Here naverokê

Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji WHO hat beralîkirin)
Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê
  • Dezgeha taybet a Neteweyên Yekbûyî
  • weşangerê OA (open access)
  • rêxistina navneteweyî
  • scientific publisher Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
  • World Health Organization Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Navenda WHOyê li Cenevre, Swîsre.

Ala


DewletSwîsre, Filîpîn, Misir, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, Danîmarka, Hindistan, Komara Kongoyê Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dema avabûnê
  • 7 nîsan 1948 Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Cihê baregehê
Xelat
  • Princess of Asturias Award for International Cooperation
  • Officer of the Order of the Condor of the Andes Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Pêk tê ji
  • World Health Organisation Advisory group Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Qada xebatêPublic health Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Hj. karkeran7000 Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Malperwww.who.int Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêreBelge

WHO yan jî Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê, (bi îngilîzî: World Health Organisation) saziyeke Neteweyên Yekbûyî ye ku ji bo tenduristiya gelemperî ya navneteweyî xebatan dimeşîne. Armanca sereke ya destûra bingehîn a WHOyê ev e ku "hemî gelên cîhanê bigihîjin asta herî bilind a tenduristiyê".[1] Navenda saziyê li bajarê Jenev a Swîsreyê ye ku şeş ofîsên herêmî û 150 ofîsên qadan li çar aliyê cîhanê hene.

Destûra bingehîn a RTCê ji aliyê 61 welatê ve di 7ê nîsana 1946an de hatiye pejirandin. Her sal di 7ê nîsanê de roja tenduristiyê ya dinyayê tê pîrozkirin. Civîna yekem a Meclîsa Tenduristiyê ya Cîhanê (WHA) ku saziya rêveberiyê ya ajansê ye, di 24ê tîrmeha sala 1946an de de pêk hat. Karmend û peywirên Rêxistina Tenduristiyê ya Yekîtiya Neteweyan û Ofîsa Navneteweyî ya Tenduristiyê ya Publique, tevî Tesnîfkirina Nexweşiyên Navneteweyî (ICD) bi temamî ji aliyê WHOyê hatiye yekkirin. Xebatên saziyê di sala 1951an de piştî vegirtinek girîng a çavkaniyên darayî û teknîkî bi gelemperî hatiye destpê kirin.

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Konferansên Tenduristiya Navneteweyî (ISC) ya yekem ku di 23ê hezîran sal 1851ê de hatiye destpêkirin, rêzek konferansan bûn ku heta sal 1938an dewam dike, nêzîkî 87 salan dewam kiriye.[2] Konferansa yekem, li Parîsê, bi tenê bi kolerayê re têkildar bû ku ji bo piraniya sedsala 19an nexweşiya sereke ya salê kolerayê hatiye lidarxistin. Digel etiolojiyê, tevî belavbûna nexweşiyan, gelek nexweşiyên epîdemîk hêj ne diyar in û mijareke argumana zanistî ye, gihîştina peymana navneteweyî ya li ser tedbîrên guncan jibo saziyê hinek bi zehmetî çêbû.[2] Berî ku her yek bi peymaneke navneteweyî ya pir-dewletî encam bide, heft ji van konferansên navneteweyî, ku 41 sal berxwe dide, hatin lidarxistin.[2]

Piştî pênc salan, di sala 1897an de, peymanek li ser Vebaya Bubonîk ji nozdeh dewletên ku beşdarî konferansa Wênîsê bûn ji aliyê şanzdeh dewletan ve hate îmze kirin. Bi Danîmarkayê re, Swêd-Norwêc û DYA vî peymanê îmze nekirin, bi yekdengî hate pejirandin ku xebatên konferansên berê ji bo cîbicîkirinê werin kodkirin.[2] Konferansên paşîn, ji sala 1902an heta ya konferansa dawîn di sala 1938an de nîqaşên berfireh li ser nexweşiyên taya zer, brûseloz, kotî, zirav û tîfoyê di konferansê hate kirin.[2] Xebatek serkevtî ya konferansê, Buroya Sanitary Pan-Amerîkî (1902) û Ofîsa Navneteweyî d'Hygiène Publique (1907) hate damezrandin. Dema ku di sala 1920an de Cemiyeta Miletan hate damezrandin, wan Rêxistina Tenduristî ya Cemiyeta Miletan ava kirin. Piştî Şerê Cîhanî yê Duyem, Neteweyên Yekbûyî hemî rêxistinên tenduristiyê yên din vegirtin ku Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê (WHO) ava bikin.[3]

Polîtîka û armanca rêxistinê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Destûra WHO ya bingehîn dibêje ku armanca wê "bidestxistina hemî mirovan a asta herî bilind a tenduristiyê ye".

