazatas girtibûn ser xwe û li ser taybetmendîyên Zerdeştîyê li Ermenîstanê axivîn û nameyek ji kahînekî Zerdeştî heye ku tê de dibêje: 

Em wek te îbadeta salên dinyayê nakin A,Roj û heyv, ba û agir[16]

Di sedsala 14-an de Mkhitar Aparantsi li ser komek mirovên ku rojê diperizin, navê wan bi ermenî (Արևորդիներ) dinivîse û Zerdeşt jî gotiye:[17]

Hin ermenî hene ku bi zimanê ermenî diaxivin û rojê îbadetê dikin û ji wan re dibêjin "Arevordî". Ne herf û ne jî nivîsên wan hene û dê û bav zarokên xwe li gorî efsaneyên ku bav û kalên wan ji sêrbaz Zerdeşt, serokê perestgehê fêr bûne, mezin dikin. Ji rojê re diperizin, rûyên xwe ber bi wê ve dizivirînin, hurmetê didin darê - pîvaz, û di nav kulîlkan de - sosin, pembû û hwd., ku her dem li ber rojê ye. Ew bi bawerî û kirinên bilind û bîhnxweş xwe wek wan [kulîlkan] dihesibînin û qurbanan [ji bo rizgarkirina canê] miriyan pêşkêş dikin û hemû bacên [dêrê] ji kahîn Ermenî re tînin. Ji serokê wan re Azarapet tê gotin, û her sal du an zêdetir caran hemî - jin û mêr, kur û keç - di demek pir tarî de li cihekî veşartî tazî têne cem hev û Azarapet [hevalîtî] û zengil ji wan re têne xwendin.

Îskenderê Mezin

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Encyclopædia Britannica destnîşan dike ku olek Yewnanî bandor li Zerdeştî kiriye.

Di encama fetha Îskender de, dînê Îranê hema hema bi tevahî di bin pêla Helenîzmê de bû. Mînak li Sûsayê, ku yek ji paytextên Axemeniyan bû, lê dînê Auramazda ne xwecî bû, diravên serdemên Selûkî û Arsakîdan yek xwedawendek Îranî temsîl nake. Paşê hêdî hêdî ola Îranê dîsa derket holê. Li Commagene di nîvê sedsala 1-ê bz de, xwedayan navên Yewnanî û Îranî li xwe digirin: Zeus Oromazdes, Apollo Mithra, Helios Hermes, Artagnes Herakles Ares. Belgeya yekem a bikaranîna salnameya Zerdeştî, ku tê wateya naskirina fermî ya Zerdeştî, 40 sal berê li Nisa (nêzîkî Aşgabata nûjen li Turkmenistanê) tê dîtin. Wê hingê divê rengekî ortodoksiyê ku tê de Auramazda û pêkhateyên (hêzên li dora wî) bi xwedayên din ên wekî Mîtra, Roj û Heyv re bi hev ve girêdide, were damezrandin.[18]

Di dema Împaratoriya Selûkiyan de

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji Serdema Împaratoriya Seleukîdan, di serweriya Antiochos III û pê de, kulta dewleta navendî ya padîşah û şahbanûya xwedayî saz kirin. Malbata Selewkîdan îdia dikir ku ji xwedayê rizgarker Apollon e. Ji bo xatirê mijarên ne Yewnanî, Apollo û xwişka wî ya cêwî Artemîs bi xwedayên cihêreng ên Tav û Heyvê yên herêmî yên ku di împaratoriya pir-polîteîst de dihatin perizîn, hatin wekhev kirin. Ji serdestiya Antiochus IV dest pê kir, Seleucids serweriya xwe bi padîşahiya kozmîk Zeus ve girêda, ku bi heman rengî dikare bi xwedayên ezmanan ên ne Yewnanî re were nas kirin.[19]

