Çavkaniya Almanya bibîne

{{Agahîdank welat2
| navê rastî         = {{Navê rastî|de|Bundesrepublik Deutschland|icon=no}}
| navê hevbeş        = Almanya
| konvansiyonel navê dirêj = Komara Federal a Almanyayê
| rewş               = 
| wêneyê ala         = Flag of Germany.svg
| sernav ala         = 
| wêneyê mertal      = Coat of Arms of Germany.svg
| sernav mertal      = 
| dirûşma netewî     = 
| dirûşma bi kurdî   = 
| sirûda netewî      = ''[[Deutschlandlied]]''<br />({{ziman-ku|"Strana Almanyayê"}})<br /><small>(tenê ayeta sêyem)</small>{{Efn|Ji 1952 heta 1990, ''Deutschlandlied'' sirûda netewî bi tenê ayeta sêyem li ser caran fermî sirûd gotin bûye. Ji ber ku 1991, bi tenê ayeta sêyem sirûda netewî bûye.<ref>{{Jêder-malper | url =http://www.bundespraesident.de/DE/Amt-und-Aufgaben/Wirken-im-Inland/Repraesentation-und-Integration/repraesentation-und-integration-node.html |sernav=Repräsentation und Integration |nivîskar=Bundespräsidialamt |lînka-nivîskar=Bundespräsidialamt |ziman=de |tarîxa-gihiştinê=8 adar 2016 |jêgirtin=Nach Herstellung der staatlichen Einheit Deutschlands bestimmte Bundespräsident von Weizsäcker in einem Briefwechsel mit Bundeskanzler Helmut Kohl im Jahr 1991 die dritte Strophe zur Nationalhymne für das deutsche Volk. [In 1991, following the establishment of German unity, Federal President von Weizsäcker, in an exchange of letters with Chancellor Helmut Kohl, declared  the third verse [of the  Deutschlandlied] to be the national anthem of the German people.] }}</ref>|group=efn}}<br />[[Wêne:German national anthem performed by the US Navy Band.ogg|center]]
| wêneyê nexşe       = EU-Germany.svg
| nexşe mezinî2      = 250px
| wêneyê nexşe2      = 
| nexşe sernav       = 
| nexşe sernav2      = 
| nexşe sernûçe      = {{Nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=Ewropa |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]] | bineherêm reng=kesk |rênîşan=EU-Germany.svg}}
| nexşe sernûçe2     = 
| cîh                = 
| paytext            = [[Berlin]] {{Ref label|aaa|a}}
| jêrenot a          = 
| bajarê mezin       = paytext
| bicîhbûna mezin    = 
| awayê bicîhbûna mezin = 
| latd               = 52
| latm               = 31
| latNS              = N
| longd              = 13
| longm              = 23
| longEW             = E
| zimanên fermî      = [[Zimanê almanî|Almanî]]{{Ref|a}}{{Efn|[[Zimanê danîmarkî|danîmarkî]], [[almaniya jêrîn]], [[Zimanê sorbî|sorbî]], [[Zimanê romanî|romanî]], û [[Zimanê frîzî|frîzî]] naskirin, ji aliyê [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]|group=efn}}
| zimanên naskirin   = 
| zimanên herêmî     = 
| awayê ziman        = 
| awayê ziman2       = 
| ziman              = 
| ziman2             = 
| zimanên bin        = 
| zimanên bin2       = 
| komên etnîkî       = {{Unbulleted list|list_style=line-height:1.3em; |class=nowrap |80% [[alman]] |3,5% [[tirk]] |1,9% [[kurd]]|1,8% [[ereb]]|12,8% yên din}}
| komên etnîkî sal   = 
| dîn                = 
| demonîm            = [[Alman]]
| awayê rêveberiyê   = [[Komar]]a [[Federalîzm|federaliya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]]
| sernav rêber1      = [[Serokên Almanyayê|Serok]]
| navê rêber1        = [[Frank-Walter Steinmeier]]
| sernav rêber2      = [[Kanslêrên Almanyayê|Kanslêr]]
| navê rêber2        = [[Olaf Scholz]]
| sernav rêber3      = [[Serokên Bundestag]]
| navê rêber3        = [[Bärbel Bas]]
| sernav rêber4      = [[Serokên Bundesrat]]
| navê rêber4        = [[Bodo Ramelow]]
| sernav rêber5      = [[Dadgeha Destûrî ya Federal ya Almanyayê#Serokên dadgehê|{{Nowrap|Serokê Federal}} Dadgeha Destûra Bingehîn]]
| navê rêber5        = [[Stephan Harbarth]]
| pêşvebirî          = {{Paqij}}
| meclîsa jorîn      = [[Bundesrat ya Almanyayê|Bundesrat]]
| meclîsa jêrîn      = [[Bundestag]]
| awayê serxwebûnê   = [[Keyaniya Almanyayê|Damezrandin]]
| nota serxwebûnê    = 
| bûyera avakirinê1  = [[Împeratoriya Romaya Pîroz]]
| dema avakirinê1    = {{Dîrok|2|sibat|962}}
| bûyera avakirinê2  = [[Konfederasyona Almanyayê]]
| dema avakirinê2    = {{Dîrok|8|hezîran|1815}}
| bûyera avakirinê3  = [[Yekbûna Almanyayê|Împeratoriya Almanî]]
| dema avakirinê3    = {{Dîrok|18|kanûna paşîn|1871}}
| bûyera avakirinê4  = [[Komara Weimarê]]
| dema avakirinê4    = {{Dîrok|11|tebax|1919}}
| bûyera avakirinê5  = [[Almanyaya Rojava|Komara Federal]]
| dema avakirinê5    = {{Dîrok|23|gulan|1949}}
| bûyera avakirinê6  = [[Civata Aborî ya Ewropî|CAE]] [[Mezinkirina Yekîtiya Ewropayê#endamên damezrêner|Bingeh]]{{Efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] ji ber ku 1993.|group=efn}}
| dema avakirinê6    = {{Dîrok|1|kanûna paşîn|1958}}
| bûyera avakirinê7  = [[Yekbûna Almanyayê|Veyekbûn]]
| dema avakirinê7    = {{Dîrok|3|çiriya pêşîn|1990}}
| rûerd etîket2      = 
| rûerd dane         = 
| rûerd dane2        = 
| rûerd              = 
| rûerd km2          = 357.168
| rûerd magnitude    = 1 E11
| rûerd rêz          = 63.
| rûerd jêrenot      = 
| av                 = 
| gelhe texmînkirin  = 83.129.285<ref name="Bevölkerungsstand">{{Jêder-malper |url=https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Bevoelkerungsstand/Tabellen/liste-zensus-geschlecht-staatsangehoerigkeit.html |weşanger=[[Statistisches Bundesamt]] (Destatis) |sernav=Bevölkerungsstand am 30. Juni 2021 |roja-gihiştinê=2021-10-28 }}<!-- ji aliyê Modul:CS1 translator ve ji almanî bi otomatîkî hat tercimekirin --> {{Jêder-malper |url=https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Bevoelkerungsstand/Tabellen/liste-zensus-geschlecht-staatsangehoerigkeit.html |sernav=Kopîkirina arşîvê |tarîxa-gihiştinê=2021-12-08 |tarîxa-arşîvê=2021-11-23 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20211123051754/https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Bevoelkerungsstand/Tabellen/liste-zensus-geschlecht-staatsangehoerigkeit.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
| gelhe texmînkirin sal = 2021
| gelhe texmînkirin rêz = 16.
| gelhe giştejimar   = 
| gelhe giştejimar sal = 
| gelhe giştejimar rêz = 
| gelhe tîrbûn km2   = 232
| gelhe tîrbûn rêz   = 58.
| hejmara endaman    = 
| TBH PHK            = $4,743 trîlyon<ref name="imf2">{{Jêder-malper |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2021/April/weo-report?c=134,&s=NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2019&ey=2026&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |sernav=World Economic Outlook database: April 2021 |weşanger=[[International Monetary Fund]] |tarîx=April 2021 |tarîxa-gihiştinê=12 nîsan 2021 |tarîxa-arşîvê=12 nîsan 2021 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210412070027/https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2021/April/weo-report?c=134,&s=NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2019&ey=2026&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |rewşa-urlyê=zindî }}</ref>
| TBH PHK sal        = 2021
| TBH PHK rêz        = 5.
| TBH PHK her kesekî = $56.956
| TBH PHK her kesekî rêz = 15.
| TBH nomînal        = $4,319 trîlyon
| TBH nomînal sal    = 2021
| TBH nomînal rêz    = 4.
| TBH nomînal her kesekî = $51.860
| TBH nomînal her kesekî rêz = 20.
| Gini               = 29,7 <!--tenê hejmar-->
| Gini sal           = 2019
| Gini guherandin    = zêdebûn<!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî-->
| Gini rêz           = 
| Gini çavk          = <ref name="eurogini">{{Jêder-malper |url=https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en |sernav=Gini coefficient of equivalised disposable income |weşanger=[[Eurostat]] |tarîxa-gihiştinê=15 kanûna pêşîn 2020 |tarîxa-arşîvê=9 çiriya pêşîn 2020 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20201009091832/https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en |rewşa-urlyê=zindî }}</ref>
| PPM                = 0,947 <!--tenê hejmar-->
| PPM sal            = 2019
| PPM guherandin     = zêdebûn<!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî-->
| PPM rêz            = 6.
| PPM çavk           = <ref name="UNHDR">{{Jêder-malper |url=http://hdr.undp.org/en/content/latest-human-development-index-ranking |sernav=Human Development Report 2020 |tarîx=15 kanûna pêşîn 2020 |weşanger=[[United Nations Development Programme]] |tarîxa-gihiştinê=15 kanûna pêşîn 2020 |tarîxa-arşîvê=15 kanûna pêşîn 2020 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20201215100725/http://hdr.undp.org/en/content/latest-human-development-index-ranking |rewşa-urlyê=zindî }}</ref>
| dirav              = [[Euro]] ([[Nîşana Euro|€]])
| dirav kod          = EUR
| demjimêr           = CET
| utc offset         = +1
| demjimêr DST       = CEST
| utc offset DST     = +2
| DST not            = 
| dijrabertî         = 
| celebê dîrokê      = 
| hatûçûn            = rast
| koda înternetê     = [[.de]] û [[.eu]]
| iso3166kod         = 
| koda telefonê      = [[Hejmarên telefona li Almanyayê|+49]]
| berdilê hîmander   = 
| wêne nexşe3        = 
| nexşe sernav3      = 
| jêrenot b          = 
}}
'''Almanya''' yan jî '''Komara Federal a Almanyayê'''{{Efn|name=a|Li kêmanîke naskirî [[Zimanên Almanî]]:
:*{{bi-de|Bundesrepublik Deutschland}}
:*{{bi-da|Forbundsrepublikken Tyskland}}
:*{{bi-nds|Bundesrepubliek Düütschland}}
:*{{bi-hsb|Zwjazkowa Republika Němska}}
:*{{bi-dsb|Nimska Zwězkowa Republika}}
:*{{bi-rmy|Federalni Republika Jermaniya}}
:*{{bi-fy|Bûnsrepublyk Dútslân}}
}} (bi almanî: ''Deutschland'', bi fermî: ''Bundesrepublik Deutschland''),  welatek li herêma rojavayê [[Ewropaya Navendî]] ye ku piştî [[Rûsya]]yê welatê herî qerebalix ê [[Ewropa]]yê ye û welatê herî qerebalix ê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye. Almanya li bakur di navbera [[Deryaya Baltîk]] û [[Deryaya Bakur]] de û li başûr di navbera [[Deryaya Baltîk]] û [[Alp|Çiyayên Alpan]] de ye. Li bakur bi [[Danîmarka]], li rojhilat [[Polonya]] û [[Çekya]], li başûr [[Awistirya]] û [[Swîsre]] û li rojava jî bi [[Fransa]], [[Lûksembûrg|Luksembûrg]], [[Belçîka]] û bi [[Holenda]] yê re sinorê xwe parve dike. Paytexta welat û bajarê herî qerebalix bajarê [[Berlîn]] e, navenda aborî ya sereke Almanyayê bajarê [[Frankfurt]] e û mezintirîn qada bajarî, bajarê [[Ruhr]] e.

