Alkan: Cudahiya di navbera guhartoyan de
Kurteya guhartinê tine |
Syklo-->Sîklo |
||
Rêz 1: | Rêz 1: | ||
[[ |
[[Wêne:Metan Yapi modeli.svg|thumb|200px| right|Metan]] |
||
'''Alkan''' di [[kîmyaya organîk]] da bestinên [[Karbon|karbonê]] ne ko tenê ji du [[hîman]] anko [[element|elementên]] Karbon û Hîdrojenê pêkhatine (anko [[hîdrokarbon]] in), bi awayekî ko her Karbonek bi [[besteka ket (kîmya)|bestekeka ket]] ve bi hîdrojenkê ra hatiye bestin (anko bestinên [[têrkirin (kîmya)|têrkirî]] ne) bê ko çi bazin an xirik (sîkil) têda hebin. Navê dî yê alkanan [[parafîn]] e. Alkan bestinên kîmyayî yên ji teherê [[rêzika hevsan (kîmya)|rêzikên hevsan]] in, anko her endamek ji vê rêzikê bi [[bariste]] an masseka [[baristeya atomî|atomî]] ya rêjeyî anko nisbî ya neguhêr ya 14ê ji endamên dî cida ye. |
'''Alkan''' di [[kîmyaya organîk]] da bestinên [[Karbon|karbonê]] ne ko tenê ji du [[hîman]] anko [[element|elementên]] Karbon û Hîdrojenê pêkhatine (anko [[hîdrokarbon]] in), bi awayekî ko her Karbonek bi [[besteka ket (kîmya)|bestekeka ket]] ve bi hîdrojenkê ra hatiye bestin (anko bestinên [[têrkirin (kîmya)|têrkirî]] ne) bê ko çi bazin an xirik (sîkil) têda hebin. Navê dî yê alkanan [[parafîn]] e. Alkan bestinên kîmyayî yên ji teherê [[rêzika hevsan (kîmya)|rêzikên hevsan]] in, anko her endamek ji vê rêzikê bi [[bariste]] an masseka [[baristeya atomî|atomî]] ya rêjeyî anko nisbî ya neguhêr ya 14ê ji endamên dî cida ye. |
||
Rêz 12: | Rêz 12: | ||
Alkan bestinên gelek karvdêr anko rîektîv nînin û ji aliyê [[jînewerzanist|jînewerzanistî]] ve gelek kêmçeleng anko kêmektîv in. |
Alkan bestinên gelek karvdêr anko rîektîv nînin û ji aliyê [[jînewerzanist|jînewerzanistî]] ve gelek kêmçeleng anko kêmektîv in. |
||
Du tonên alkanan hene: Tonê yekemîn ya ''n-alkan'' ya ''îso-alkan'' (carna jî şonê îso-alkan ''neo-alkan'' jî) ye. Direfşê wan her caran C<sub>n</sub>H<sub>2n+2</sub> e. Tonekî din jî heye, ew alkanan gilokî ne. Navî wan [[ |
Du tonên alkanan hene: Tonê yekemîn ya ''n-alkan'' ya ''îso-alkan'' (carna jî şonê îso-alkan ''neo-alkan'' jî) ye. Direfşê wan her caran C<sub>n</sub>H<sub>2n+2</sub> e. Tonekî din jî heye, ew alkanan gilokî ne. Navî wan [[sîkloalkan]] nin. |
||
==Alkane çiqillandin== |
==Alkane çiqillandin== |
||
Rêz 36: | Rêz 36: | ||
| 111,4 K |
| 111,4 K |
||
| 0,667 kg/m³ |
| 0,667 kg/m³ |
||
| [[ |
| [[Wêne:Methane-3D-balls.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Methan]] |
||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
| 2 |
| 2 |
||
Rêz 45: | Rêz 45: | ||
| 185 K |
| 185 K |
||
| 1,212 kg/m³ |
| 1,212 kg/m³ |
||
| [[ |
| [[Wêne:Ethane-3D-balls.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Ethan]] |
||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
| 3 |
| 3 |
||
Rêz 54: | Rêz 54: | ||
| 231 K |
| 231 K |
||
| 1,83 kg/m³ |
| 1,83 kg/m³ |
||
| [[ |
| [[Wêne:Propane-3D-balls-B.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Ethan]] |
||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
| 4 |
| 4 |
||
Rêz 63: | Rêz 63: | ||
| 272,5 K |
| 272,5 K |
||
| 2,703 kg/m³ |
| 2,703 kg/m³ |
||
| [[ |