Zarathustra Khuragen

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Zarathustra Khuragen

Di serdema Sasaniyan de Zerdeşt Xuragan mezhebeke nû ya bi navê Dareddîn an jî Zerdeştî ava kir. Ew bi pirtûkên felsefî yên Yewnanî, ku di nav wan de Komara Platon jî heye, nas kir û di bin bandora Utopyaya Platon de ma. Ramanên Xûragan ên Zerdeştî, ku piranî aborî û civakî bûn, bi rêya şagirtê wî Mazdek derbasî civaka farisî bûn. Malalas vedibêje ku di dema serdestiya Diokletîan de, dused sal berê, zilamekî Manî bi navê Bondusê Mazdac, bi ramanên nû û dijberiya ola fermî ya Manî li Romayê derketiye. Di nav gotinên Bodis de: "Xwedayê qenciyê şer kir û Xwedayê xerabiyê têk bir, ji ber vê yekê li vir hewce ye ku Xwedê biperizin." Zerdeşt di rastiyê de teorîsyen û damezrînerê kevneşopiyekê bû ku bi armanca vegerê li resenî û yekxwedayîtiyê (li gorî têgihîştina wî ya ji wateya yekxwedayîtiyê, ku xwedayê qenciyê û xwedayê xerabiyê bû), pêxemberê mezin ê Îrana kevnar bû. û wî padîşahên Sasanî teşwîq kir ku vê kevneşopiyê bişopînin, ji ber ku di wan rojên ku her du prensîp ji ola Zerdeştî re şîrove û şîroveyên cuda hebûn, mirov bêzar û tevlihev bûn.[20]

Mazdekîstî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Pereyê zêr yê Kavad I, dibe ku li Sûsayê, di 529 an 530.

Mazdekîstî ( zimanê îngilîzî: Mazdakism) mobad (kahîn) Zerdeştî yê îranî û reformxwazekî olî bû ku di serdema împaratorê Sasanî Kawadh I de bandorek bi dest xistibû. Wî îdîa kir ku pêxemberê Ahura Mazda ye û bernameyên refaha civakî saz kir.

Li gorî çavkaniyên klasîk, piştî darvekirina Sukhra ne demek dirêj, mobadek (kahîn) bi navê Mazdek bala Kavad kişandiye. Mazdek nûnerê sereke yê tevgereke olî û felsefî ya bi navê Mazdekîzm bû. Ew ne tenê ji hînkirinên teolojîk pêk dihat, lê di heman demê de ji bo reformên siyasî û civakî yên ku dê bandorê li ser esilzade û ruhaniyan bike jî piştgirî kir.

Pereyê padîşahê Sasanî Xosrow I Anuşîrvan (guhertoya jêkirî), zêrê Veh-Andiyōk-Šābuhr (Gundeshapur).

Khosrow I Anuşîrvan (çêkirî), Gundeshapur mint.

Tevgera Mazdek bê tundûtûjî bû û banga parvekirina serwet, jin û mal û milk, şêweyekî kevnar a komunîzmê dikir. Li gorî dîroknasên nûjen Touraj Daryaee û Matthew Canepa, 'parvekirina jinan' bi îhtîmaleke mezin zêdegotinek û îftirayek bû ku ji biryarnameya Mazdek ku qanûnên zewacê sist kir da ku alîkariya çînên jêrîn bike. Malbatên hêzdar vê yekê wekî taktîkek ji bo qelskirina rêz û avantajên xwe dîtin, ku bi îhtîmalek mezin wusa bû. Kavad ji bo ku hêza esilzade û dîndaran bitepisîne tevgerê weke amûreke siyasî bi kar anî. Zeviyên padîşah hatin belavkirin, û erd di nav çînên jêrîn de hate parve kirin.

