Xweperest
Xweperest an Egoîzm felsefeyek e ku bi rola xwe, an xweperestî, wekî motîvasyon û armanca çalakiya xwe ve girêdayî ye. Teoriyên cihêreng ên xweperestî rêzek ramanên cihêreng dihewîne û bi gelemperî dikare di nav formên danasîn an normatîf de were dabeş kirin.[1][2] Ango, ew dikarin eleqedar bin ku an diyar bikin ku mirov ji bo berjewendiya xwe tevdigerin an jî pêşniyar bikin ku ew divê. Dibe ku pênaseyên din ên xweperestî li şûna berjewendiya xwe, çalakiya li gorî îradeya xwe giran bikin, û wekî din destnîşan bikin ku ev hestek xweperestî ya rastîn e.[3]
Ansîklopediya Nû ya Katolîk li ser mijara xweperestî de dibêje ku ew "hin rastiyên bingehîn di xwe de vedihewîne: xwezayî ye ku mirov ji xwe hez bike; ji bilî vê yekê divê wusa bike, ji ber ku her kes di dawiyê de berpirsiyarê xwe ye; kêf, pêşveçûna potansiyelên xwe, û bidestxistina hêzê bi gelemperî tê xwestin."[4] Di felsefeya xweperestî de rexnekirina exlaqî ya berjewendiyê mijareke hevpar a rexnekirinê ye, bi darazên weha ve wekî navgînên kontrolê û encamên têkiliyên hêzê têne lêkolîn kirin. Xweperestî her weha dikare red bike ku têgihîştina motîvasyona hundurîn a yekî dikare ji derve were, mîna ji psîkolojî an civaknasiyê,[1] her çend, bo nimûne, ev yek di felsefeya Friedrich Nietzsche de tune.
Têgihiştin
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Teoriyên danasînê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Guhertoyên danasînê yên egoîzmê bi xwehesibandinê re wekî ravekirinek rastîn a motîvasyona mirovî têkildar e û, di sepana wê ya herî dûr de, ku hemî motîvasyona mirovî ji xwestek û berjewendiya egoyê derdikeve.[1][2] Di van teorîyan de, kiryara ku ji xwe re dihesibîne dibe ku bi tenê wekî xweperest were binav kirin.[5]
Helwesta ku mirov di berjewendiya xwe de tevdigerin jê re xweperestiya xwerû tê gotin,[6] lê xweperestiya psîkolojîk ew pozîsyon e ku hemî motîvasyon di psîkolojiya paşîn a xwe-xizmetê de ne. Ango, di şeklê xwe yê xurt de, ew kiryarên ku xuya dike yên altruîst jî tenê bi vî rengî têne nixumandin û her dem ji xwe re xizmet dikin. Şêweya wê ya qelstir jî wisa dihesibîne ku, ger motîvasyona altruîstî mumkin be jî, kirina îrade di xizmeta îradeya xwe de mecbûrî dibe xweperest.[2] Berevajî vê û egoîzma felsefî, xweperestiya biyolojîkî motîvasyonên ku bi tenê di berjewendiya xwe-hilberînê de (ango guncana hilberandinê) ve girêdayî ye, vedibêje.[7] Wekî din, teoriya genê xweperest digire ku ew berjewendiya agahdariya genetîkî ye ku tevgera mirovî şert dike.[8]
Teoriyên normatîv
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Teoriyên ku xweperestî wekî normatîf dipejirînin destnîşan dikin ku xweperestî divê berjewendiyên xwe li ser nirxên din derxe pêş. Li cihê ku divê ev darazek pragmatîk be, jê re egoîzma rasyonel û li cihê ku wekî darazek exlaqî were hesibandin jê re xweperestiya exlaqî tê gotin.[1] Ansîklopediya Felsefeyê ya Stanfordê dibêje ku "xweperestiya exlaqî dibe ku ji bilî kiryaran li tiştên din jî were sepandin, wek qaîdeyên an taybetmendiyên karakterê" lê ew guhertoyên weha ne gelemperî ne.[2] Wekî din, xweperestiya şertî rengek encamparêz a egoîzma ehlaqî ye ku destnîşan dike ku xweperestî ji hêla ehlaqî ve rast e heke ew rê li armancên ehlaqî yên qebûlkirî bigire.[1] John F. Welsh, di berhema xwe ya bi navê Max Stirner's Dialectical Egoism: A New Interpretation, têgeha xweperestina zaraveyek bi kar tîne da ku şirovekirina felsefeya egoîst a Max Stirner wekî bingehîn zaraveyekî binav bike.