| [[Wêne:Butane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Butan]] |
||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
| 5 |
| 5 |
||
Rêz 72: | Rêz 72: | ||
| 309 K |
| 309 K |
||
| 0,626 g/cm³ |
| 0,626 g/cm³ |
||
| [[ |
| [[Wêne:Pentane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Pentan]] |
||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
| 6 |
| 6 |
||
Rêz 81: | Rêz 81: | ||
| 342 K |
| 342 K |
||
| 0,659 g/cm³ |
| 0,659 g/cm³ |
||
| [[ |
| [[Wêne:Hexane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Hexan]] |
||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
| 7 |
| 7 |
||
Rêz 90: | Rêz 90: | ||
| 371 K |
| 371 K |
||
| 0,684 g/cm³ |
| 0,684 g/cm³ |
||
| [[ |
| [[Wêne:Heptane-3D-balls.png|none|100px|Kugel-Stab-Modell von Heptan]] |
||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
| 8 |
| 8 |
||
Rêz 99: | Rêz 99: | ||
| 399 K |
| 399 K |
||
| 0,703 g/cm³ |
| 0,703 g/cm³ |
||
|[[ |
|[[Wêne:Octane-3D-balls.png|none|120px|Kugel-Stab-Modell von Octan]] |
||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
| 9 |
| 9 |
||
Rêz 108: | Rêz 108: | ||
| 424 K |
| 424 K |
||
| 0,718 g/cm³ |
| 0,718 g/cm³ |
||
| [[ |
| [[Wêne:Nonane-3D-balls.png|none|130px|Kugel-Stab-Modell von Nonan]] |
||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
| 10 |
| 10 |
||
Rêz 117: | Rêz 117: | ||
| 447 K |
| 447 K |
||
| 0,73 g/cm³ |
| 0,73 g/cm³ |
||
| [[ |
| [[Wêne:Decane-3D-balls.png|none|140px|Kugel-Stab-Modell von Decan]] |
||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
| 11 |
| 11 |
||
Rêz 126: | Rêz 126: | ||
| 469 K |
| 469 K |
||
| 0,74 g/cm³ |
| 0,74 g/cm³ |
||
| [[ |
| [[Wêne:Undecane-3D-balls.png|none|150px|Kugel-Stab-Modell von Undecan]] |
||
|- align="center" |
|- align="center" |
||
| 12 |
| 12 |
||
Rêz 135: | Rêz 135: | ||
| 489 K |
| 489 K |
||
| 0,75 g/cm³ |
| 0,75 g/cm³ |
||
| [[ |
| [[Wêne:Dodecane-3D-balls.png|none|160px|Kugel-Stab-Modell von Dodecan]] |
||
|} |
|} |
||
Rêz 150: | Rêz 150: | ||
|- |
|- |
||
| '''''Propan''''' || |
| '''''Propan''''' || |
||
[[ |
[[Wêne:N-Propan.svg|100px|frameless|center]] |
||
|style="text-align:center"|Tîne||style="text-align:center"|Tîne |
|style="text-align:center"|Tîne||style="text-align:center"|Tîne |
||
|- |
|- |
||
| '''''Bûtan''''' || |
| '''''Bûtan''''' || |
||
[[ |
[[Wêne:N-bütan.svg|150px|frameless|center]] |
||
|| |
|| |
||
[[ |
[[Wêne:Izobütan.svg|100px|frameless|center]] |
||
|style="text-align:center"| Tîne |
|style="text-align:center"| Tîne |
||
|- |
|- |
||
| '''''Pentan''''' || |
| '''''Pentan''''' || |
||
[[ |
[[Wêne:N-Pentan.svg|200px|frameless|center]] |
||
|| |
|| |
||
[[ |
[[Wêne:Izopentan.svg|150px|frameless|center]] |
||
|| |
|| |
||
[[ |
[[Wêne:Neopentan.svg|115px|frameless|center]] |
||
|} |
|} |
||
== |
== Sîkloalkan == |
||
Şeklê |
Şeklê sîkloalkanan gilokî ne. Direfşê her sîkloalkanekî C<sub>n</sub>H<sub>2n</sub> e. Ji ber ko sîkloalkan gilokî ne [[Xala helînê|xalên helînên]] û [[Xala kelînê|xalên kelînên]] wan ji xalên alkanên tevayî mezintirin. |
||
<br style="clear:both" /> |
<br style="clear:both" /> |
||