Dîroka kesayeta Mazdek hatiye pirsîn. Dibe ku ew çêkirek bû ku sûcê ji Kavad dûr bike. Dîroknasên hevdem, di nav de Procopius û Joshua Stylite, behsa Mazdek nakin ku Kavad wekî kesayetê li pişt tevgerê bi nav dike. Behsa Mazdek tenê di belgeyên paşerojê yên Zerdeştî yên Farisa Navîn de, ango Bundahişn, Denkard û Zand-i Wahman yasn de derdikeve. Çavkaniyên paşerojê yên serdema îslamî, bi taybetî el-Tebarî, behsa Mazdek jî dikin. Dibe ku ev nivîsên paşerojê ji hêla folklora devkî ya îranî ve hatine xera kirin, ji ber ku sûcdarkirina Mazdek ji nû ve parvekirina milkên arîstokratî li ser gel, mijarek e ku di dîroka devkî ya îranî de dubare dibe.

Misilmanan serdestiya Farisan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gherardo Gnoli şîrove Piştî fetha îslamî ya Faris û koçkirina gelek Zerdeştîyan bo Hindistanê û piştî ku ketin ber propaganda îslamî û xiristiyanî, zerdeştî, bi taybetî jî parsî li Hindistanê, heta ku dualîzmê înkar kirin û xwe bi tevahî yekxwedayî dibînin. Piştî çend guhertin û geşedanan, yek ji taybetmendiyên diyarker ên ola Zerdeştî hêdî hêdî ji holê rabû û hema hema ji Zerdeştiya nûjen winda bû..[21]

Rojhilatnas Arthur Christensen di pirtûka xwe ya bi navê “Îran di Serdema Sasanî de” de behsa wê yekê dike ku çavkaniyên di zimanê farisî yên kevnar ên serdema dewleta Sasaniyan de ku behsa baweriya Zerdeştî dikin, bi çavkaniyên ku piştî hilweşîna dewletê derketine hev nagirin. , wek çavkaniya Pehlewî û yên din, û sedem jî ew e ku ji ber hilweşîna dewletê, oldarên zerdeştî yên Sasanî hewl didin ku dînê xwe ji windabûnê rizgar bikin, bi guherandina wê dişibin ya misilmanan Ji bo ku Zerdeştî dev ji ola xwe bernedin.[22][23]

Ansîklopediya Katolîk dibêje:

Eger wisa be, Darmstetter dibêje, wê demê divê em rewşê berovajî bikin û milyaketên Zerdeştî bi bandora Încîl û Fîlo ve girêbidin. Wekheviya di navbera “heftên ku li ber Xwedê radiwestin” di Încîlê de û heft amîsha-spenta di Zend-Avesta de hatiye balkişandin. Lê divê em zanibin ku evên dawî bi rastî şeş in û hejmara heft tenê bi hejmartina "bavê wan Ahura-Mazda" di nav wan de wekî serekê wan tê bidestxistin. Her wiha, ev melekên Zerdeştî ji konkrettir razber in; Ew ne kesên ku wek di Mizgîniyê de bi karên mezin hatine spartin.[24]

Li gorî Bernard Lewis, paşketina Zerdeştî ji ber ku oldarên Zerdeştî ji nêz ve bi sazûmana hêza Îrana kevnar ve girêdayî bûn, çêbû. Ji destdana vê binkeyê û nebûna dostên li derveyî Îranê û nebûna şiyanên xurt ên jiyanê yên mîna cihûyan, wan bêhêvî kir û hejmara wan kêm kir.[25]Donner dibêje, “Zerdeştiyan bi jimareke mezin li bakur û rojavayê Îranê û li deverên din bi sedsalan piştî derketina Îslamê hebûna xwe domandin, û bi rastî jî pir ji bendeyên metnên olî yên Zerdeştî di serdema îslamê de hatine amadekirin û nivîsandin.[26]

Behafarid

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Behaferîd heresiarchê Zerdeştî yê Farisî yê sedsala 8-an bû.[27] ku bi hêmanên Zerdeştî û Îslamê re serhildaneke gundiyên olî dest pê kir. Baweriya wî bi Zerdeşt hebû û hemû saziyên Zerdeştî diparêzin. Şagirtên wî rojê heft caran li ber rojê nimêj dikirin, serxweşiyê heram dikirin, porê xwe dirêj dikirin û ji xeynî dema ku xirav dibûn qurbanên dewaran qedexe dikirin.[24] Serhildana wî ji aliyê serleşkerê Ebbasî Ebû Muslim ve hat şikandin û bi darvekirinê hat îdamkirin. Lêbelê şagirtên wî bawer dikirin ku ew ê dîsa dakeve. Hin şagirtên wî tevlî tevgera Ûstad Sîsê bûne.