Eşîrên cûrbecûr yên almanî ji kevnariya klasîk ve li beşên bakurê Almanyaya nûjen jiyan kirine. Herêmek bi navê Germania beriya 100 salê {{pz}} hatiye belgekirin. Di sala 962an de, Padîşahiya Almanyayê piraniya [[Împeratoriya Romayê ya Pîroz]] ava kiriye. Di sedsala 16an de herêmên bakurê Almanyayê bûne navenda Reformasyona Protestanan. Piştî Şerên Napoleon û hilweşîna [[Împeratoriya Romayê ya Pîroz]] di 1806an de, [[Konfederasyona Almanî]] di sala 1815an de hatiye damezrandin.

Yekbûna fermî ya Almanya di nav netewedewleta nûjen de di 18ê tebaxa sala 1866an de bi Peymana Konfederasyona Almanyaya Bakur re ku Konfederasyona Almanyaya Bakur bi pêşengiya Prûsya ava kiribû, piştre jî di sala 1871an de vediguhêze [[Împeratoriya Almanî]]. Piştî Şerê Cîhanê yê Yekem û Şoreşa Alman a 1918-1919, împeratorî di encamê de veduguhere Komara Weimar a nîv-serokatî. [[Nasyonalsosyalîzm|Desthilatdariya Naziyan]] di sala 1933an de dibe sedema damezrandina dîktatoriyek totalîter û dibe sedema [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] û Şerê Holokostê. Piştî bidawîhatina [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] ê li [[Ewropa]]yê û serdemek dagirkirina hevalbendan a di sala 1949an de, Almanya bi tevahî di du siyasetên cihêreng de bi serweriya sinorkirî hate organîze kirin ku bi serweriyên Komara Federal a Almanyayê ku bi gelemperî wekî Almanyaya Rojava tê zanîn û [[Komara Demokratîk a Almanyayê]] ku wekî Almanyaya Rojhilat tê zanîn, hatiye birêvebirin. Dema ku Komara Demokratîk a Almanya dewletek Bloka Rojhilat a komunîst û endamê [[Pakta Warşovayê]] bû, Komara Federal a Almanya endamê damezrîner ê Civata Aborî ya Ewropî û [[Yekîtiya Ewropayê]] bû. Piştî hilweşîna desthilatdariya komunîst a li Almanyaya Rojhilat,  Yekbûna Almanyayê ku eyaletên berê yên Almanyaya Rojhilat e di 3ê cotmeha sala 1990an de beşdarî Komara Federal a Almanyayê dibe û komara parlemanî ya federal tê damezrandin.

Almanya weke hêzeke mezin û xwedî aboriyeke bihêz hatiye binavkirin ku li [[Ewropa]]yê xwedan aboriya herî mezin e ku ji hêla Dahata Berhemên Kesane ya Neteweyî ve çarem aboriya herî mezin a cîhanê û ji hêla PPP (Îndeksa hêza kirînê) ve aboriya pêncem a herî mezin e. Wekî hêzek cîhanî di sektorên pîşesaziyê, zanistî û teknolojiyê de, sektorên zanistî û teknolojîk de, hem dervefiroşkar (îxrackar) û hem jî derhanîn a herî mezin ê cîhanê ye. Almanya endamê [[Neteweyên Yekbûyî]], [[Yekîtiya Ewropayê]], [[NATO]], [[Konseya Ewropayê]], [[G7]], [[G20]] û OECDê ye. Almanya xwediyê sêyem-zêdetirî hejmarên Mîrateyên Cîhanî yên [[UNESCO]]yê ye.

== Dîrok ==
Tê pêşbînîkirin ku mirovên kevnar herî kêm 6 hezar sal berê li Almanyayê hebûn. Yekem fosîlên mirovî ya ne-modern (Neandertal) li Geliyê Neander hatiye dîtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nhm.ac.uk/discover/who-were-the-neanderthals.html |sernav=Who were the Neanderthals? |malper=www.nhm.ac.uk |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2022-07-17 }}</ref> Li Jura Swabian de delîlên kevnar ên bi vî rengî yên mirovên nûjen hatine dîtin ku di nav de bilûrên 42 hezar salî ye û amûrên muzîkê yên herî kevn in ku heta niha hatine dîtin.<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.bbc.com/news/science-environment-18196349 |sernav=Earliest music instruments found |tarîx=2012-05-25 |malper=BBC News |ziman=en-GB |tarîxa-gihiştinê=2022-07-17 }}</ref> Di lêkolînên arkeolojîk de Miroveşêr a ku ji 40 hezar sal berê ye û Venûsa 35 hezar salî ya Hohle Fels, hatine dîtin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.theartnewspaper.com/articles/Ice-Age-iLion-Mani-is-worlds-earliest-figurative-sculpture/28595 |sernav=Ice Age Lion Man is world’s earliest figurative sculpture - The Art Newspaper |tarîx=2015-02-15 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2022-07-17 |tarîxa-arşîvê=2015-02-15 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150215162121/http://www.theartnewspaper.com/articles/Ice-Age-iLion-Mani-is-worlds-earliest-figurative-sculpture/28595 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>
=== Eşîrên german û împeratoriya frenkan ===
[[Wêne:Germanic tribes settlements 750BC-1AD.svg|thumb|çep|Berfirehbûna eşîrên german di navbera sala 750 {{bz}} û di 100 salê {{pz}}.]]
Tê fikirîn ku dîroka [[German|gelên germanî]] ji serdema bronzî ya Nordîk, Serdema hesinî a Zû, yan jî Çanda Jastorfê vedigerin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Germany/History |sernav=Germany - Unification, WWII, Cold War {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.historyfiles.co.uk/KingListsEurope/BarbarianGermanics.htm |sernav=Kingdoms of the Germanic Tribes - Germanic Tribes (Teutons) |paşnav=Kessler |pêşnav=P. L. |malper=The History Files |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Ji başûrê [[Skandînavya]] û bakurê Almanyayê, li başûr, rojhilat û rojava berfireh bûne ku bi eşîrên [[kelt]]î, [[Gelên îranî|îranî]], [[baltîkî]] û [[slavî]] re têkiliya wan pêş ketiye.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://archive.org/details/unset0000unse_g6n9 |sernav=unset0000unse_g6n9 |tarîx=1982 |kesên-din=Internet Archive |isbn=978-0-8147-1381-5 }}</ref>