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;" |
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;" |
||
|- |
|- |
||
| colspan="6" style="text-align:center;background-color:#A3ACBF" |''' |
| colspan="6" style="text-align:center;background-color:#A3ACBF" |'''Sîklobûtan û Sîkloheksan''' |
||
|- |
|- |
||
| |
| |
||
[[Wêne:Siklobüten für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center| |
[[Wêne:Siklobüten für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center|Sîklobüten]] |
||
|| |
|| |
||
[[Wêne:Siklobüten 2 für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center| |
[[Wêne:Siklobüten 2 für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center|Sîklobüten]] |
||
|| |
|| |
||
[[Wêne: |
[[Wêne:Sîklobütan.png|100px|frameless|center|sîklobüten]] |
||
|| |
|| |
||
[[Wêne:SikloHeksan für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center| |
[[Wêne:SikloHeksan für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center|Sîkloheksan]] |
||
|| |
|| |
||
[[Wêne:SikloHeksan 2 für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center| |
[[Wêne:SikloHeksan 2 für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center|Sîkloheksan]] |
||
|| |
|| |
||
[[Wêne: |
[[Wêne:Sîkloheksan 3d.png|100px|frameless|center|Sîkloheksan]] |
||
|- |
|- |
||
|colspan="3" style="text-align:center"| [[ |
|colspan="3" style="text-align:center"| [[Sîklobûtan]] bê sê Şeklê |
||
|colspan="3" style="text-align:center"|[[ |
|colspan="3" style="text-align:center"|[[Sîkloheksan]] bê sê Şeklê |
||
|} |
|} |
||
Rêz 238: | Rêz 238: | ||
|rowspan="2"|<span style="color:red;">'''1'''</span> |
|rowspan="2"|<span style="color:red;">'''1'''</span> |
||
| |
| |
||
[[ |
[[Wêne:Hexan 1.svg|300px|fremeless|left|]] |
||
||[[ |
||[[Wêne:Heptan.1.svg|300px|frameless|right|]] |
||
|- |
|- |
||
|<span style="color:red;">'''1a)'''</span> ||<span style="color:red;">'''1b)'''</span> |
|<span style="color:red;">'''1a)'''</span> ||<span style="color:red;">'''1b)'''</span> |
||
|- |
|- |
||
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''2'''</span> |
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''2'''</span> |
||
| [[ |
| [[Wêne:Hexan 2.svg|300px|fremeless|left| ]] |
||
|| [[ |
|| [[Wêne:Heptan.svg|300px|frameless|right|]] |
||
|- |
|- |
||
|<span style="color:red;">'''2a)'''</span> Ê <span style="color:blue;">''' şîn'''</span> hatîne nîşankirin Sübtitüent'în ||<span style="color:red;">'''2b)'''</span> Ê <span style="color:blue;">'''şîn'''</span> hatîne nîşankirin Sübtitüent'în |
|<span style="color:red;">'''2a)'''</span> Ê <span style="color:blue;">''' şîn'''</span> hatîne nîşankirin Sübtitüent'în ||<span style="color:red;">'''2b)'''</span> Ê <span style="color:blue;">'''şîn'''</span> hatîne nîşankirin Sübtitüent'în |
||
Rêz 251: | Rêz 251: | ||
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''3'''</span> |
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''3'''</span> |
||
| [[ |
| [[Wêne:Hexan 2.svg|300px|fremeless|left|2-Metilhexan]] |
||
|| [[ |
|| [[Wêne:Heptan.svg|300px|frameless|right|3-Mêtilheptan]] |
||
|- |
|- |