WHO van armancên xwe bi erkên xwe yên ku di Destûra Bingehîn de hatine diyarkirin pêk tîne evin: (a) Di xebata tenduristiyê ya navneteweyî de wekî desthilatdariya rêber û hevrêziyê tevbigere; (b) Bi Neteweyên Yekbûyî, ajansên pispor, rêveberiyên tenduristiyê yên hikûmî, komên pîşeyî û rêxistinên din ên ku guncan têne dîtin re hevkariyek bi bandor saz bikin û biparêzin; (c) Ji bo bihêztir kirina xizmetên tenduristiyê, li gorî daxwazê, alîkariya hikûmetan dike; (d) Li ser daxwazî ​​an pejirandina hikûmetan arîkariya teknîkî ya guncaw û di rewşên awarte de, arîkariya pêwîst e dike; (e) Li ser daxwaza Neteweyên Yekbûyî, xizmet û dezgehên tenduristiyê ji komên taybetî re, wek gelên herêmên ewlehî, peyda bikin yan alîkariya wan bikin; (f) Damezrandin û domandina karûbarên îdarî û teknîkî yên ku hewce dike, tevî karûbarên epîdemîolojîk û statîstîkî; (g) Teşwîqkirin û pêşdebirina xebatê ji bo rakirina nexweşiyên epîdemîk û nexweşiyên din; (h) Bi hevkariya dezgehên din ên pispor ku hewce be, pêşvebirina pêşîlêgirtina birînên qezayê; (i) Bi hevkarîkirina bi saziyên din ên pispor re, ku hewce be, baştirkirina xwarin, xanî, paqijî, rekreasyon, şert û mercên aborî an xebatê û aliyên din ên paqijiya jîngehê; (k) Pêşniyarkirina peyman rêziknameyan û pêşniyarên li ser mijarên tenduristiyê yên navneteweyî û pêkanînan.

Ji sala 2012an ve, WHO rola xwe di jibo tenduristiya gel de wiha diyar dike:

  • pêşkêşkirina pêşevaniya li ser mijarên ji bo tenduristî yên krîtîk û tevlêbûna hevkariyê li cihê ku çalakiya hevpar hewce ye;
  • teşekirina rojeva lêkolînê û teşwîqkirina hilberandin, werger û belavkirina zanyariyên hêja;
  • Kifşkirin a norm û standardan û pêşvebirin û şopandina pêkanîna wan;
  • vegotina vebijarkên polîtîkaya exlaqî û delîlan;
  • peydakirina piştgiriya teknîkî, katalîzasyona guhartinê, û avakirina kapasîteya sazûmaniya domdar;
  • şopandina rewşa tenduristiyê û nirxandina meylên tenduristiyê;
  • CRVS (tomarkirina sivîl û statîstîkên jiyanî) ji bo şopandina bûyerên girîng (jidayikbûn, mirin, zewac, cudabûn) peyda dike.

Awa

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê endamê Koma Pêşketinê ya Neteweyên Yekbûyî ye.[4]

Endamî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Welatên li gorî statuya endamtî ya Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê, endamê rêxistinê ye.

Heta çileya sala 2021an,194 dewletên bûne endamên WHOyê. Ji xeynî Liechtenstein, Giravên Cook û Niue, ev dewlet hemî dewletên endamên Neteweyên Yekbûyî ne.[5] Her dewletek endam bi pejirandina peymana ku wekî Destûra Bingehîn a Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê tê zanîn dibe endamek temamî ya WHOyê. Ji gulana dala 2019an û çileya sala 2021ê ve, du endamên WHOyê ya hevkar, Porto Rîko û Tokelau, hene.[6] Dahatina du-salî ya WHOyê ya 2022-2023 ji aliyê 194 endam û 2 endamên hevkar ve hatiye dayîn.[7] Çend welatên din jî statûya çavdêriya rêxistinê wergirtine. Filistîn wekî "tevgereke rizgariya neteweyî" ku li gorî biryara 3118 ya Neteweyên Yekbûyî ji aliyê Komkara Dewletên Ereb ve hatiye naskirin, welatekî çavdêriya rêxistinê ye. Serwerî ya Leşkerî ya Malta (an Order of Malta) jî li ser bingehek wekî çavdêr beşdarê rêxistinê dibe. Vatîkan wekî çavdêr beşdar dibe û beşdarbûna wê wekî "Çavdêrê Dewleta ne-Endam" bi biryarnameyek meclîsê di sala 2021an de hatiye pejirandin.[8][9]

Meclîsa Tenduristiyê ya Cîhanê û Desteya Rêvebir

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Avahiya navenda WHOyê li bajarê Jenevê.

Meclîsa Tenduristiyê ya Cîhanê (WHA) saziya qanûnî û bilind a WHOyê ye. Navenda saziyê li Jenevê, bi gelemperî di meha gulanê de her sal dicive. Ew her pênc salan carekê rêveberê giştî hildibijêre û li ser mijarên polîtîka û darayî ya WHOyê, tevî dahatina saziyê ya pêşniyarkirî, deng dide. Di heman demê de ew raporên lijneya rêveberiyê dinirxîne û biryar dide ka qadên xebatê yên ku hewcedarî lêkolînên din in hene yan na.