Di bin desthilatdariya [[Augustus]] de, [[Împeratoriya Romê]] dest bi dagirkirina erdên ku  eşîrên german tê de dijîn, dike û di navbera [[Reyn|Çemê Reynê]] û [[Çemê Elbe]] de parêzgehek romanî ya demkurt a cermani ava dike. Di sala 9emê {{pz}} de, sê lejyonên romayî ji hêla Arminius ve di [[Şerê Daristana Teutoburgê]] de têk diçin. Encama vî şerî romayiyan ji xeyalên wan ên dagirkirina Almanyayê dûr dixe û bi vî awayî ev şer bûye yek bûyerên herî girîng di dîroka ewropî de.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.1057/9780230374751_9 |sernav=Postscript: Reading Iris Murdoch |paşnav=Nicol |pêşnav=Bran |tarîx=2004 |weşanger=Palgrave Macmillan UK |isbn=978-1-349-40099-7 |cih=London |rr=167–178 }}</ref> Di sala 100ê {{pz}} de, [[Tacitus]] nivîsî ye ku eşîrên germanî li ser çemên [[Reyn]]ê û Danubê (Limes Germanicus) bi cih dibin û piraniya Almanyaya îro bidest dixin. Lêbelê Baden-Württemberg, başûrê Bavyera, başûrê Hessen û rojavayê Rheinland di wî demê di nav parêzgehên Romayê de hatibûn girêdan.<ref name="FULBROOK1991">{{Jêder-kovar |paşnav=FULBROOK |pêşnav=MARY |tarîx=1991 |sernav=REVIEWS |url=http://dx.doi.org/10.1093/hwj/32.1.208 |kovar=History Workshop Journal |cild=32 |hejmar=1 |rr=208–210 |doi=10.1093/hwj/32.1.208 |issn=1477-4569 }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |url=http://archive.org/details/TheJournalOfTheAnthropologicalSocietyOfBombay |sernav=The Journal Of The Anthropological Society Of Bombay |tarîx=1913 }}</ref>

Nêzîkî 260, gelên almanî dikevin nav axa ku di bin kontrola Romayê de ye. Piştî dagirkirina Hûnan ê di 375an de û bi paşketina Romayê ji 395an ve, eşîrên germanî ber bi başûrê rojavayê ve diçin ku frankan [[Keyaniya Frankiyan|Padîşahiya Frenkiyan]] ava kirin û ber bi rojhilat ve birin ku Saksonya û Bavyera bindest bixin. Deverên ku îro li rojhilatê Almanyayê ye, di wî demê de eşîrên slavî yên rojavayî tê de jiyan dikirin.<ref name="Fulbrook2002">{{Jêder-kitêb |sernav=A concise history of Germany |paşnav=Fulbrook |pêşnav=Mary |tarîx=2002 |weşanger=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-36836-0 |çap=Nachdruck |series=Cambridge concise histories |cih=4030 Cambridge }}</ref>

=== Frankaya Rojhilat û Împeratoriya Romaya Pîroz ===
[[Wêne:Lucas Cranach d.Ä. - Martin Luther, 1528 (Veste Coburg).jpg|thumb|çep|Martin Luther (1483-1546) ku Reformasyona Protestan daye destpêkirin.]]
[[Wêne:East Francia 843.svg|thumb|çep|Frenkaya Rojhilat.]]
[[Karlê Mezin]] di sala 800an de [[Împeratoriya Karolenj]] ava dike û heman împeratorî di sala 843an de hatiye dabeşkirin. Keyaniya paşverû ya rojhilatê Frenkaya Rojhilat ji Çemê Reynê li rojava heya Çemê Elbê li rojhilat û ji [[Deryaya Bakur]] heya [[Alp|Çiyayên Alpan]] dirêj bûye.<ref name="FULBROOK1991"/> Piştre [[Împeratoriya Romayê ya Pîroz]] ji vê împeratoriyê derdikeve holê. Piştî demekî kurt ê ku dibe qiralê Romaya Pîroz, di sala 996an de, [[Papa Gregor V|Gregor V]] dibe yekem papayê alman ku ji hêla pismamê xwe Otto III ve hatiye erkdar kirin. Her çend împêratoran bi nakokiya veberhênanê hêz winda kiribe jî [[Împeratoriya Romayê ya Pîroz|Împeratoriya Romaya Pîroz]] bakurê Îtalya û Burgundî di bin desthilatdariya împeratorên Salian de (1024–1125) vegirtiye.

Di bin serweriya împeratorên Hohenstaufen de (1138–1254), mîrên alman bêtirsî dan rûniştina almanan ku li başûr û rojhilat (Ostsiedlung) bi cih bibin.<ref name="FULBROOK1991"/> Endamên Yekitîya Hanseatîk, bi piranî bajarên bakurê Almanyayê bûn ku di berfirehkirina bazirganiyê de pêşketî bûn.<ref name="FULBROOK1991"/> Di sala 1315an de bi Xelayiya Mezin re dest pê kir nifûs kêm bû û piştre Mirina Reş a 1348-1350 destpêdike.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.vlib.us/medieval/lectures/black_death.html |sernav=The Great Famine and the Black Death {{!}} 1315-1317, 1346-1351 {{!}} Lectures in Medieval History {{!}} Dr. Lynn H. Nelson, Emeritus Professor, Medieval History, KU |malper=www.vlib.us |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Qanûna [[Împeratoriya Ga yê Zêrîn]] a ku di sala 1356an de hatiye derxistin, awayê destûrî yên împeratoriyê peyda kir û hilbijartina împerator ji aliyê heft prens-hilbijêran ve hatiye qanûnî kirin.<ref name="FULBROOK1991"/>

[[Johannes Gutenberg]] awayê çapkirina  gerguhêz da [[Ewropa]]yê ku bingehê demokratîkbûna zanistê daye Ewropayê.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.1017/cbo9781107049963.002 |sernav=Preface |tarîx=1980-09-30 |weşanger=Cambridge University Press |rr=ix–xxii }}</ref> Di sala 1517an de, Martin Luther [[Reformasyona Protestan]] teşwîq kir û wergera wî ya [[Încîl]]ê dest bi standardkirina zimanê dike ku Aştiya Augsburg a sala 1555an baweriya "Evangelîstî" ([[Luterîtî]]) bi xweşdîtinî hate pêşwazîkirin lê di heman demê de biryar da ku baweriya mîr ew bû ku baweriya bindestên wî be (cuius regio, eius religio). Ji Şerê Kölnê heta [[Şerê Sîh Salan]] (1618–1648), pevçûnên dînê erdên alman wêran kirin û bi awayekî girîng nifûsa herêmê kêm kir.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://archive.org/details/savagewarsofpeac0000macf |sernav=The savage wars of peace : England, Japan and the Malthusian trap |paşnav=Macfarlane |pêşnav=Alan |tarîx=1997 |weşanger=Oxford ; Malden, MA : Blackwell Publishers |kesên-din=Internet Archive |isbn=978-0-631-18117-0 }}</ref>

Aştiya Westphalia şerê dînî yê di nav komên biçûkên împeratoriyê de bi dawî kir ku mîrên wan ên ku bi piranî almanîaxêv bûn dikarîn ku Katolîk, Luterîtî yan [[Kalvînîzm]] wekî dînê xwe yê fermî hilbijêrin.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.1093/anb/9780198606697.article.1400992 |sernav=Holborn, Hajo Ludwig Rudolph (1902-1969), historian and government adviser |paşnav=Edmondson |pêşnav=Earl |tarîx=2000 |weşanger=Oxford University Press |series=American National Biography Online }}</ref> Pergala dadrêsî ya ku ji hêla rêzek Reformên Împeratoriya ve hatiye destpêkirin (nêzîkî 1495-1555) ji bo xweseriya herêmî ya berbiçav û ji bo Dîeta Împeratoriyê (desteya lihevhatinê ya Împeratoriya Romayê) ya bihêztir peyda kir.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Law and empire: ideas, practices, actors |tarîx=2013 |weşanger=Brill |isbn=978-90-04-24529-7 |series=Rulers and elites |cih=Leiden }}</ref> Xanedana Habsburgê ji sala 1438an heta mirina [[Karl VI]] di sala 1740an de taca împeratoriyê werdigirin. Piştî Şerê Serkeftina Awistiryayê û Peymana Aix-la-Chapelle, keça [[Karl VI]] [[Maria Theresa]] dema ku mêrê wê, [[Franz I ( Împeratoriya Romê pîroz )|Franz I]], bûye împerator, wekî hevjîna împeratorê hikûm dike.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.1017/cbo9780511496899.002 |sernav=Introduction: culture and power during the long eighteenth century |paşnav=Sheehan |pêşnav=James J. |tarîx=2007-07-05 |weşanger=Cambridge University Press |rr=1–13 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britishmuseum.org/collection/term/BIOG111929 |sernav=Collections Online {{!}} British Museum |malper=www.britishmuseum.org |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref>

Ji sala 1740an ve dualîzma di navbera padîşahiya Habsburgê ya Awistiryayê û [[Keyaniya Prûsyayê]] de di dîroka almanan de serdest dibe. Di sala 1772, 1793 û 1795an de [[Prûsya]] û [[Awistirya]] tevî [[Împeratoriya Rûsî]], li ser [[Parçekirina Polonyayê]] li hev kirin.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.4324/9780203007259-39 |sernav=Eastern Europe since 1989: the ‘triple transition’ |tarîx=2006-04-10 |weşanger=Routledge |isbn=978-0-203-00725-9 |rr=617–635 }}</ref> Di dema Şerên Şoreşger ên Fransî de, serdema Napolyon û paşê civîna dawî ya Dieta Împeratoriyê, piraniya Bajarên azad ên împeratoriyê bi herêmên xanedaniyê ve hatin girêdan ku herêmên dêran hatin sekulerîzekirin û pêvekirin. Di sala 1806an de împeratorî hate hilweşandin ku [[Fransa]], [[Rûsya]], [[Prûsya]] û Habsbûrgan (Awistirya) di dema Şerên Napolyon de ji bo hegemonyaya li dewletên almanî hevrikî kirine.<ref name="Fulbrook2002"/>