||
|<span style="color:red;">'''3a)'''</span> 2-<span style="color:blue;">'''Mêtil'''</span>hexan ||<span style="color:red;">'''3b)'''</span> 3-<span style="color:blue;">'''Mêtil'''</span>heptan |
|<span style="color:red;">'''3a)'''</span> 2-<span style="color:blue;">'''Mêtil'''</span>hexan ||<span style="color:red;">'''3b)'''</span> 3-<span style="color:blue;">'''Mêtil'''</span>heptan |
||
Rêz 258: | Rêz 258: | ||
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''4'''</span> |
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''4'''</span> |
||
| [[ |
| [[Wêne:3-etil-4-metilheksan.svg|300px|fremeless|left| 3-Etil-4-mêtilhexan]] |
||
|| [[ |
|| [[Wêne:4-Etil-3-metilheptan.svg|320px|frameless|right| 4-Etil-3-mêtilhexan]] |
||
|- |
|- |
||
|<span style="color:red;">'''4a)'''</span> 3-<span style="color:green;">'''Etil'''</span>-4-<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>hexan||<span style="color:red;">'''4b)'''</span> 4-<span style="color:green;">'''Etil'''</span>-3-<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heksan |
|<span style="color:red;">'''4a)'''</span> 3-<span style="color:green;">'''Etil'''</span>-4-<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>hexan||<span style="color:red;">'''4b)'''</span> 4-<span style="color:green;">'''Etil'''</span>-3-<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heksan |
||
Rêz 265: | Rêz 265: | ||
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''5'''</span> |
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''5'''</span> |
||
| [[ |
| [[Wêne:3-etil-3-metilheksan.svg|300px|fremeless|left| 3-Etil-3-mêtilhexan]] |
||
|| [[ |
|| [[Wêne:3-Etil-3-Metilheptan.svg|350px|frameless|right|3-Etil-3-mêtilheptan]] |
||
|- |
|- |
||
|<span style="color:red;">'''5a)'''</span> 3-<span style="color:green;">'''Etil'''</span>-3-<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heksan||<span style="color:red;">'''5b)'''</span> 3-<span style="color:green;">'''Etil'''</span>-3-<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heptan |
|<span style="color:red;">'''5a)'''</span> 3-<span style="color:green;">'''Etil'''</span>-3-<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heksan||<span style="color:red;">'''5b)'''</span> 3-<span style="color:green;">'''Etil'''</span>-3-<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heptan |
||
Rêz 272: | Rêz 272: | ||
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''6'''</span> |
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''6'''</span> |
||
| [[ |
| [[Wêne:2,2,4,4-Tetrametilheksan.svg|300px|fremeless|left| 2,2,4,4-Tetramêtilhexan]] |
||
|| [[ |
|| [[Wêne:2,2,4-Trimetilheptan.svg|350px|frameless|right|2,2,4-Trimêtilheptan]] |
||
|- |
|- |
||
|<span style="color:red;">'''6a)'''</span> 2,2,4,4-Tetra<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heksan||<span style="color:red;">'''6b)'''</span> 2,2,4-Tri<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heptan |
|<span style="color:red;">'''6a)'''</span> 2,2,4,4-Tetra<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heksan||<span style="color:red;">'''6b)'''</span> 2,2,4-Tri<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heptan |