Profesor Sîs

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Tevgera Ustad Sîs berdewamiya tevgera Bhavrîd tê hesibandin, ku wî doza pêxembertiyê kir û şoreşek li dar xist, lê di heman demê de hat tepisandin,[28]Li gorî El Şehristanî di nava Zerdeştiyan de komeke bi navê Sîsanîzm û Behavirîtîtî heye. Hin lêkolîner gihîştin wê encamê ku El-Şehraştanî van her du navan bê ferq aniye ziman û nêrînên wan yek an bi kêmanî dişibin hev. Tevgera Stadsîs ne tenê siyasî bû, lê aliyê olî jî hebû: wî dinivîsand ku wî digot ku ew pêxember e û hevalên wî kafirî, bêexlaqî û bandotî kirine.[29]

Xurramiyan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Xurramî ji aliyê Sunpadh el-Mejusî yê farisî ve - ku peyrewê Ebû Muslim el-Xurasanî bû - hatin damezrandin û Xuramî tevliheviyek ji Şîa ya Misilman û Mazdekîzma Zerdeştî ye ; yek ji sedemên herî girîng ên serhildana Xurmatû tolhildana ji îdamkirina Ebû Muslim el-Xurasanî bû ku ji aliyê Ebû Cefer El-Mensûr ve hatibû kuştin.[30]

Nexşeya serhildana Sinbadê ya li dijî Xîlafeta Ebbasiyan di sala 137 hicrî / 755 mîladî de, ku bi serkeftina Ebbasiyan û ji holê rakirina peyrewên wî bi dawî bû, nîşan dide. Dema ku Sinbad direve Teberistanê, ji aliyê xizmekî Asbahbadê mîrê Teberistanê ve tê kuştin.

Îshaq El-Turk

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Îshaq El-Turk, waîzê ku ji aliyê Mîrê Xorasanê û pêşengê Serhildana Ebbasiyan Ebû Muslim ve ji gelê Tirk ên li Transoxianayê re hatiye şandin. Meylên wî yên Zerdeştî yan Xuramî hebûn û piştî ku Xelîfe El-Mensûr Ebû Muslim di sala 137/755an de kuşt, wî mizgînî da ku Ebû Muslim qasidê Zerdeşt e û ew li çiyayên Rayê sax maye û ji wir vegere Wî dilsoziya hinek komên ku Ebû Muslim wek îmam qebûl dikirin û heta wek diyardeyeke xwedatiyê, peyama wî tenê di nav kesên xwedî hestên Zerdeştî de yan jî kesên ku bi van hestan ji bo pêşxistina têkoşîna xwe ya li dijî Ereban bi kar dianîn, bi dest xist û belav bû.[31]

Kesê Maskekirî yê Xorasanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

El-Muqanna rêberekî olî bû, bi eslê xwe çêkerê tekstîlê ji Merwê li Xorasanê bû, ku li wê parêzgehê serhildanek li dijî Xelîfeyê Ebasî el-Mehdî birêve bir. El-Muqned doktrînek ku hêmanên Îslamê û Zerdeştîyê li hev dixist, belav kir, û wî şer nêzîkî sê salan li meydanê û du salên din jî li keleha xwe li Senam berdewam kir berî ku ew di dawiyê de têk biçe û xwe bikuje.[32]

Parsis

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di salên 1860 û 1870an de, zimanzan Martin Haug, Nivîsarên Pîroz ên Zerdeştî bi têgînên xirîstiyanî şîrove kir û yazata bi melekên Xirîstiyantiyê re dan ber hev. Di vê planê de, Amesha Spentas refên kemer-milyaketê Ahura Mazda ne, bi hamkaran re wekî hosteya piştgirî ya milyaketên piçûk.