=== Konfederasyon û Împeratoriya Almanî ===
[[Wêne:German Confederation (1815).svg|thumb|Konferansa Alman 1815.]]
Piştî hilweşîna Napoleon, Kongreya Viyanayê Konfederasyona Alman ava dike ku ji yekîtiyek ji 39 dewletên serwer pêk tê. Erkdar kirina împeratorê Awistiryayê wekî serokê daîmî ya Kongreyê ya red kirina zêdebûna bandora Prûsyayê nîşan dide. Nakokiyên di nav siyaseta restorasyonê de hinek dibe sedema bilindbûna tevgerên lîberal, piştre jî tedbîrên nû yên zextê ji hêla rayedarê Awistirya [[Klemens von Metternich]] ve li dijî tevgeran pêk hatiye. Zollverein, sendîkaya terîfê, yekitiya aborî pêş xist.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Henderson |pêşnav=W. O. |tarîx=1934 |sernav=THE ZOLLVEREIN |url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1468-229X.1934.tb01791.x |kovar=History |ziman=en |cild=19 |hejmar=73 |rr=1–19 |doi=10.1111/j.1468-229X.1934.tb01791.x |issn=0018-2648 }}</ref> Di ronahiya tevgerên şoreşgerî yên li Ewropayê de, rewşenbîr û mirovên hevpar şoreşên sala 1848an li dewletên Alman dest pê kirin û pirsgirêka almanan anîne rojevê. Qralê Prûsyayê [[Friedrich Wilhelm IV]], sernavê împeratoriyê hate pêşkêş kirin lê bi windakirina hêzê re wî tac û makezagona pêşniyarkirî red kir ku ji bo tevgerê paşveçûnek demkî bû.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Hewitson |pêşnav=M. |tarîx=2010-09-24 |sernav='The Old Forms are Breaking Up, ... Our New Germany is Rebuilding Itself': Constitutionalism, Nationalism and the Creation of a German Polity during the Revolutions of 1848-49 |url=https://doi.org/10.1093/ehr/ceq276 |kovar=The English Historical Review |cild=CXXV |hejmar=516 |rr=1173–1214 |doi=10.1093/ehr/ceq276 |issn=0013-8266 }}</ref>

Key [[Wilhelm I|William I]] di sala 1862an de [[Otto von Bismarck]] wek serokwezîrê Prusya erkdar dike. Bismarck di sala 1864an de şerê bi [[Danîmarka]]yê re bi serketî diqedîne ku serketina paşîn a biryardar a [[Prûsya]] di Şerê Awistro-Pûsya ya sala 1866an de jê re hişt ku Konfederasyona Almanyaya Bakur ku Awistiryayê jê derdixe, ava bike. Piştî têkçûna Fransa di Şerê Franko-Prusyan de, mîrên slman di sala 1871an de damezrandina Împeratoriya Almanî radigihînin. [[Prûsya]] dewleta damezrîner a serdest a împeratoriya nû bû ku qralê Prûsyayê wekî împerator hikûm dike û bajarê [[Berlîn]] dibe bajarê paytext a wî.<ref>{{Jêder-malper |url=https://history.state.gov/countries/issues/german-unification |sernav=Unification of German States - Countries - Office of the Historian |malper=history.state.gov |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 |tarîxa-arşîvê=2011-06-02 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20110602041037/https://history.state.gov/countries/issues/german-unification |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref name=":2">{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/bismarck_otto_von.shtml |sernav=BBC - History - Otto von Bismarck |malper=www.bbc.co.uk |ziman=en-GB |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref>

Di serdema Gründerzeit a piştî yekbûna Almanyayê de, siyaseta derve ya Bismarck wekî serokwezîrê Almanyayê bi çêkirina hevalbendan û dûrxistina şer, pozîsyona Almanyayê wekî neteweyek mezin ewle kir.<ref name=":2"/> Lêbelê di bin desthilatdariya Wilhelm II de, Almanya polîtîkayên emperyalîst dişopîne ku bi welatên cîran re dibe sedema pevçûnê.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Mommsen |pêşnav=Wolfgang J. |tarîx=1990 |sernav=Kaiser Wilhelm II and German Politics |url=http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/002200949002500207 |kovar=Journal of Contemporary History |ziman=en |cild=25 |hejmar=2 |rr=289–316 |doi=10.1177/002200949002500207 |issn=0022-0094 }}</ref> Bi qada pirneteweyî ya Awistirya-Mecaristanê re hevalbendiyek dualî hate çêkirin ku Hevbendiya Sêsalê ya sala 1882an Îtalya jî di nav de bû. [[Brîtanya]], [[Fransa]] û [[Rûsya]]yê jî ji bo parastina li dijî destwerdana Habsburgê ya ji bo berjewendiyên Rûsyayê yên li Balkanan an jî destwerdana Almanyayê ya li dijî Fransayê, bi hev re îtîfaq kirin.<ref name="FULBROOK1991"/> Di [[Konferansa Berlînê]] ya di sala 1884an de, Almanya gelek kolonî ku di nav wan de Afrîkaya Rojhilat a Alman, Afrîkaya Başûr-Rojava ya Alman, Togoland û [[Kamerûn]] jî di nav de bûn, li ser heq îdîa kir. Piştre Almanya împeratoriya xwe ya kolonyal bi destxistina hinek deverên li Pasîfîk û li Çînê berfirehtir kir ku hebûna xwe yê li Pasîfîk û li Çînê biparêze.<ref>{{Jêder-malper |url=https://thediplomat.com/2014/10/how-imperial-germany-lost-asia/ |sernav=How Imperial Germany Lost Asia |paşnav=Farley |pêşnav=Robert |malper=thediplomat.com |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Hikûmeta kolonyalîst a li Afrîkaya Başûr-Rojavayê (Namîbya ya îro), ji sala 1904an heta 1907an, tine kirina gelên Herero û Namaqua yên herêmî wekî cezakirina serhildanek pêk anî ku ev qirkirina yekemîn a sedsala 20an bû.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.18574/nyu/9781479804375.001.0001 |sernav=Forgotten Trials of the Holocaust |paşnav=Bazyler |pêşnav=Michael J. |paşnav2=Tuerkheimer |pêşnav2=Frank M. |tarîx=2020-05-28 |weşanger=New York University Press |isbn=978-1-4798-0437-5 }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The Kaiser's Holocaust: Germany's forgotten genocide and the colonial roots of Nazism |paşnav=Olusoga |pêşnav=David |paşnav2=Erichsen |pêşnav2=Casper W. |tarîx=2010 |weşanger=Faber and Faber |isbn=978-0-571-23141-6 |çap=1. publ |cih=London }}</ref>

Di 28ê hezîrana sala 1914an de kuştina arşdûkê [[Awistirya]]yê dibe hincet ku [[Awistirya]]-[[Mecaristan]] êrîşî [[Serbistan]]ê bike û [[Şerê Cîhanî yê Yekem|Şerê Cîhanê yê Yekem]] bidin destpêkirin. Piştî çar salên şer ku tê de nêzîkî du milyon leşkerên alman têne kuştin, bi agirbestek giştî şer bi dawî dibe.<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.spiegel.de/international/germany/aged-107-last-german-world-war-i-veteran-believed-to-have-died-a-530319.html |sernav=Aged 107: Last German World War I Veteran Believed to Have Died |paşnav=Crossland |pêşnav=David |tarîx=2008-01-22 |malper=Der Spiegel |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Di Şoreşa Alman de (Mijdar 1918), Împerator [[Wilhelm II]] û mîrên desthilatdar ji desthilatdariya xwe dûr ketin û Almanya wekê komarek federal hate ragihandin. Serkirdayetiya nû ya Almanyayê di sala 1919an de [[Peymana Versayê]] îmze kir û têkçûna hevalbendan qebûl kir. Ev peyman ji aliyê dîroknasên almanan wekî heqaret dîtin ku ev bûyer dibe sedema bilind bûna [[Adolf Hitler]]. Almanya nêzîkî ji %13e ji axa xwe ya ewropî winda kir û hemî milkên xwe yên kolonyal ên li Afrîka û Pasîfîkê radest dike.<ref>{{Jêder-malper |url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/map/german-territorial-losses-treaty-of-versailles-1919 |sernav=German territorial losses, Treaty of Versailles, 1919 |malper=encyclopedia.ushmm.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref>

=== Komara Weimarê û Almanyaya Nazî ===
[[Wêne:Hitler portrait crop.jpg|thumb|Adolf Hitler, dîktatorê Almanyaya Nazî, ji sala 1933an heta sala 1945an.]]
[[Wêne:Europe under Nazi domination.png|thumb|Bi deverên ku ji aliyê Reich Alman ve têne kontrol kirin û bi rengê reş hatine diyarkirin, nexşeya Ewropayê ku di sala 1942an de di dema Şerê Cîhanê yê Duyem de ji hêla Almanyayê ve hatiye dagir kirin.]]
Di 11e tebaxa sala 1919an de, Serok [[Friedrich Ebert]] Destûra Bingehîn a Demokratîk a Weimar îmze dike.<ref name="FULBROOK1991"/> Di şerê paşîn de ji bo desthilatdariyê, komunîstan li Bavyerayê desthilatdarî girtin, lê hêmanên mihafezekar li deverên din hewl dan ku Komarê bi [[Derbeya Kappê]] hilweşînin. Şerê kolanan li navendên pîşesazî yên mezin, dagirkirina Ruhr ji hêla leşkerên [[Belçîka]] û [[Fransa|Frensayê]] ve û heyamek hîperenflasyonê li pey xwe dihêle. Di sala 1924an de plansaziyek ji nû veavakirina deyn û afirandina diravek nû dest pê kir ku serdema [[Bîstên Zêrîn]] ku serdemek nûjeniya hunerî û jiyana çandî ya lîberal e daye destpêkirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Costigliola |pêşnav=Frank |tarîx=1976 |sernav=The United States and the Reconstruction of Germany in the 1920s |url=https://www.cambridge.org/core/journals/business-history-review/article/abs/united-states-and-the-reconstruction-of-germany-in-the-1920s/B13B15CDF847234C3CCE3B7CEE9C6B38 |kovar=Business History Review |ziman=en |cild=50 |hejmar=4 |rr=477–502 |doi=10.2307/3113137 |issn=2044-768X }}</ref>