||
|- |
|- |
||
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''7'''</span> |
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''7'''</span> |
||
| [[ |
| [[Wêne:2,4,5-Trimetil-3-propilheksan.svg|300px|fremeless|left|2,4,5-Trimêtil-3-propilhexan]] |
||
|| [[ |
|| [[Wêne:2,3,4,6-Tetrametil-4-propilheptan.svg|330px|frameless|right|2,3,4,6-Tetramêtil-5-propilheptan]] |
||
|- |
|- |
||
|<span style="color:red;">'''7a)'''</span> 2,4,5-Tri<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>-3-<span style="color:brown;">'''propil'''</span>hexan||<span style="color:red;">'''7b)'''</span> 2,3,4,6-Tetra<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>-5-<span style="color:brown;">'''propil'''</span>heptan |
|<span style="color:red;">'''7a)'''</span> 2,4,5-Tri<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>-3-<span style="color:brown;">'''propil'''</span>hexan||<span style="color:red;">'''7b)'''</span> 2,3,4,6-Tetra<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>-5-<span style="color:brown;">'''propil'''</span>heptan |
||
Rêz 285: | Rêz 285: | ||
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''8'''</span> |
|rowspan="2"| <span style="color:red;">'''8'''</span> |
||
| [[ |
| [[Wêne:2,3,5-Trimetilheksan.svg|330px|tfremeless|left| 2,3,5-Trimêtilhexan]] |
||
|| [[ |
|| [[Wêne:2,3,6-Trimetilheptan.svg|330px|frameless|right|2,3,6-Trimêtilheptan]] |
||
|- |
|- |
||
|<span style="color:red;">'''8a)'''</span> 2,3,5-Tri<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heksan||<span style="color:red;">'''8b)'''</span> 2,3,6-Tri<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heptan |
|<span style="color:red;">'''8a)'''</span> 2,3,5-Tri<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heksan||<span style="color:red;">'''8b)'''</span> 2,3,6-Tri<span style="color:blue;">'''mêtil'''</span>heptan |
||
Rêz 299: | Rêz 299: | ||
|- |
|- |
||
| |
| |
||
[[ |
[[Wêne:Lütow Netzelkow Erdöl.jpg|370px|frameless|center|çavkanîya Alkana mezin neft(Petrol)]] |
||
|| |
|| |
||
[[ |
[[Wêne:Niederdruckbehälter und Gaskugel.jpg|350px|frameless|center|çavkanîya Alkana gas]] |
||
|| |
|| |
||
[[ |
[[Wêne:Rotbuntes Rind.jpg|370px|frameless|center||Bakterîye zike çêleka gasa Mêtane çêtıken.]] |
||
|- |
|- |
||
| çavkanîya Alkana mezin neft(Petrol)||çavkanîya Alkana gas || Bakterîye zike çêleka gasa Mêtane çêtıken |
| çavkanîya Alkana mezin neft(Petrol)||çavkanîya Alkana gas || Bakterîye zike çêleka gasa Mêtane çêtıken |
Guhartoya 11:14, 28 sibat 2013
Alkan di kîmyaya organîk da bestinên karbonê ne ko tenê ji du hîman anko elementên Karbon û Hîdrojenê pêkhatine (anko hîdrokarbon in), bi awayekî ko her Karbonek bi bestekeka ket ve bi hîdrojenkê ra hatiye bestin (anko bestinên têrkirî ne) bê ko çi bazin an xirik (sîkil) têda hebin. Navê dî yê alkanan parafîn e. Alkan bestinên kîmyayî yên ji teherê rêzikên hevsan in, anko her endamek ji vê rêzikê bi bariste an masseka atomî ya rêjeyî anko nisbî ya neguhêr ya 14ê ji endamên dî cida ye.
