Piramîd

Pîramîdên Misrê yên Giza Necropolis, wekî ku ji hewayê têne dîtin.Nêzîkî 2600 BZê hatiye çêkirin.

Di navbera 100 û 450 PZ de hatiye çêkirin.

Piramîd, (bi yewnanî: πυραμίς pyramís ) avahiyek e ku rûberên wê yên derve sêgoşe ne û li jor bi yek gavê digihêjin hev, di wateya geometrîkî de awayê wî bi qasî piramîdekê dike. Bingeha piramîdê dikare sêalî, çargoşe, an jî bi rengek pirgoşe be. Bi vî rengî, piramîdek bi kêmî ve sê ruberên sêgoşeyî yên derveyî hene (kêmtirîn çar rû tevî bingehê). Piramîda çargoşe, bi bingehek çargoşe û çar rûyên derveyî sêgoşe, guhertoyek hevpar e.

Sêwirana piramîdekê, digel ku piraniya giraniya wê nêzîkê erdê ye û bi piramîdyonê li lûtkeyê, tê vê wateyê ku kêmtirîm maddeya ku li ser pîramîdê bilindtir dibe, ji jor ve were xwarê. Vê dabeşkirina giraniyê hişt ku şaristaniyên pêşîn strukturên bîrdarî yên domdar biafirînin. Şaristaniyan li gelek deverên cîhanê pîramîd ava kirine. Piramîda herî mezin ji hêla qebareyê ve Pîramîda Mezin a Cholula ye ku li eyaleta Puebla ya Meksîkî ye.Bi hezaran sal, avahîyên herî mezin ên li ser rûyê erdê pîramîd bûn - pêşî Pîramîda Sor li Necropolis Dashur û piştre re jî Pîramîda Mezin a Khufu, her du jî li Misrê - ya paşîn yek ji Heft avakirin ên baş ê Cîhana Kevnar e ku hêj jî li ser piyan maye.

Piramîdên kevnar

Mezopotamya

Mezopotamiyan avahiyên pîramidên herî pêşîn, bi navê Ziggurat ava kirine. Di demên kevnar de, ev avakirin bi zêr û bronzê bi rengê biriqî hatine neqişkirin. Ji ber ku avakirinêm wî demê ji kerpîçên tavê ya zuhakirî hatine çêkirin, zêde li ser piyan nemane. Zîggurat ji aliyê Sumer, Babîl, Elamî, Akad û Asûriyan ve ji bo baweriyên herêmî hatine çêkirin. Her ziggurat beşek ji kompleksa perestgehê bû ku tê de avahiyên din jî hebûn. Pêşengên zigguratan platformên bilindkirî bûn ku di serdema Ubeydî di hezarsala çaremîn a b.z. de hatine çêkirin. Zîguratên herî pêşîn nêzî dawiya Serdema Xanedaniya Destpêkê dest pê kirine.^[1] Zîguratên herî dawî yên li Mezopotamyayê di sedsala 6ê b.z. ê hatine çêkirin.

Zigguratên ku di qatên paşveçûyî de li ser platformek çargoşeyî, ovalek yan jî çargoşe hatiye çêkirin, avahiyên piramîdî bûn ku benê wan bi awayekî rast hatibûn çêkirin. Diwarên nav û derve yên Zîgguratan ji kevirên ku bi tavê hatine pijandin, pêk dihatin. Rû bi gelemperî bi rengên cihêreng de hatine xemilandin û dibe ev xemilandin ku xwedî nîşanên stêrnasî bin. Carinan qeralan navên xwe li ser van keviran nivîsandin e. Hejmara qatan ji diduan heta heftan bû. Tê pêşbînîkirin kirin ku li qatên jorên wan perestgeh hebûn lê ji bo vê yekê delîlên arkeolojîk tine ne û tenê delîlên nivîsî yên Herodot hene.^[2] Gihîştina perestgehê bi rêzek hevrazên li aliyekî zigguratan yan jî bi hevrazek spîral ji bingeh heya lûtkeyê pêk dihatin.

Misir

Piramîdên herî navdar ên Misrê avahiyên mezin ên ku ji kerpîç yan keviran hatine çêkirin, ku hinek ji wan di nav avahiyên herî mezin ên cîhanê de ne. Jibo sêwirandin a piramîdên misirê tîrêjên rojên wekî referans hatine girtin. Piraniya pîramîdan xwedan rûyek kevirê kilsinî yê spîkirî û pir refleksker in, dema ku ji dûr ve hatine temaşe kirin xuyangek biriqandî bidin. Kepstone bi gelemperî ji kevirê hişk, granît an bazalt, hatiye çêkirin û bi zêr, zîv, yan elektrumê ve hatine xêzkirin û di heman demê de dê pir raveker bûn. Misiriyên kevnar ji 2700 b.z. heta derdora 1700 b.z. pîramîdan avakirin e. Piramîda yekem di dema Xanedaniya Sêyemîn de ji aliyê Firewn Djoser û mîmarê wî Imhotep ve hatiye çêkirin. Pîramîdên Misrê yên herî mezinê kevn li kompleksa pîramîda Gizayê ne.^[3]

