Adile Xanim
Adile Xanim | |
|---|---|
 | |
| Jidayikbûn | 1847  |
| Mirin | 1924 Helebce |
| Hevwelatî | Rojhilata Kurdistanê |
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
Xanim Adela Jaff an jî Adela Xanem, ku îngilîzan jê re dibêjin Prensesa Wêrek, mîreke kurd a ji eşîra Jaff û yek ji pêşengên jin ên yekem ên navdar di dîroka Kurdistanê de bû.[1] Eşîra Jaff mezintirîn eşîra Kurdistanê ye û xwecihê devera Zagrosê ye ku di navbera Îran û Iraqê de hatiye dabeşkirin. Adela Xanem ji malbata Sahibqeran a arîstokrat a navdar bû, ku bi serokên eşîrên Jaff re zewicî. Xatûn Adela li deşta Şarezorê bandoreke mezin di kar û barên eşîra Jaff de kir.[2] Îngîlîzan ji ber vegerandina bazirganî û hiqûqê li herêmê navê "Xatûn" lê dan û bi ser ketin jiyana bi sedan leşkerên Brîtanî rizgar kirin.
Jînenîgarî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Ew di sala 1847an de li bajarê Sanandajê, ku duyemîn bajarê herî mezin ê Kurdistana Îranê ye, di malbateke desthilatdar de hatiye dinê. Ew bi şahê kurd Osman Paşa Jaff re, ku navenda wî li Helebce bû, zewicî. Mêrê wê Osman Paşa Jaff, Paşa bû û di nebûna mêrê xwe de li şûna wî hukum kir. Bavê wê wezîrê mezin ê Faris bû û mamên wê jî wezîrên mezin ên Împaratoriya Osmanî û Erebistana Siûdî bûn. Adela Jaff yek ji wan desthilatdaran bû ku jin li herêmê bûn. Îngiliz di Şerê Cîhanê yê Yekem de êrîşî Îraqa Osmanî ya Almanyayê kirin û di sala 1917an de bi peymana Mudrosê ew dagir kirin. Di sala 1918an de bi avakirina komîsyona Mûsilê xwestin otonomiyê bidin kurdan. Desthilatdarî dan Mehmûd Barzanî, lê ew serî hilda û dest bi kampanyayê kir. kuştina hemû efserên siyasî yên Brîtanî yên ku ji her eşîrekê re di sala 1919 de hatibûn tayînkirin. Heta ji aliyê Brîtanyayê ve ji ber kiryarên wê yên dilovanî li ser êsîrên Brîtanî, yên ku di dema Şerê Cîhanê yê Yekem de beşek ji êrişa Mezopotamyayê bûn, ji aliyê Îngilîzan ve hat qewirandin. efser di nav malên wê de penaber. Vê gavê Adela Xanum parast, piştgirî, xwarin û penaxwaziya Brîtanî kir. Paşê ew ê di dawiyê de sernavê Xan-Bahadur bidin wê ji hêla Major Fraser, ku jê re Prensesa Wêrek tê gotin, û ew ê bi Brîtaniyan re ji mirinê wêdetir hukum bike. Osman Paşa Jaff di sala 1909 de.[3]
Zaravayê Jaffî (ku jê re Jaffî tê gotin) beşek ji soranî ye, şaxek ji malbata zimanên kurdî ya başûr-başûr-rojhilat. Navçeya ku ev eşîr lê dijîn, başûrê rojavayê Senendcê ye û heta Cewanrûdê ye û herwiha derdora bajarê Silêmaniyê yê Başûrê Kurdistanê ye. Cafên ku dema koçer bûn, van demên dawîn di jiyana bi giranî ya çandiniyê de bi cih bûne û bi gelemperî wekî eşîra herî xwenda û rewşenbîr a Kurdan têne zanîn.[4]
Nivîsên li ser wê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Siyasetmedar û nivîskara Brîtanî Gertrude Bell di sala 1921ê de di nameyekê de Adela Xanemê wiha pênase dike: [5] "Xwesiyeta Helebçeyê Adlah Xanûmê xanima Jaff Beg Zada ya mezin e, diya Ehmed Beg e. Ew jinebîya şahê kurd Osman Paşa Jaff e , carna miriye, û bi qasî ku dikare li Jaffê hukum bike û ji ya ku tu difikirî bêtir dikê, û bi gelemperî wekî jinên kurd ên mezin tevdigere. Gelek caran ji min re nivîsandiye, hest dike, ez guman nakim, ku divê em çivîkên pirçê bin, û min lez da ku ez piştî nîvro bangî wê bikim. Ew bi kincên xwe yên kurdî yên spehî û bi kulpên reş (rengkirî, ez jê digirim) fîgurek balkêş e ku ji binê seriyê wê yê mezin davêjin çîpên wê yên boyaxkirî. Me bi farisî, axaftineke pir teswîr kir û di wê dewreyê de min karî ji wan re bêjim ku 'Iraq di bin desthilatdariya Feysel de çiqas baş bû û ji wan re piştrast bikim ku tiştê ku me dixwest ew bû ku her du zarokên me, 'Iraq û Kurdistan, bijîn. di nav aştî û dostaniyê de bi hev re." Vladîmîr Minorsky di sala 1913’an de behsa hevdîtina xwe ya bi Lady Adela re li herêma Helebçeyê kiriye.
Major Soane di pirtûka xwe ya bi navê To Mesopotamia and Kurdistan in Disguise de li ser wê nivîsî: "Jinek di Îslamê de yekta ye, bi hêza ku tê de heye û bi bandoriya ku ew çekên di destên xwe de bi kar tîne... Li quncikek dûr a Împaratoriya Tirka ku diherife û paşde diçe, cihekî biçûk e, ku di bin desthilatdariya jina Kurd de ji gundekî bûye bajarok û çiyayekî ku berê bêxwedî bû, niha bi bexçe hatiye reşkirin; tedbîrek nûkirina dewleta kevnar a van parçeyan."[6]
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ Edmonds, Cecil John (1957). Kurds, Turks, and Arabs: Politics, Travel, and Research in North-eastern Iraq, 1919–1925 (bi îngilîzî). Oxford University Press. ISBN 978-0-404-18960-0.
- ^ "Adela Jaff". Ji orîjînalê di 16 çiriya paşîn 2018 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 18 îlon 2014.
- ^ Soane, Ely Banister (1 kanûna pêşîn 2007). To Mesopotamia and Kurdistan in Disguise (bi îngilîzî). Cosimo, Inc. ISBN 978-1-60206-977-0.
- ^ Lukitz, Liora (2006). A Quest in the Middle East: Gertrude Bell and the Making of Modern Iraq (bi îngilîzî). Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-85043-415-3.
- ^ "Lady Adela". avauntmagazine.com (bi îngilîziya brîtanî). Roja gihiştinê 25 kanûna paşîn 2021.
- ^ "Lady Adela Jaff, member of the Jaff family and Jaff Tribe". الدقيق الإخباري (bi erebî). 14 nîsan 2023. Ji orîjînalê di 18 tebax 2023 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 18 tebax 2023.