Belavbûna nifûsa erdnîgarî ya Parsî ya nûjen û kevnar.

Di dema ku Haug wergerên xwe dinivîsand, civaka Parsî (ango Zerdeştiyên Hindî) di bin zexteke tund a mîsyonerên Îngilîz û Amerîkî de bû, yên ku bi tundî Zerdeştî rexne kirin ji ber ku John Wilson di sala 1843-an de ew wesif kir - "polîteîzm", ku mîsyoneran got. ji "yekxwedatiya" xwe pir kêmtir qîmettir e. Di wê demê de, Zerdeştî kêmasiya xwedênasên xwe tune bû, û ji ber vê yekê Zerdeştî kêm bûn ku doza xwe bikin. Di vê rewşê de, şîrovekirina dijberî Haug wekî xêrhatinek hat, û (ji hêla mezin ve) wekî rewa hate pejirandin.[33]

Di pey re şîroveyên Haug wekî yên Zerdeştî hatin belav kirin, ku dûv re gihîştin rojava û li wir hatin dîtin ku Haug piştrast dikin. Mîna piraniya şiroveyên Haug, ev danberheva îro jî ew qas baş hatiye çespandin ku ronahiya 'yazata' ya wekî 'firîşte' hema hema bi gerdûnî tê pejirandin; hem di weşanên ku ji bo temaşevanên giştî hatine amadekirin[34][35]û hem jî di wêjeya akademîk (ne-fîlolojîkî de).[36][37]

Koçkirina Parsiyan bo Hindistanê bû sedema kêmbûna zanyariyên olî, ku di çend mijaran de guman û guman çêbûn, ku di dema desthilatdariya misilmanan de, ji bo hînbûna olê ji Zerdeştiyên Îranê, zilaman bişînin Îranê. Lê li gor rojhilatnas Arthur Christensen û çend dîroknasên Ereb, doktrîna Zerdeştî piştî rûxana dewleta Sasaniyan guherî, ji ber ku oldarên Zerdeştî hewl dan bi guhertina ola xwe ji windabûnê rizgar bikin û dişibin ola misilmanan. Ji bo ku zerdeştî nebin sedem ku misilman bibin, lê ev yek bi ser neket ku nehêle Zerdeştî bibin misilman û her weha bû sedema derketina guhertoyek nû ya Zerdeştî ku dişibe Îslamê û ji Zerdeştiya Sasaniyan cûda bû. serdem.[38][39][40]

Ansîklopediya Katolîk dibêje: 

Di ola kevnar a farisî de (Zerdeştî, Mazdaîtî, Parsîzm) em rastî çi dibe bila bibe, di hêmanên xwe yên herî baş de, cureya herî bilind a eskatolojiya nijadî ye. Lê wek ku em di edebiyata parsî de dizanin, hêmanên ku dibe ku ji olên din hatine deynkirin dihewîne; Ji ber ku hin ji vê edebiyatê helbet vedigerin demên piştî Xiristiyaniyê, divê em vê îhtîmalê ji bîr nekin ku ramanên cihû û hetta xiristiyanî bandor li pêşkeftinên eskatolojîk ên paşîn kirine[41]

Hêdane

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ansîklopediya îranî diyar dike ku çîrokên jiyana Zerdeşt bi vegotina çîrokên Xirîstiyantî û Cihûtiyê û bi anîna wan bi Zerdeşt ve hatine berevajîkirin, lê piraniya wan vegotinan ji Îslamê hatine piştî ku misilman derbasî Faris bûne, ji ber ku ew navgînek bû ji bo oldarên Zerdeştî ji bo bihêzkirina olê.[42]

Dasatira Esmanî, berhevoka pirtûkên pîroz ên Zerdeştiyan, demekê ji hêla civakên Zerdeştî yên li Îran û Hindistanê ve wekî orîjînal hat pejirandin, her çend paşê hemî qebûl kirin ku ev sextekarî ji hêla Azar Keyvan ve hatî nivîsandin, ku hewl da ku pirtûkên pîroz biguhezîne.[43]