Depresyona mezin a cîhanê ku krîzek aborî ya mezin li cîhanê bû, di sala 1929an de li Almanyayê bi bandor dibe. Hikûmeta serokwezîr [[Heinrich Brüning]] polîtîkayek hişkbûna darayî û deflasyonê şopand ku di sala 1932an de dibe sedema bêkariyê ku ji sedî 30 gelên alman dimînin bê kar.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.holocaustchronicle.org/StaticPages/50.html |sernav=The Holocaust Chronicle PROLOGUE: Roots of the Holocaust, page 50 |malper=www.holocaustchronicle.org |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Partiya Nazî ya bi serokatiya Adolf Hitler dibe partiya herî mezin a Reichstagê piştî hilbijartinek taybetî ya di sala 1932an de û Hindenburg di 30 çile ya sala 1933an de Hitler wekî serokwezîrê Almanyayê erkdar kirin.<ref name="FULBROOK1991"/> Piştî Şewata Reichstagê, bi biryarnameyek mafên bingehîn ên sivîl betal kir û yekem kampa komkirinê ya Naziyan vebû.<ref name=":3">{{Jêder-malper |url=http://www.holocaust-history.org/dachau-gas-chambers/photo.cgi?02 |sernav=The Dachau Gas Chambers: Photograph 2 |tarîx=2000-05-10 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 |tarîxa-arşîvê=2000-05-10 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20000510093525/http://www.holocaust-history.org/dachau-gas-chambers/photo.cgi?02 |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref><ref name=":3"/> Di 23ê adara 1933an de, Qanûna Desthilatdar hêzek qanûnî ya bêsînor dide Hitler ku qanûn derbas kir ku destpêka Almanyaya Nazî dide nîşan.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dw.com/en/the-law-that-enabled-hitlers-dictatorship/a-16689839 |sernav=Parliament lost – DW – 03/23/2013 |malper=dw.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Rêveberiya Hitler dewletek totalîter a navendî ava kir, ji Cemiyeta Miletan vekişiya û ji nû ve çekdarkirina welêt bi awayekî berbiçav zêde kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dhm.de/lemo/kapitel/ns-regime/wirtschaft |sernav=Gerade auf LeMO gesehen: LeMO Kapitel: NS-Regime |paşnav=Museum |pêşnav=Stiftung Deutsches Historisches |malper=www.dhm.de |ziman=de |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Bernameyek ku ji hêla hikûmetê ve hate piştgirî kirin ji bo nûvekirina aborî balê dikişîne ser karên gelemperî ku karê wî yê herî navdar Otoban bû.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Joshi |pêşnav=Vandana |tarîx=2003 |sernav=Gender and Power in the Third Reich |url=http://dx.doi.org/10.1057/9780230511071 |doi=10.1057/9780230511071 }}</ref>

Di sala 1935an de rejîm ji [[Peymana Versayê]] vekişiya û qanûnên [[Nürnberg]]ê yên ku cihû û hindikahiyên din armanc digirt, derxist.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.archives.gov/publications/prologue/2010/winter/nuremberg.html |sernav=The Nuremberg Laws |tarîx=2016-08-15 |malper=National Archives |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Hikûmeta Adolf Hitler di sala 1935an de Saarlandê ji nû ve bi dest xist, di sala 1936an de Rheinland ji nû ve tê mîlîtarîze kirin, di sala 1938an de Awistirya bi Almanyayê ve girêda, di sala 1938an de [[Sudetenland]] bi [[Peymana Mûnîhê]] ve girêda û bi binpêkirina peymanê di adara sala 1939an de Çekoslovakya dagir dike.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.nationalarchives.gov.uk/cabinetpapers/themes/descent-into-war.htm |sernav=Descent into war |paşnav=Archives |pêşnav=The National |malper=www.nationalarchives.gov.uk |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> ''Kristallnacht'' (şeva camên şikestî), şewitandina kinîştan, hilweşandina karsaziyên cihûyan û girtina girseyî ya cihûyan pêk tê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/the-night-of-broken-glass |sernav=The "Night of Broken Glass" |malper=encyclopedia.ushmm.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref>

Di tebaxa sala 1939an de hikûmeta Hitler li ser Peymana Molotov-Ribbentrop ku [[Ewropaya Rojhilat]] di nav deverên bi bandor ên Alman û Sovyetê de dabeş dike, gotubêj kir.<ref>{{Jêder-malper |url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/german-soviet-pact |sernav=German-Soviet Pact |malper=encyclopedia.ushmm.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Di 1ê îlona sala 1939an de Almanyayê Polonya dagir kir, Şerê Cîhanê yê Duyem li Ewropayê hate destpêkirin ku Brîtanya û Fransayê di 3ê îlonê de li dijî Almanyayê şer ragihandin.<ref name="FULBROOK1991"/><ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.1017/cbo9780511523663.005 |sernav=Nazi German policy towards the Baltic states on the eve of the Second World War |paşnav=Ahmann |pêşnav=Rolf |tarîx=1992-01-31 |weşanger=Cambridge University Press |rr=50–73 }}</ref> Di bihara sala 1940an de, Almanya Danîmarka û Norwêc, Holenda, Belçîka, Lûksembûrg û Fransayê zeft kir ku hikûmeta Fransayê neçar dimîne li hemberî şer agirbestek îmze bike. Înglîzan di heman salê de di Şerê Brîtanyayê de êrîşên hewayî yên almanan şikand. Di sala 1941an de leşkerên alman êrîşî Yûgoslavya, Yewnanistan û Yekîtiya Sovyetê kirin. Di sala 1942an de Almanya û hevalbendên wî piraniya parzemîna Ewropa û Afrîkaya Bakur kontrol kirin lê piştî biserketina Sovyetan di [[Şerê Stalîngradê]] de, vegerandina hevalbendan ya Afrîkaya Bakur û di dema dagirkirina Îtalyayê di sala 1943an de, hêzên alman rastî şikestinên leşkerî yên dubare hatin. Di sala 1944an de Sovyetan ber bi Ewropaya Rojhilat ve hatin bi alikariya Fransayê hatin Fransayê û li hemberî kontra-êrîşên dawî ya Almanyayê, ketin erdên Almanyayê. Piştî xwekuştina Hîtler di dema Şerê Berlînê de, Almanya di 8ê gulana sala 1945an de belgeya teslîmbûnê îmze dike ku [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] li [[Ewropa]]yê û [[Almanyaya Nazî]] bi dawî dibe.<ref name="FULBROOK1991"/><ref>{{Jêder-malper |url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/world-war-ii-key-dates |sernav=World War II: Timeline |malper=encyclopedia.ushmm.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Piştî bidawîbûna şer, karbidestên nazî yên sax ji ber sûcên şer li [[dadgeha Nürnbergê]] têne darizandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/nuremberg_article_01.shtml |sernav=BBC - History - World Wars: Nuremberg: Nazis On Trial |malper=www.bbc.co.uk |ziman=en-GB |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref>

Piştre ku paşê bi navê Holokostê dihate zanîn, hikûmeta alman zordestî li hindikahiyan dike ku wan li kampên komkirin û mirinê kom dike û li seranserê Ewropayê wan diavêje girtîgehan. Bi tevahî 17 milyon mirov bi awayekî sîstematîk hatin qetilkirin ku di nav wan de 6 milyon cihû, herî kêm 130.000 kes roman, 275.000 kesên astengdar, bi hezaran [[Şahidên Yehowa]] û bi sed hezaran dijberên siyasî û dînî hebûn.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.7312/niew11200-003 |sernav=Defining the Holocaust |tarîx=2003-12-31 |weşanger=Columbia University Press |rr=45–52 }}</ref> Polîtîkayên naziyan li welatên di bin dagirkeriya Almanyayê de dibe sedema mirina 2.7 milyon polonî, 1.3 milyon ûkraynî, 1 milyon belarûsî û 3.5 milyon girtiyên şer ên Sovyetê.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Ellman |pêşnav=Michael |paşnav2=Maksudov |pêşnav2=S. |tarîx=1994 |sernav=Soviet deaths in the great patriotic war: A note |url=http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09668139408412190 |kovar=Europe-Asia Studies |ziman=en |cild=46 |hejmar=4 |rr=671–680 |doi=10.1080/09668139408412190 |issn=0966-8136 }}</ref><ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Stalinism and Nazism: dictatorships in comparison |tarîx=2005 |weşanger=Cambridge Univ. Press |isbn=978-0-521-56521-9 |paşnavê-edîtor=Kershaw |pêşnavê-edîtor=Ian |çap=Reprint |cih=Cambridge }}</ref> Kuştiyên leşkerî yên alman bi qasî 5.3 milyon hatiye texmîn kirin û derdora 900.000 sivîlên alman dimirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg |paşnav=Overmans |pêşnav=Rüdiger |tarîx=2000 |weşanger=Oldenbourg |isbn=978-3-486-56531-7 |çap=Studienausg., 2. Aufl |series=Beiträge zur Militärgeschichte |cih=München }}</ref> Nêzîkî 12 milyon almanên etnîkî ji seranserê Ewropaya Rojhilat hatin derxistin û Almanya hema hema nêzîkî çaryeka axa xwe ya berî şer winda kir.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=ySLyE6YJEn0C&pg=PA52 |sernav=The Lost German East: Forced Migration and the Politics of Memory, 1945-1970 |paşnav=Demshuk |pêşnav=Andrew |tarîx=2012-04-30 |weşanger=Cambridge University Press |isbn=978-1-107-02073-3 |ziman=en }}</ref>