Meclîsa saziyê 34 endamên ku di warê tenduristiyê de xwedî pisporiya teknîkî ne, ji bo heyama sê salan ji bo lijneya rêveberiyê hildibijêre. Erkên sereke yên desteyê cîbicîkirina biryar û polîtîkaya meclîsê, şîretkirin û hêsankirina karê saziyê ye.[10]

Saziyên cîhanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji xeynî ofîsên herêmî, welat û peywendiyê, Meclîsa Tenduristiyê ya Cîhanê ji bo pêşvebirin û meşandina lêkolînê saziyên din jî ava kiriye.

  • Ajansa Navneteweyî ya Lêkolînê ya li ser Penceşêrê (IARC)

Ofîsên herêmî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nexşeya ofîsên herêmî yên WHO û herêmên xebata saziyê.      Africa; HQ: Brazzaville, Komara Kongoyê      Pasîfîka rojava; HQ: Manîla, Fîlîpîn      Rohilata Deryaya Navîn; HQ: Qahîre, Misir      Başûrê Rojhilatê Asyayê; HQ: Nû Delhî, Hindîstan      Ewropa; HQ: Kopenhag, Denîmarka      Amerîka; HQ: Washington, D.C., DYA

Dabeşên herêmî yên WHOyê di navbera salên 1949 û 1952an de, li gorî modela Rêxistina Tenduristî ya Pan Amerîkî ya berê, hatin afirandin û li ser bingeha xala 44ê destûra WHOyê ne ku destûr da WHOyê ku "rêxistina herêmî ji bo peydakirina hewcedariyên taybetî yên [her herêmek diyarkirî] ava bike." Gelek biryar li ser asta herêmî têne hildan ku di nav de nîqaşên girîng ên li ser dahatina WHOyê û di biryardana endamên meclîsa pêş de ku ji aliyê herêman ve têne destnîşan kirin.[11]

Jibo her herêmek komîteyek herêmî heye ku bi giştî salê carekê, bi gelemperî di demsala payîzê de dicive. Tevî wan dewletên ku endamên tam in, nûner ji her endam an endamê komeleyê li her herêmê beşdar dibin. Mînak, Filistîn beşdarî civînên Ofîsa Herêmî ya Rojhilata Navîn dibe. Her herêmek jî xwediyê ofîsên herêmî ye.[12] Her ofîseke herêmê ji aliyê rêveberek ve tê birêvebirin ku ji aliyê Komîteya Herêmî ve hatiye hilbijartin. Her çend ji sala 2004-an de, wê ti carî tercîha komîteyek herêmî zêde nekiriye, divê lijne van tayînkirinên bi vî rengî bipejirîne. Rola tam a lijneyê di pêvajoyê de bûye mijara nîqaşê lê bandora pratîkî her gav hindik bûye.[12] Ji sala 1999an vir ve, rêvebirên herêmî ji bo heyamek pênc-salî ku carekê dikare were nûve kirin kar dikin û bi gelemperî di 1ê sibatê de pozîsyona xwe diyar dikin.[13]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 1 nîsan 2020. Roja gihiştinê 30 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  2. ^ a b c d e "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 20 tebax 2017. Roja gihiştinê 30 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  3. ^ McCarthy, Michael (12 çiriya pêşîn 2002). "A brief history of the World Health Organization". The Lancet (bi îngilîzî). 360 (9340): 1111–1112. doi:10.1016/S0140-6736(02)11244-X. ISSN 0140-6736. PMID 12387972.
  4. ^ "UNDG Members". web.archive.org. 11 gulan 2011. Ji orîjînalê di 11 gulan 2011 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 tîrmeh 2022.
  5. ^ "WHO | Countries". web.archive.org. 26 adar 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 26 adar 2016. Roja gihiştinê 30 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  6. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 25 sibat 2021. Roja gihiştinê 30 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  7. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 24 adar 2021. Roja gihiştinê 30 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  8. ^ "Comunicato della Santa Sede". press.vatican.va. Roja gihiştinê 30 tîrmeh 2022.
  9. ^ "World Health Organization - Gian Luca Burci, Claude-Henri Vignes - Google Books". web.archive.org. 12 kanûna paşîn 2017. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 12 kanûna paşîn 2017. Roja gihiştinê 30 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  10. ^ "WHO | Governance". web.archive.org. 13 sibat 2014. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 13 sibat 2014. Roja gihiştinê 31 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  11. ^ "World Health Organization". Wikipedia (bi îngilîzî). 30 tîrmeh 2022.
  12. ^ a b Burci, Gian Luca (2004). "Summary of Remarks by Gian Luca Burci". Proceedings of the ASIL Annual Meeting. 98: 16–18. doi:10.1017/s0272503700060663. ISSN 0272-5037.
  13. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 11 çiriya pêşîn 2017. Roja gihiştinê 31 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê de hene

Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Rêxistina_Tenduristiyê_ya_Cîhanê&oldid=1827458" hatiye standin.