Her karbonekê dibê çar bestek anko bond hebin (an C-C an C-H) û her hîdrojenek jî dibê bigehit karbonekê (C-H). Rêzikeka karbonên bihevra bestî heykel anko hestîbenda alaknê pêkdiînin û bi awayekê mînakî (tîpîk) hijmara karbonan meznahiya alaknê nîşa didit.
Destekeka alkîl destekeka erkanî an zincîreka aliyanî ye ko wekî alaknê tenê ji karbon û hîdrojenên ko bi bestekên tek ve bi hevra hatine bestin pêkdihêt (jibo mînak mêtîl an desteka êtîl).
Hîdrokarbonên têrkirî dikarin hêlanî anko lînear bin ko nijar anko struktereka wekî maran heye, an dikarin tadar bin ko hestîbenda karbonî ya wan dibit du an çend ta, an jî dikarin bazineyî anko sîklîk bin ko têda du serên hestîbenda karbonî bihevra digehin û bazinekê pêkdiînin. Li goreyê pênaseya IUPACê, d teherên berahiyê alakn in û tehera sêyê bazinalkan anko sîkloalakan. Bi gotineka dî, li goreyê hebûn an nebîna nijarên bazineyî, hîdrokarbonên têrkirî dibin du destekên alkan û bazinalkan. Lê bi awayekê teknîkî, bazinalkan ne alkan in. Lewma hindek dibêjin bazinalkanan "alkanên bazineyî" û dibêjin alkanên dî bi xwe jî "alkanên nebazineyî". Hîdrokarbonên têrkirî dikarin digel her bestineka hêlanî, tadar an bazineyî (anko çendbazineyî, polîsîklîk) bestinekê çêbikin û her alkan bimînin bi mercekî ko nebazineyî bimînin.
Sadetirîn alkana mumkin mêtan e (CH4). Çi sînor jibo bihevra bestina karbonan nîne madem bestin bestineka têrkirî a nebazineyî û hîdrokarbon bit. çevrî anko oil ên têrkirî û şema anko waks mînakên alkanên wesa ne ko hijmara karbonan di hestîbenda karboniya wan da ji 10an zêdetir e.
Alkan bestinên gelek karvdêr anko rîektîv nînin û ji aliyê jînewerzanistî ve gelek kêmçeleng anko kêmektîv in.
Du tonên alkanan hene: Tonê yekemîn ya n-alkan ya îso-alkan (carna jî şonê îso-alkan neo-alkan jî) ye. Direfşê wan her caran CnH2n+2 e. Tonekî din jî heye, ew alkanan gilokî ne. Navî wan sîkloalkan nin.
Alkane çiqillandin
Hidrokarbon zincirindeki karbon atomlarının en fazla iki karbon atomuyla yapmısş olduğu moleküllere dallanmamış alkan denir. Dallanmamış alkanların yapısında sadece birincil ve ikincil karbon atomları bulunur. Dallanmamış alkanlar homolog bir sıra oluştururlar. Aşağıdaki tabelada ilk 14 n-Alkanın çeşitli fiziksel özelliklerini görebilmekteyiz.