=== Almanyaya rojhilat û rojava ===
[[Wêne:Map-Germany-1945.svg|thumb|Nexşeya Almanya di sala 1947an de, piştî dawiya Şerê Cîhanê yê Duyem ku di nav de herêmên dagiriyên amerîkî, Sovyet, Brîtanya û Fransî û Saarlanda ku di bin kontrola Fransayê de ye. Herêmên rojhilatê xeta Oder-Neisse di bin şert û mercên Konferansa Potsdamê de ku derbasî Polonya û Yekîtiya Sovyetê bûye.]]
Piştî ku Almanyaya Nazî radest dibe, hevalbendan Berlîn û axa mayî ya Almanyayê li gorî çar herêmên dagirkirî parve dikin. Sektorên rojavayiyên ku di bin kontrola [[Fransa]], [[Keyaniya Yekbûyî]] û [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Dewletên Yekbûyî]] de bûn di 23 gulan sala 1949an de hatin yek kirin û [[Komara Federal a Almanyayê]] hate avakirin (bi almanî: ''Bundesrepublik Deutschland''); di 7ê cotmeha sala 1949an de, Herêma ku di bin desthilatdariya sovyetê de bû dibe [[Komara Demokratîk a Almanyayê]]  (bi almanî: ''Deutsche Demokratische Republik''; DDR). Ev deshilatdarî bi nefermî wekî Almanyaya Rojava û Almanyaya Rojhilat dihatin naskirin.<ref>{{Jêder-kovar |tarîx=2009-09-01 |sernav=Trabant and Beetle: the Two Germanies, 1949-89 |url=https://doi.org/10.1093/hwj/dbp009 |kovar=History Workshop Journal |cild=68 |hejmar=1 |rr=1–2 |doi=10.1093/hwj/dbp009 |issn=1363-3554 }}</ref> Almanyaya Rojhilat Berlîna Rojhilat wek paytexta xwe hilbijart, [[Almanyaya Rojava]] bajarê [[Bonn]] wek paytexta demkî hilbijart ku helwesta xwe ya ku çareseriya du dewletên demkî ye destnîşan bike.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://archive.org/details/capitaldilemmage0000wise |sernav=Capital dilemma : Germany's search for a new architecture of democracy |paşnav=Wise |pêşnav=Michael Z. |tarîx=1998 |weşanger=New York : Princeton Architectural Press |kesên-din=Internet Archive |isbn=978-1-56898-134-5 }}</ref>

Almanyaya Rojava wek komara parlemanî ya federal bi "aboriya bazara civakî" hate damezrandin. Di sala 1948an dest pê kir, Almanyaya Rojava di bin [[Plana Marshall]] ya amerîkî de dibe wergirê sereke yê alîkariya nûavakirinê. Konrad Adenauer di sala 1949an de wek serokwezîrê yekem ê federal yê Almanyayê hate hilbijartin. Welat di destpêka salên 1950î de bi mezinbûna aborî ya berdewam (Wirtschaftswunder) pêşdikeve.<ref name="Protzman1989">{{Jêder-nûçe |url=https://www.nytimes.com/1989/08/22/world/westward-tide-of-east-germans-is-a-popular-no-confidence-vote.html |sernav=Westward Tide of East Germans Is a Popular No-Confidence Vote |paşnav=Protzman |pêşnav=Ferdinand |paşnav2=Times |pêşnav2=Special To the New York |tarîx=1989-08-22 |malper=The New York Times |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> [[Almanyaya Rojava]] di sala 1955an de tevlî [[NATO]]yê dibe û dibe endamê damezrîner ê [[Civata Aborî ya Ewropayê]]. Di 1 çileya sala 1957an de [[Saarland]] tevlî [[Almanyaya Rojava]] dibe.<ref>{{Jêder-malper |url=https://countrystudies.us/germany/51.htm |sernav=Germany - Rearmament and the European Defense Community |malper=countrystudies.us |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref>

Almanyaya Rojhilat dewletek Bloka Rojhilatî bû ku di bin kontrola siyasî û leşkerî ya Yekîtiya Sovyetê de bi riya hêzên dagirker û Pakta Warşovayê bû. Her çend Almanyaya Rojhilat îdîa kiriye ku ew demokrasî ye, desthilatdariya siyasî tenê ji hêla endamên pêşeng (Politbüro) yên Partiya Yekîtiya Sosyalîst a Almanyayê ya ku di bin kontrola komunîstan de ye ku ji hêla Stasi ve, karûbarek nepenî ya pir mezin, tê piştgirî kirin, hate bikar anîn. <ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The workers' and peasants' state: communism and society in East Germany under Ulbricht 1945 - 71 |tarîx=2002 |weşanger=Manchester University Press |isbn=978-0-7190-6289-6 |paşnavê-edîtor=Major |pêşnavê-edîtor=Patrick |cih=Manchester |paşnavê-edîtor2=Osmond |pêşnavê-edîtor2=Jonathan }}</ref>Dema ku propagandaya Almanyaya Rojhilat li ser berjewendîyên bernameyên civakî yên Komara Demokratîk a Almanyayê û xetereya îdiakirî ya dagirkirina [[Almanyaya Rojava]] bû, gelek ji welatiyên [[Komara Demokratîk a Almanyayê|Almanyaya Rojhilat]] ji bo azadî û bextewariyê li Almanyaya Rojava nihêrîne.<ref name="Protzman1989"/> [[Dîwarê Berlînê]] ku di sala 1961ê de hate çêkirin, rê neda welatiyên Almanyaya Rojhilat ku birevin [[Almanyaya Rojava]] û dîwar dibe sembola [[Şerê Sar]].

Di dawiya salên 1960an de ji hêla Ostpolîtîk ya serokwezîr Willy Brandt ve aloziyên di navbera Almanyaya Rojhilat û rojavayê de kêm dibin. Di sala 1989an de, [[Mecaristan]]ê biryar da ku Perdeya Hesinî hilweşîne û sînorê xwe bi Awistiryayê re veke, ev dibe sedema koçberiya bi hezaran welatiyên Almanyaya Rojhilat di ser [[Mecaristan]] û [[Awistirya]]yê re ber bi Almanyaya Rojava ve herin. Vê yekê bandorên mezin li ser Komara Demokratîk a Almanyayê kir ku piştgiriya xwepêşandanên girseyî yên birêkûpêk zêde dibin. Di hewlekê de ji bo ku [[Komara Demokratîk a Almanyayê|Almanyaya Rojhilat]] wek dewlet bimîne, karbidestên Almaniya Rojhilat qedexeyên sinor sivik kirin lê ev bi rastî dibe sedema bilezkirina proseya reforma Wende ku di Peymana li ser Çareserkirina Dawî ya bi rêzgirtina ji bo Almanya de ku bi peymanê Almanya serweriya temamî bi dest dixe. Ev yek di 3ê cotmeha sala 1990an de, bi tevlêbûna pênc dewletên [[Komara Demokratîk a Almanyayê]] ya berê ku ji nû ve hatine damezrandin, destûr dide ku Almanya ji nû ve were yekkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.wendemuseum.org/sites/default/files/10-9-09Iconoclash%20updated%20brochure_small.pdf |sernav=Wayback Machine |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 |tarîxa-arşîvê=2021-06-20 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210620152657/https://www.wendemuseum.org/sites/default/files/10-9-09Iconoclash%20updated%20brochure_small.pdf |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Hilweşîna [[Dîwarê Berlînê]] di sala 1989an de bû sembola hilweşîna komunîzmê, hilweşîna [[Yekîtiya Sovyetê]], yekbûna Almanya û Die Wende.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.cnn.com/SPECIALS/views/y/1999/11/burns.wall.nov8/ |sernav=CNN - y: What the Berlin Wall still stands for - November 8, 1999 |tarîx=2008-02-06 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 |tarîxa-arşîvê=2008-02-06 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20080206104205/http://www.cnn.com/SPECIALS/views/y/1999/11/burns.wall.nov8/ |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref>

=== Almanya, Yekîtiya Ewropayê û ji nû ve yek kirin ===
[[Wêne:West and East Germans at the Brandenburg Gate in 1989.jpg|thumb|Dîwarê Berlînê di dema hilweşîna di sala 1989an de û Deriyê Brandenburgê yek ji pêvçûnên yekem bû di dawiya Şerê Sar de ku di dawiyê de dibe sedema hilweşîna Yekîtiya Sovyetê.]]
Almanyaya yekbûyî wekî berdewamiya berfireh a Almanyaya Rojava hate hesibandin jiber vê yekê endamtiya xwe di rêxistinên navneteweyî de parastiye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.gesetze-im-internet.de/einigvtr/art_11.html |sernav=Art 11 EinigVtr - Einzelnorm |malper=www.gesetze-im-internet.de |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Dema ku bajarê Bonnê statuya yekta ya Bundesstadt (bajarê federal) wergirtiye ku hinek wezaretên federal li bajêr dimînin, [[Berlîn]] dîsa dibe paytexta Almanyayê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.gesetze-im-internet.de/berlin_bonng/index.html |sernav=Berlin/BonnG - nichtamtliches Inhaltsverzeichnis |malper=www.gesetze-im-internet.de |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Veguheztina hikûmetê di sala 1999an de bi dawî dibe û nûjenkirina aboriya [[Komara Demokratîk a Almanyayê|Almanyaya Rojhilat]] hate plan kirin ku heya 2019an bi dawî bibe.<ref name="Kulish2009">{{Jêder-nûçe |url=https://www.nytimes.com/2009/06/19/world/europe/19germany.html |sernav=In East Germany, a Decline as Stark as a Wall |paşnav=Kulish |pêşnav=Nicholas |tarîx=2009-06-19 |malper=The New York Times |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref>