Gelek rexnegir dibêjin ku Avesta nikarîbû bi îlhama xwedayî be ji ber ku piraniya nivîsa wê bi awayekî bêveger winda ye an nayê famkirin,[44][45] û gelek olnasên Zerdeştî Gathas wekî tekane nivîsar û tekane nivîsar e ku dikare ji Zerdeşt re were hesibandin.[46]

Nefreta navxweyî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Reformerên Zerdeştî, wek Manekji Nasrwanji Dala, gelek rîtuelên Zerdeştî rexne kirine, di nav de baldariya zêde ya li ser paqijiyê,[45][47] bikaranîna mîza çêlekê ji bo paqijbûna pîroz, bi zorê kirina kûçikan ku di dema merasîmên cenaze de li cesedê mêze bike, ji bo vexwarina dîk û kevokan li ser bircan xêzkirina cenazeyan,[13][48] û doktrînên olî yên ku bi olê re ne li hev in.[49] Ev hevrikiya di navbera Zerdeştiyên ku dixwazin olê biguherînin û Zerdeştiyên ku dixwazin wek xwe bihêlin, bi sedsalan e didome.[50]

Her wiha di navbera Zerdeştiyên Îranî û Zerdeştiyên Hindistanê de û li ser mijarên wekî desthilatdariya kahniya mîrasî di ragihandin û şîrovekirina bawerî, etnîk û xwezaya Ahura Mazda de nakokî û nakokî hene.[51] Di dîrokê de di navbera mezhebên Zerdeştî yên Zurvanî, Mazdaîtî û Mazdaîtî de jî nakokî derketiye.[52]

Zilmkirina kêmneteweyan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li seranserê Îrana Sasaniyan nêzî 200.000 kesên ne Zerdeştî hatin qetilkirin.  Zilm û çewsandina olên din (bi piranî Xirîstiyanan û putperestan) ji aliyê Zerdeştiyan ve, li Împaratoriya Sasaniyan, di serdema Şapûr II (Şapûr Dûlaktaf) de dest pê kir û li Beth Germaî, li Kerkûka îroyîn, dest pê kir.  Şapûr II ne tenê kêmneteweyên olî lê belê kêmneteweyên etnîkî jî çewsandin.[53][54] Di dema şerê bi împaratorê Romayê Konstantiyos II re, Şapûr ji bo mesrefa giran a şer bac danî û yên ku ne Zerdeştî bûn.  Yên ku pere nedan, zilm û zordarî li wan hat kirin.[54]

Şapûrê II di sala 341 de Xirîstiyantî qedexe kir û ferman da ku hemû Mesîhî bibin Zerdeştî yan jî bimirin.[55][56]

Yazdegard II, ji bo ku neteweyek bi tevahî Zerdeştî biafirîne, hewlên xwe yên çewsandina hemû kesên ne Zerdeştî nû kir.[57]