Temenê pîramîdan hate salên 2575 û 2150 b.z. diçe.^[4] Piramîdên Misirê yên kevnar di piraniya rewşan de li rojavayê çemê Nîlê hatine avakirin, ji ber ku ruhê fîrewnê xwedêgiravî beriya ku bi tîrêja xwe ya bêdawî berdewam bike, di dema daketinê de bi rojê re têkildar bû. Di sala 2008an de, li Misrê nêzîkî 135 piramîd hatine dîtin.^[5]^[3] Piramîda Mezin a Giza li Misrê ya piramîda herî mezinên li cîhanê ye. Heya ku Lincoln Cathedral ku di sala 1311ê p.z. de qediya, Giza avahiya herî bilind a cîhanê bû. Piramîda Mezin a Giza yek ji heft avahiyên herî kevnare yên baş ên cîhana kevnar e. Ew yekane avahiya kevnare yê cîhanê ye ku di demên nûjen de li ser piyan e.

Sûdan

Pîramîdên Nubian li Meroe û bi deriyên ku dişibin pîlonê.

Digel ku pîramîd bi Misrê ve girêdayî ne, li Sûdanê 220 pîramîdên heyî hene, bi vî awayê welat xwedî piramîdên herî zêde yê li cîhanê ye. Pîramîdên Nubian (nêzîkî 240 ji wan) li Sûdanê hatine çêkirin ku ji bo gorên qral û qeralîçe yên Napata û Meroë re hatine çêkirin. Piramîdên Kuş, ku wekî Piramîdên Nubian jî têne zanîn, ji pîramîdên Misrê xwedî taybetmendiyên cûda ne. Piramîd Nubian ji yên Misirê zêdetir asê (dîk) hatine çêkirin. Piramîdên li Sûdanê heta demên dereng ên 200 salên p.z. avabûna wan hêj jî berdewam bûye.^[6]

Nîjerya

Yek ji avakirinên bêhempa yên çanda Igbo Pîramîdên Nsude yê li bajarê Nsude ya li bakurê Igboland e. Deh avahiyên pîramîdî ji axa heriyê hatine çêkirin. Beşa bingehîn a yekem 18e mêtre bû. Di çêkirina piramîdan de pelên dorhêl berdewam dike, heya ku digihişt jorê piramîdê. Avahî perestgehên Xwedawend Ala bûn ku dihat bawer kirin ku ew li jorê rûdinişt. Bi kifşkirin a darikekî li jor temsîliyeta rûniştinê ji bo xwedawenda dihate kirin. Avakirina piramîdan di komên ji pênc-paralelên ku li hevhatî ye, hatine danîn.^[7]

Çavkanî

^ "Pyramid". Wikipedia (bi îngilîzî). 18 gulan 2022.
^ Page, Ellis B. (1971). "Saks vs. Crawford, re: Military Psychology". PsycEXTRA Dataset. Roja gihiştinê 18 gulan 2022.
^ ^a ^b Lehner, Mark (2008). The Complete Pyramids (bi îngilîzî). Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-28547-3.
^ "National Geographic: Egypt Pyramids--Time Line". web.archive.org. 10 tebax 2011. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 10 tebax 2011. Roja gihiştinê 19 gulan 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
^ Slackman, Michael (17 çiriya paşîn 2008). "In the Shadow of a Long Past, Patiently Awaiting the Future". The New York Times (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 19 gulan 2022.
^ "Sudan's past uncovered" (bi îngilîziya brîtanî). 9 îlon 2004. Roja gihiştinê 19 gulan 2022.
^ Basden, George Thomas (1966). Niger Ibos : a description of the primitive life, customs and animistic beliefs, etc., of the Ibo people of Nigeria by one who, for thirty-five years, enjoyed the privilege of their intimate confidence and friendship. London: Cass. ISBN 978-1-136-24849-8. OCLC 600928250.

[1] "Pyramid". Wikipedia (bi îngilîzî). 18 gulan 2022.

[2] Page, Ellis B. (1971). "Saks vs. Crawford, re: Military Psychology". PsycEXTRA Dataset. Roja gihiştinê 18 gulan 2022.

[Lehner2008-3] Lehner, Mark (2008). The Complete Pyramids (bi îngilîzî). Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-28547-3.

[4] "National Geographic: Egypt Pyramids--Time Line". web.archive.org. 10 tebax 2011. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 10 tebax 2011. Roja gihiştinê 19 gulan 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)

[5] Slackman, Michael (17 çiriya paşîn 2008). "In the Shadow of a Long Past, Patiently Awaiting the Future". The New York Times (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 19 gulan 2022.

[6] "Sudan's past uncovered" (bi îngilîziya brîtanî). 9 îlon 2004. Roja gihiştinê 19 gulan 2022.

[7] Basden, George Thomas (1966). Niger Ibos : a description of the primitive life, customs and animistic beliefs, etc., of the Ibo people of Nigeria by one who, for thirty-five years, enjoyed the privilege of their intimate confidence and friendship. London: Cass. ISBN 978-1-136-24849-8. OCLC 600928250.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]