Ji nû ve yekbûna Almanyayê di [[Yekîtiya Ewropayê]] de rolek çalak girtiye ku di sala 1992an de bi Peymana Maastricht û di sala 2007an de [[Peymana Lîzbonê]] îmze dike û dibe hevavakarê Herêma Euroyê.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.cnn.com/2013/07/09/world/europe/eurozone-fast-facts/index.html |sernav=Eurozone Fast Facts |paşnav=Research |pêşnav=CNN Editorial |tarîx=2013-07-09 |malper=CNN |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref> Almanya hêzeke aştîparêz ji bo aramiya li Balkanan şand û leşkerên almanî jî di çarçoveya hewlên [[NATO]]yê de ji bo ewlehiya li Efxanistanê piştî derxistina [[Talîban]] şandin [[Efxanistan]]ê.<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.nytimes.com/2006/10/31/world/europe/31iht-germany.3343963.html |sernav=Germany is planning a Bosnia withdrawal - Europe - International Herald Tribune |paşnav=Dempsey |pêşnav=Judy |tarîx=2006-10-31 |malper=The New York Times |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref><ref name="Kulish2009"/>

Di hilbijartinên sala 2005 de [[Angela Merkel]] bûye yekem serokwezîra jina li Almanyayê. Di sala 2009an de hikûmeta alman planek teşwîqê ya bi 50 milyar € yê pejirand.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.france24.com/en/20090106-germany-agrees-new-50-billion-euro-stimulus-plan |sernav=Germany agrees on 50-billion-euro stimulus plan - FRANCE 24 |tarîx=2011-05-13 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 |tarîxa-arşîvê=2011-05-13 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20110513022443/http://www.france24.com/en/20090106-germany-agrees-new-50-billion-euro-stimulus-plan |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di nav projeyên sereke yên siyasî yên alman ên di destpêka sedsala 21an de pêşketina entegrasyona ewropî, veguheztina enerjiyê (Energiewende) ji bo peydakirina enerjiyek domdar, sekinandina deynê ji bo butçeyên hevseng, tevdîrên ji bo zêdekirina rêjeya zayînê (pronatalîzm) û bilind-  stratejiyên teknolojiyê yên ji bo veguheztina aboriya alman ku wekî Pîşesaziya 4.0. hatiye binavkirin heye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.tagesschau.de/inland/merkel-regierungserklaerung110.html |sernav=Regierungserklärung von Kanzlerin Merkel: Große Versprechen, scharfe Kritik {{!}} tagesschau.de |tarîx=2015-01-01 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 |tarîxa-arşîvê=2015-01-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150101010608/http://www.tagesschau.de/inland/merkel-regierungserklaerung110.html |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> Di krîza koçberan a sala 2015an de li [[Ewropa]]yê, Almanya zêdetirî milyonek penaber û koçber qebul kiriye.<ref>{{Jêder-nûçe |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-34131911 |sernav=Migrant crisis: Migration to Europe explained in seven charts |tarîx=2015-09-02 |malper=BBC News |ziman=en-GB |tarîxa-gihiştinê=2023-08-27 }}</ref>

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Deutschland topo.jpg|thumb|Nexşeya fizîkî ya Almanyayê.]]
Almanya heftemîn welatê herî mezin ê [[Ewropa]]yê ye ku li bakur bi [[Danîmarka]], li rojhilat bi [[Polonya]] û [[Çekya]], ji aliyê başûrê rojhilat ve bi [[Awistirya]] û li aliyê başûrê rojava bi [[Swîsre]] re sinor e.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/germany |sernav=Germany - The World Factbook |tarîx=2021-01-09 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-08-28 |tarîxa-arşîvê=2021-01-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210109075739/https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/germany |rewşa-urlyê=bot: unknown }}</ref> [[Fransa]], [[Lûksembûrg]] û [[Belçîka]] li aliyê rojava, li bakurê rojava jî [[Holenda]] cih digire. Li bakur di navbera [[Deryaya Baltîk]] û [[Deryaya Bakur]] de û li başûr di navbera [[Deryaya Baltîk]] û [[Alp|Çiyayên Alpan]] de ye. Xaka Almanyayê ji 357,022 km² rûberê pêk tê (137,847 sq mi) ku ji vî 348,672 km² (134,623 sq mi) rûerd e û 8,350 km² (3,224 km²) (ji avê pêk tê) rûav e.

Xala herî bilind li çiyayên Alpan e (xala herî bilind: Zugspitze bi 2,963 mêtreyê) ku ji aliyê bakurê rojava ve heya peravên [[Deryaya Bakur]], (Nordsee) ji bakurê rojava ve heta peravê Deryaya Baltîkê (Ostsee) dirêj dibe. Xala herî nizm ku li şaredariya Neuendorf-Sachsenbande, [[Wilstermarsch]] 3,54 mêtre di bin asta deryayê de ye.
=== Avhewa ===
Piraniya Almanyayê xwedî avhewa nerm e ku ji okyanûsa li bakur û rojava heta parzemîna li rojhilat û başûrê rojhilat berfireh dibe. dema ku havîn dikare ji germ û hişk bigire heya hewaya sar û baran diguhere, zivistanan ji ber sermaya li Alpên Başûr heya hewaya sar bi gelemperî bi baranên sinordar ve ewrayî ye. Li herêmên bakur bayên rojavayî yên ku ji [[Deryaya Bakur]] hewaya şil bi xwe re tîne germahiyê nerm dike û baranê zêde dike. Berevajî vê, li herêmên başûrê rojhilat germahiyên dijwar hene.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/place/Germany/Climate |sernav=Germany - Climate, Temperate, Rainfall {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-28 }}</ref>

Ji sibata sala 2019 û 2020an vir ve germahiya mehane ya navîniyê li Almanyayê germa herî kêm 3,3&nbsp;°C, di çileya sala 2020an de, germa herî bilind 19,8&nbsp;°C, di hezîrana 2019an de hatiye tomarkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.statista.com/statistics/982472/average-monthly-temperature-germany/ |sernav=Average monthly temperature 2022-2023 Germany |malper=Statista |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-28 }}</ref> Rêjeya baranê ya mehane herî kêm 30 lître (li ser mêtreçargoşe erd) di dibat û nîsana sala 2019an de, herî zêde 125 lître serê metreçargoşe di sibata sala 2020an de baran bariye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.statista.com/statistics/982758/average-sunshine-hours-germany/ |sernav=Monthly sunshine hours Germany 2022-2023 |malper=Statista |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-28 }}</ref>
=== Pirrengiyabiyo ===
[[Wêne:Adult white-tailed eagle (Haliaeetus albicilla) of central Poland in flight (3).jpg|thumb|Eyloyê poçik spî ku cûreyek teyrê nêçîrî ye ku niha din bin parastinê de ye.]]
Erdê Almanya dikare li pênc ekoherêmên bejayî were dabeş kirin ku ji ekoherêmên wekî daristanên tevlihev ên Atlantîkê, daristanên tevlihev ên Baltîkê, daristanên tevlihev ên Ewropaya Navendî, daristanên pelên fireh ên Ewropaya Rojava û daristanên şîn û tevlihev ên Alpê pêk tê. Ji sala 2016an vir ve ji %51 erdê Almanyayê ji bo çandiniyê hatiye veqetandin lê ji sedî 30 daristanî ye û ji %14 jî ji hêla nifûsê yan jî binesaziyê ve hatiye vegirtin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.cleanenergywire.org/factsheets/climate-impact-farming-land-use-change-and-forestry-germany |sernav=Climate impact of farming, land use (change) and forestry in Germany |tarîx=2018-10-29 |malper=Clean Energy Wire |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-28 }}</ref>

Cûreyên nebat û heywanên ku bi gelemperî li Ewropaya Navîn wekhevin hene. Li gorî Envantera Daristanan a Neteweyî, narewan, berû û cûreyên darên din ên pelweşanî ji %40ê daristanên Almanyayê pêk tînin ku nêzîkî ji %60 darên çam in, nemaze narewan û çam in.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.bundeswaldinventur.de/en/third-national-forest-inventory/the-forest-habitat-more-biological-diversity-in-the-forests/spruce-pine-beech-oak-the-most-common-tree-species |sernav=Spruce, pine, beech, oak – the most common tree species |malper=BMEL - Bundeswaldinventur |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-28 }}</ref> Gelek cureyên firingî, kulîlk, kevz û kiyark hene. Di nav ajalên kovî de Rovî, Kurebeşk, Kîvroşka Ewropayê, Xezalê sor a Ewropayê, Berazê kovî, moflon (binecureyekî pezê kovî) û hejmareke hindik ji Kewndêzê Ewrasyayê hene. Celebek kulîlkek mor (''Centaurea cyanus'') heye ku berê sembolek neteweyî ya almanan bû.<ref>{{Jêder-kitêb |url=https://books.google.com/books?id=g5GBAAAAMAAJ |sernav=Compendium of Symbolic and Ritual Plants in Europe: Herbs |paşnav=Cleene |pêşnav=Marcel De |paşnav2=Lejeune |pêşnav2=Marie Claire |tarîx=2002 |weşanger=Man & Culture |isbn=978-90-77135-04-4 |ziman=en }}</ref>