Sêksizm

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zerdeşt ji ber ramana ku cinsiyetparêziyê pêş dixe, bi rêgezên wekî kahniya hemî zilam, alimek hemî zilam û destûrdana pirzewaciyê, ku ji hêla Zerdeşt bi xwe ve tê meşandin, tê rexne kirin.[58][59][60]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ Sharma, Suresh K.; Sharma, Usha, edîtor (2004). Cultural and Religious Heritage of India: Zoroastrianism. Mittal Publications. rr. 17–18. ISBN 9788170999621.
  2. ^ Jenny Rose (2014). Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. rr. 206–7. ISBN 9780857719713.
  3. ^ Stausberg, Michael; Vevaina, Yuhan Sohrab-Dinshaw, edîtor (2015). The Wiley-Blackwell Companion to Zoroastrianism. John Wiley & Sons. r. 75. ISBN 9781118785508.
  4. ^ S. Nigosian (1993). Zoroastrian Faith: Tradition and Modern Research. McGill-Queen's Press. r. 10. ISBN 9780773564381.
  5. ^ Sharma, Suresh K.; Sharma, Usha, edîtor (2004). Cultural and Religious Heritage of India: Zoroastrianism. Mittal Publications. r. 14. ISBN 9788170999621.
  6. ^ تفضلی، احمد، ص ۴۴
  7. ^ Welcome to, Encyclopaedia Iranica. "AVESTA i. Survey of the history and contents of the book". iranicaonline.org (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 5 îlon 2024.
  8. ^ Hinnells, John R. (2005). The Zoroastrian Diaspora: Religion and Migration (Çapa illustrated). Oxford University Press. r. 706. ISBN 9780198267591.
  9. ^ Stausberg, Michael, edîtor (2004). Zoroastrian Rituals in Context (Çapa illustrated). BRILL. rr. 50, 298–99. ISBN 9789004131316.
  10. ^ Dhalla, Maneckji Nusservanji (1914). Zoroastrian Theology: From the Earliest Times to the Present Day. r. 337.
  11. ^ Rose, Jenny (2014). Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. rr. 207–208. ISBN 9780857719713.
  12. ^ Nigosian, S. (1993). Zoroastrian Faith: Tradition and Modern Research. McGill-Queen's Press. r. 23. ISBN 9780773564381.
  13. ^ a b S. Nigosian (1993). Zoroastrian Faith: Tradition and Modern Research. McGill-Queen's Press. r. 116. ISBN 9780773564381.
  14. ^ Russell 2005, p. 29; Ellerbrock 2021; La Porta 2018, p. 1613; Boyce 2001, p. 84; Frenschkowski 2015, p. 469; Canepa 2018, p. 199
  15. ^ Curtis, Vesta Sarkhosh (2016). "Ancient Iranian Motifs and Zoroastrian Iconography". In Williams, Markus; Stewart, Sarah; Hintze, Almut (eds.). The Zoroastrian Flame Exploring Religion, History and Tradition. I.B. Tauris. pp. 179–203. ISBN 9780857728159.
  16. ^ On the Orthodoxy of Sasanian Zoroastrianism - Mary Boyce, page 18
  17. ^ м. Л. Алишан, Армянские историки и истории, Венеция, 1901, стр. 551—552 (на др.-армян. яз.)
  18. ^ "Zoroastrianism - Ahura Mazda, Dualism, Fire Worship | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 9 îlon 2024. Roja gihiştinê 17 îlon 2024.
  19. ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 17 îlon 2024.
  20. ^ ویکی, پارسی. "معنی زرتشت خورگان". پارسی ویکی (bi farisî). Roja gihiştinê 16 çiriya paşîn 2024.
  21. ^ IRANIAN COSMOGONY & DUALISM By: Gherardo Gnoli | The Circle of Ancient Iranian Studies
  22. ^ Christensen, Arthur (1936). Book Iran During The Sassanid Era. p. 421.
  23. ^ "إيران في عهد الساسانيين ( الصفحة رقم ٤٢١ في كتاب وام رقم صفحة حسب موقع 433 )".
  24. ^ "CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Angels". www.newadvent.org. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.
  25. ^ Bernard Lewis, Jews of Islam, p. 17
  26. ^ Fred M. Donner, Muhammad and the Believers: At the Origins of Islam (May 2010), pp. 110–111
  27. ^ Encyclopædia Iranica, BEHĀFARĪD, Zoroastrian heresiarch and self-styled prophet, killed 748-49
  28. ^ كتاب موسوعة التاريخ الإسلامي العصر العباسي, صفحة 70
  29. ^ رضازاده لنگرودی, استادسیس, 143-144
  30. ^ "خرمية". areq.net. Roja gihiştinê 29 tebax 2024.