C | Nav | Direfş | Xala alafê | Xala helînê | Xala kelînê | Tîrbûn | Seklî xwe |
---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | Mêtan | CH4 | – | 90,65 K | 111,4 K | 0,667 kg/m³ | |
2 | Êtan | C2H6 | – | 90 K | 185 K | 1,212 kg/m³ | |
3 | Propan | C3H8 | – | 85 K | 231 K | 1,83 kg/m³ | |
4 | n-Bûtan | C4H10 | – | 135 K | 272,5 K | 2,703 kg/m³ | |
5 | n-Pentan | C5H12 | 224 K | 144 K | 309 K | 0,626 g/cm³ | |
6 | n-Heksan | C6H14 | 250 K | 178 K | 342 K | 0,659 g/cm³ | |
7 | n-Heptan | C7H16 | 269 K | 182 K | 371 K | 0,684 g/cm³ | |
8 | n-Oktan | C8H18 | 289 K | 216 K | 399 K | 0,703 g/cm³ | |
9 | n-Nonan | C9H20 | 304 K | 222 K | 424 K | 0,718 g/cm³ | |
10 | n-Dêkan | C10H22 | 319 K | 243 K | 447 K | 0,73 g/cm³ | |
11 | n-Ûndêkan | C11H24 | 333 K | 248 K | 469 K | 0,74 g/cm³ | |
12 | n-Dodêkan | C12H26 | 344 K | 263 K | 489 K | 0,75 g/cm³ |
îso,n- û neo-Alkan
Eger bestin bi pir atomên C, yanî atomên karbonê, hebin, îsomêrên alkanan çêdibin. Ji çar atomên karbonê û pirtir îsomêr çêdibin, yanî ji Bûtan û jor da.
Li cem Bûtan du şeklên xwe bi bes direfşekê (C4H10) çêdibin. Her hejmarê atomên karbonê radibin, hejmara îsomêrên alkanekî jî radibin, lê pir îsomêr bes di laboran û ne di xwezayê da tên çêkirin.
îso-,n- û neo-Alkan | |||
---|---|---|---|
Navé gelemperi | n- | îso- | neo- |
Propan | Tîne | Tîne | |
Bûtan | Tîne | ||
Pentan |
Sîkloalkan
Şeklê sîkloalkanan gilokî ne. Direfşê her sîkloalkanekî CnH2n e. Ji ber ko sîkloalkan gilokî ne xalên helînên û xalên kelînên wan ji xalên alkanên tevayî mezintirin.
Sîklobûtan û Sîkloheksan | |||||
Sîklobûtan bê sê Şeklê | Sîkloheksan bê sê Şeklê |
Her alkanek navekî xwe heye, ew nav ji International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) tên gotin.
Her navekî alkanekî bi -an xelasdibe, pêş wê navî hejmarê yewnanî tê gotin yê dibêje, çend atomên karbon hene.[1] Ev qanûna bes ne ji çar alkanên pêşî ne. Navên wan Mêtan, Êtan, Propan und Bûtan nin. Navên hejmarên yewnanî li vir netên bikaranîn ji ber ku dîrokê wan.
Ji alkanan bi bestinên din ra qanûnên din jî hene:[2]
- Bestinê tewrî dirêj yê Karbonê dibe wek basîsê wê alkanê tevda; navî wê alkanê tê dawiyê nêv.
- Navên bestinên din yê digên bestinê basîs tên nivîsandin.
- Pêş navên bestnên din tê nivîsandin, li kîjan cihê ew digên basîsê, eger ew pir caran digên basîsê, hejmarekî yewanî tê pês wan.
Navên alkanane be şax be IUPAC'e | |||
---|---|---|---|
Formûle gelemperî | Navên IUPAC | Formûle gelemperî | Navên IUPAC |
CH4 | Mêtan | C11H24 | Undêkan |
C2H6 | Etan | C12H26 | Dodêkan |
C3H8 | Propan | C13H28 | Tridêkan |
C4H10 | Bûtan | C14H30 | Tetradêkan |
C5H12 | Pentan | C15H32 | Pentadêkan |
C6H14 | Hexan | C16H34 | Hexadêkan |
C7H16 | Heptan | C17H36 | Heptadêkan |
C8H18 | Oktan | C18H38 | Oktadêkan |
C9H20 | Nonan | C19H40 | Nanodêkan |
C10H22 | Dêkan | C20H42 | Eiokoskan |
Distûre Navdanêza alkananen bî şax | ||
1 | ||
1a) | 1b) | |
2 | ||
2a) Ê şîn hatîne nîşankirin Sübtitüent'în | 2b) Ê şîn hatîne nîşankirin Sübtitüent'în | |
3 | ||
3a) 2-Mêtilhexan | 3b) 3-Mêtilheptan | |
4 | ||
4a) 3-Etil-4-mêtilhexan | 4b) 4-Etil-3-mêtilheksan | |
5 | ||
5a) 3-Etil-3-mêtilheksan | 5b) 3-Etil-3-mêtilheptan | |
6 | ||
6a) 2,2,4,4-Tetramêtilheksan | 6b) 2,2,4-Trimêtilheptan | |
7 | ||
7a) 2,4,5-Trimêtil-3-propilhexan | 7b) 2,3,4,6-Tetramêtil-5-propilheptan | |
8 | ||
8a) 2,3,5-Trimêtilheksan | 8b) 2,3,6-Trimêtilheptan |
Xeterên alkanan
Hemû alkan zû dişewtin, hên jî pir alkan ji xwezayê ra xeterî ne.