16e parkên neteweyî yên Almanyayê hene ku di nav de Parka Neteweyî ya Jasmund, Parka Neteweyî ya Herêma Vorpommern Lagoon, Parka Neteweyî ya Müritz, Parkên Neteweyî yên Deryaya Wadden, Parka Neteweyî ya Harz, Parka Neteweyî ya Hainich, Parka Neteweyî ya Daristana Reş, Swîsreya Neteweyî ya Saxon, Parka Neteweyî ya Daristana Bavarian û Parka Neteweyî ya Berchtesgadenê hene.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.bfn.de/en/search?k=areas+national+parks |sernav=Search {{!}} BFN |malper=www.bfn.de |tarîxa-gihiştinê=2023-08-28 }}</ref> Di heman demê de, 17 Rezervên Biosferê û 105 parkên xwezayiyên Almanyayê hene.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.americanzoos.info/Zoofacts.html |sernav=Zoofacts |tarîx=2003-10-07 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-08-28 |tarîxa-arşîvê=2003-10-07 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20031007010357/http://www.americanzoos.info/Zoofacts.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Qada Zoolojîk a Berlînê ku di sala 1844an de vebûye, li Almanyayê ya herî kevn e û îdîa dike ku berhevoka herî berfireha celebên ajalan li cîhanê ye.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.zoo-berlin.de/en/understand/zahlen-fakten.html |sernav=Zoo Berlin / VERSTEHEN / Zahlen & Fakten / Tierstatistik 2009 |tarîx=2010-06-09 |malper=web.archive.org |tarîxa-gihiştinê=2023-08-28 |tarîxa-arşîvê=2010-06-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20100609204353/http://www.zoo-berlin.de/en/understand/zahlen-fakten.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

== Rêveberî û polîtîka ==
Almanya komareke federal, parlamenî û demokratîk e. Desthilata qanûndanînê ya federal di parlamenê de ye ku ji ''Bundestag'' (Desteya Federal) û ''Bundesrat'' (Meclîsa Federal) pêk tê ku bi hev re organa qanûndanînê pêk tînin. ''Bundestag'' bi rêya hilbijartinên rasterast û bi sîstema nûnertiya rêjeyî ya tevlîhev tê hilbijartin. Endamên ''Bundesrat'' nûnertiya rêveberiyên şanzdeh herêmên federe dikin û ji aliyê wan ve têne erkdar kirin. Sîstema siyasî ya alman li gorî çarçoveya ku di makezagona sala 1949an de wekî Qanûna Bingehîn tê zanîn de tevdigere. Guherandinên qanûnî bi giştî pêwîstî ya bi piraniya ji sê parên nûnerên ''Bundestag'' û ''Bundesrat'' pêwîstî ya du paran heye. Prensîbên bingehîn ên Destûra Bingehîn ku tê de xalên garantiya rûmeta mirovî, cihêbûna hêzan, pêkhateya federal û serweriya hiqûqê têne diyarkirin, di sîstema hiqûqa Almanyayê de bêguhertin her dem derbasdar e.<ref>{{Jêder-kitêb |url=http://dx.doi.org/10.5771/9783845237534-852 |sernav=Appendix The Basic Law for the Federal Republic of Germany |tarîx=2013 |weşanger=Nomos |rr=852–936 }}</ref>

Serokê dewletê bi nûnerî xwedî berpirsiyar û xwedî raye ye. Serok ji hêla Bundesversammlung (komîsyona federal) ve, saziyek ku ji endamên ''Bundestag'' û hejmarek wekhev ji delegeyên dewletê pêk tê, tê hilbijartin. Karbidestê duyem ê herî bilind di rêza pêşîn a alman de Bundestagspräsident (Serokê Bundestag) e ku ji hêla ''Bundestag'' ve tê hilbijartin û berpirsiyarê çavdêriya rûniştinên rojane yên ''Bundestag'' e. Karmendê sêyem a herî bilind û serokê hikûmetê, serokwezîr e ku ji aliyê Bundespräsident ve tê erkdar kirin ku ji aliyê partî an jî koalîsyona ku herî zêde kursiyên di '''Bundestagê'' de hene, tê hilbijartin.

Ji sala 1949an vir ve sîstema partiyê di bin serweriya Yekîtiya Demokratên Xiristiyan û Partiya Sosyal Demokrat a Almanyayê de ye. Heta niha her serokwezîrek endamê yek ji van partiyan bûye. Lêbelê Partiya Demokrata Azad a Lîberal û Partiya Hevbendiya 90/Kesk jî di hikûmetên koalîsyonê de hevkariyên piçûk in. Her çend ew qet nebe beşek ji hukûmeta federal, ji sala 2007an vir ve Partiya Sosyalîst a Demokrat a Çep di ''Bundestaga'' a Almanyayê de endamekî giring e. Di hilbijartinên federal ên Almanyayê yên sala 2017an de, Alternatîva ji bo Almanyayê ya rastgir a populîst dengên pêwîst bi dest dixe ku cara yekem di parlamenê de nûnertiya xwe bi dest dixe.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.dw.com/en/spd-green-party-fdp-cdu-left-party-afd/a-38085900 |sernav=A look at Germany's political parties – DW – 03/01/2021 |malper=dw.com |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-29 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.independent.co.uk/news/world/politics/german-election-results-exit-poll-2017-live-latest-afd-mps-merkel-alternative-a7964796.html |sernav=Far-right party wins MPs in German parliament for first time in half a century |tarîx=2017-09-25 |malper=The Independent |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2023-08-29 }}</ref>

=== Herêmên Almanyayê ===
16 [[Herêmên Almanyayê]] hene ku her herêmek parlamena bixwe heye û di hindur de gelek aliyan de xwedî zagonin.

{|
|
{| class="wikitable" 
|- bgcolor="#ececec"
| '''Rêz''' || '''Herêm''' || '''Serbajar''' ||'''Rûerd''' (km²) ||'''Nifûs''' (bi hezaran)
|-
| 1 || [[Baden-Württemberg]]|| [[Stuttgart]] ||35.751,46 ||10.632
|-----
| 2 || [[Bavyera]]||  [[Munîh]]||70.551,57 ||12.604
|-
| 3 || [[Berlin]] || <ref name="Navçe">Navçeyên Berlin û Hamburg ji bajarên hewşêwe navî de de pêk tên. Bremen jî navçeyeke ji bajarekî de pêk têye jî, bajarê [[Bremerhaven]] jî di hundura Bremen da ye.</ref> || 891,85 || 3.419 
|-
| 4 || [[Brandenburg]]  || [[Potsdam]] ||29.485,63 ||2.450
|-----
| 5 || [[Bremen (herêm)|Bremen]] || [[Bremen]]<ref name="Navçe"/>||  419,38||654
|-----
| 6 || [[Hamburg]] || <ref name="Navçe"/> ||755,26 ||1.753
|-----
| 7 || [[Hessen]]  || [[Wiesbaden]] || 21.114,94||6.046
|-----
| 8 ||  [[Mecklenburg-Vorpommern]] || [[Schwerin]] ||23.180,14 ||  1.598
|-----
| 9 || [[Saksonya Jêrîn]]|| [[Hannover]] || 47.634,90|| 7.792
|-----
| 10 || [[Nordrhein-Westfalen]] || [[Düsseldorf]] ||34.097,72 || 17.572
|-----
| 11 || [[Rheinland-Pfalz]] || [[Mainz]] || 19.853,36 ||  3.995
|-----
| 12 || [[Saarland]] || [[Saarbrücken]] || 2.569,69||  991
|-----
| 13 || [[Saksonya]] || [[Dresden]] || 18.415,51||  4.047
|-----
| 14 || [[Sachsen-Anhalt]] || [[Magdeburg]] ||20.446,31 || 2.246
|-----
| 15 || [[Schleswig-Holstein]] || [[Kiel]]|| 15.799,38 || 2.814
|-----
| 16 || [[Thüringen]] || [[Erfurt]] || 16.172,50 || 2.162
|}
|
{{Nexşeya Herêmên Almanyayê}}
|
|}

=== Helwesta Almanyayê ji bo giştpirsiya serxwebûna Başûrê Kurdistanê ===
Berdevkê Hikûmeta Almanyayê [[Martin Schaefer]] li ser pirseke di civîna çapameniyê ya li Berlinê dihat lidarxistine da rexne li biryara referandûmê ya yekalî ya Herêma Kurdistanê girtin. Schaeferî diyar kir ku gavên zerarê dide yekîtiya Iraqê, ne li gorî berjewendiyên civaka navneteweyî ne jî Almanyayê ye û got: "Li herêmê keseke eger, sînorê xwe yekalî bixwaze biguherîne an jî bixwaze dewlet ava bike, bi agir dilîze.[https://krd.sputniknews.com/ewropa/201706096223929-Almanya-referandum-Kurdistan-daxuyani/ Almanya di derbarê referandûma Herêma Kurdistanê de daxuyanî da]{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=îlon 2024 }}

Herwiha Serokwezîra Almanyayê [[Angela Merkel]]ê di bersiveke xwe de referandûma serxwebûna Kurdistanê ya 25ê Îlonê nirxand û got: "Di mijara têkoşîna dijterorê de divê piştgiriya Kurdistanê û Hêzên Pêşmerge were kirin. Di mijara [[Giştpirsiya serxwebûna Başûrê Kurdistanê, 2017|referandûmê]] de jî em piştgiriya herêma kurdî di nav yekîtiya Iraqê da diparêzin."

== Binêre ==

* [[Împeratoriya Almanî]]
* [[Komara Weimarê]]
* [[Almanyaya Nazî]]
* [[Komara Demokratîk a Almanyayê]]

== Not ==
{{Notelist}}

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê ya biçûk|Germany}}
*
*
*
*
*

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Almanya| ]]
[[Kategorî:Avabûnên 1990an li Ewropayê]]
[[Kategorî:Dewletên endamê Neteweyên Yekbûyî]]
[[Kategorî:Dewletên endamê NATOyê]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1949an de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1990an de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Dewlet û herêmên ku di 1871ê de hatine avakirin]]
[[Kategorî:Endamên G20ê]]
[[Kategorî:Endamên Konseya Ewropayê]]