  31. ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 16 çiriya paşîn 2024.
  32. ^ "Al-Muqannaʿ | Persian Prophet, Revolutionary & Martyr | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 16 çiriya paşîn 2024.
  33. ^ "HAUG, MARTIN – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org. Roja gihiştinê 3 nîsan 2020.
  34. ^ cf. Gray 1927, r. 562.
  35. ^ cf. Edwards 1927, r. 21.
  36. ^ cf. Luhrmann 2002, r. 871.
  37. ^ cf. Dhalla 1914, r. 135.
  38. ^ Hinnells, John; Williams, Alan (22 çiriya pêşîn 2007). Parsis in India and the Diaspora (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-134-06751-0.
  39. ^ Parsi Communities i. Early History – Encyclopaedia Iranica. Iranicaonline.org (2008-07-20). Retrieved on 2013-07-28.
  40. ^ Parsee, n. and adj. – Oxford English Dictionary. oed.com. Retrieved on 2015-03-03.
  41. ^ "CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Eschatology". www.newadvent.org. Roja gihiştinê 14 kanûna pêşîn 2024.
  42. ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "ZOROASTRIANISM II. HISTORICAL REVIEW: FROM THE ARAB CONQUEST TO MODERN TIMES". iranicaonline.org (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 18 gulan 2024.
  43. ^ Jenny Rose (2014). Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. r. 204. ISBN 9780857719713.
  44. ^ Jenny Rose (2014). Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. rr. 205–6. ISBN 9780857719713.
  45. ^ a b Kenneth Boa (1990). Cults, World Religions and the Occult (Çapa revised). David C Cook. r. 48. ISBN 9780896938236.
  46. ^ Jenny Rose (2014). Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. rr. 207–8. ISBN 9780857719713.
  47. ^ Stausberg, Michael, edîtor (2004). Zoroastrian Rituals in Context (Çapa illustrated). BRILL. r. 43. ISBN 9789004131316.
  48. ^ Stausberg, Michael, edîtor (2004). Zoroastrian Rituals in Context (Çapa illustrated). BRILL. r. 471. ISBN 9789004131316.
  49. ^ Jenny Rose (2014). Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. r. 208. ISBN 9780857719713.
  50. ^ Stausberg, Michael, edîtor (2004). Zoroastrian Rituals in Context (Çapa illustrated). BRILL. r. 51. ISBN 9789004131316.
  51. ^ Jenny Rose (2014). Zoroastrianism: An Introduction. I.B.Tauris. rr. 221–2. ISBN 9780857719713.
  52. ^ Leaman, Oliver, edîtor (2006). Encyclopedia of Asian Philosophy. Routledge. r. 608. ISBN 9781134691159.
  53. ^ Moffett, Samuel H. (1992). A History of Christianity in Asia, vol. 1: Beginnings to 1500. r. 145. ISBN 1570751625.
  54. ^ a b Skjærvø, Oktor (2018), Nicholson, Oliver (edîtor), "Christians, persecution of, Persian Empire", The Oxford Dictionary of Late Antiquity, Oxford University Press, doi:10.1093/acref/9780198662778.001.0001, ISBN 978-0-19-866277-8, roja gihiştinê 7 çiriya pêşîn 2020
  55. ^ Sebastian P. Brock, Fire from Heaven: Studies in Syriac Theology and Liturgy, (Ashgate, 2006), 72.
  56. ^ D. T. Potts, The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State, (Cambridge University Press, 1999), 422.
  57. ^ Richard E. Payne (2015). A State of Mixture: Christians, Zoroastrians, and Iranian Political Culture in Late Antiquity. University of California Press. rr. 49, 55–56. ISBN 9780520961531.
  58. ^ Ghada Hashem Talhami (2013). Historical Dictionary of Women in the Middle East and North Africa. Rowman & Littlefield. rr. 186, 372. ISBN 9780810868588.
  59. ^ Dale T. Irvin; Scott Sunquist (2002). History of the World Christian Movement: Volume 1: Earliest Christianity To 1453 (Çapa illustrated). A&C Black. r. 202. ISBN 9780567088666.
  60. ^ Solomon Alexander Nigosian (1993). The Zoroastrian Faith: Tradition and Modern Research (Çapa reprint). McGill-Queen's Press. r. 13. ISBN 9780773511446.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Rexneya_li_zerdeştîtiyê&oldid=1890389" hatiye standin.