Hebûn
çavkanîya Alkana mezin neft(Petrol) | çavkanîya Alkana gas | Bakterîye zike çêleka gasa Mêtane çêtıken |
Alkan di erdê me û di exterên din yê pergala rojê da hene, lê bes nêzîkî alkanên yekemîn heta sedemîn. Li ser berçîs (0,1% M., 0,0002% Ê.), keywan (0,2 % M., 0,0005 % Ê.), ûranûs (1,99 % M., 0,00025 % Ê.) û neptûn (1,5 % M., 0,00015 % Ê.) pir Mêtan û Êtan hene.
Mêtan li ser erdê bes 0,0001 % heye. Alkan di neftê û gazê erdê da ne.[3] Di gazê erdê da Mêtan û Êtan da heye, hên jî Propan û Bûtan tê da heye (lê bes ne pir wek Mêtan û Êtan). Di neft da alkanên ron û karbonhîdrojenên din heye. Herdu berî pir milyon sal çêbûn. Wê demê ajalên mirî yê deryan bi oksîjen di bin erdê da man û di pir milyon salan da ji ber ku xalên germ û fişarê mezin bûn neft û gazê erdê. Nîmûne: Gazê erdê bi vê rêaksyonê çêdibe:[3]
- Şekirî tîrî di bin fişarê mezin û xalên germ dibe Mêtan û Karbondîoksîd.
Çunkî çêkirinê neftê û gazê erdê pir dirêjdike, herdu ê di çend salan da xelasbibe li erdê.
Bikaranîn
Neft ji benzînê ra tê bikaranîn. Propan û Bûtan wek benzînê tên bikaranîn, pir dîroktor hên bi wan alkanan tên ajotin. Alkan yê 35 atomên karbonan û zêdetir ji asfalt ra tên bikaranîn. Alkan, yê hên pirtir atomên karbonan radikin, bes ji perçekirinê ji alkanên çûçiktir ra tên bikaranîn.
Alkan di xwezayê da
Pir baktêr û arşaê Mêtan çêdikin. Ew karbondîoksîd dibin û bi alîkariya hîdrojen Mêtan û avê çêdikin.
- Karbondîoksîd bi Hîdrojen ra dibe Mêtan û av.
Çavkanî
Çavkanî
- ^ IUPAC, Commission on Nomenclature of Organic Chemistry (1993)
- ^ William Reusch: Nîmûne ji bikaranînê navên alkanan
- ^ a b R. T. Morrison, R. N. Boyd. Organic Chemistry, 6th, New Jersey: Prentice Hall. ISBN 0-13-643669-2
Pirtûk
- Clayden, Greeves, Warren & Wothers : Organic Chemistry. Oxford University Press, Oxford 2004, ISBN 0-19-850346-6
- M. Ayasse, W. Francke, B. S. Hansson, F. Ibarra, C. Löfstedt, H. F. Paulus, F. P. Schiestl: Orchid pollination by sexual swindle in Nature. Macmillan Jounals, London, ISSN 0028-0836