Xweperestiya normatîf, wekî di rewşa Stirner de, ne hewce ye ku red bike ku hin şêwazên tevgerê li ser yên din bêne bi qîmet kirin - wek erêkirina Stirner ku nesînorkirin û xweserî divê herî zêde were nirx kirin.[9] Lêbelê, teoriyên berevajî, dibe ku bi heman rengî bi hêsanî ji serdestiya xweperestvan yên din re bibin alîkar.
Xweperestiya ramyarî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Ji ber ku xweperestiya normatîf erka ehlaqî red dike ku egoyê bindestî civakê-bi giştî an çîneke serdest bike, dibe ku ew li ber hin encamên siyasî be. Ensîklopediya Înternetê ya Felsefeyê wiha dibêje:[1]
„Xweperestvan bi îronîkî dikarin wekî wekhevparêzên exlaqî û siyasî werin xwendin ku rûmeta her kes û her kesî rûmet dikin da ku jiyana xwe li gorî xwe bişopînin. Di peydakirina îmkan û armancên guncaw de xeletî dê ji hêla kesan ve were kirin, lê heke ew ji hêla exlaqî ve ji kiryarên xwe berpirsiyar bin ew ê ne tenê encamên wê hilgirin, lê di heman demê de derfeta adaptasyon û fêrbûnê jî hildigirin.“
Lêbelê, berevajî vê yekê, ehlaqek wusa dibe ku ji hêla exlaqî ve li hember karanîna egoîst a hêzê li ser yên din ne mecbûr be. Li ser van bingehan Friedrich Nietzsche ehlaqê wekhevîxwaz û projeyên siyasî rexne dike ku ji bo pêşkeftina mirovatiyê nebaş in.[10] Têgihîştina Max Stirner bi xwe, yekbûna egoîstan ku di xebata wî ya Xweperestî û Xwedîyê de bi hûrgulî tête diyar kirin, şêwazek pêşniyarkirî ya têkiliyên civakê dît ku tê de sînorkirinên li ser çalakiya xweperestvan têne red kirin.[10] Dema ku piştî mirinê ji hêla tevgera anarşîst ve hate pejirandin, ev bû bingeha anarşîzma egoîst.
Guhertoya teoriya milkê ya Stirner jî bi heman rengî zaravayek e, ku têgeha xwedaniyê tenê ew cûdahiya kesane ye ku di navbera tiştê ku milkê yekî ye û tiştê ku ne de tê çêkirin de ye. Ji ber vê yekê, pêkanîna kontrolê ya li ser milk e ku xwedîbûna ne razber a wê ye. Li hemberî vê yekê Ayn Rand mafên milkiyeta kapîtalîst dixe nava teoriya xwe ya xweperestî.[11]
Ramyara şoreşgerî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Feylesofê xweperest Nikolai Gavrilovich Chernyshevskii kesayeta rewşenbîrî ya serdest bû li pişt tevgera şoreşgerî ya 1860-1917 li Rûsyayê, ku di encama kuştina Tsar Alexander II de heşt sal berî mirina wî di 1889 de bû.[12] Dmitriy Pisarev di nav tevgerê de bi heman rengî bandorek radîkal bû, her çend wî bixwe şoreşa ramyarî neparêzî.[13]
Xweperestiya felsefî di nav şoreşger û ramanwerên anarşîst de jî, wek John Henry Mackay, Benjamin Tucker, Émile Armand, Han Ryner Gérard de Lacaze-Duthiers, Renzo Novatore, Miguel Giménez Igualada, û Lev Chernyi, balkêşiyek berfireh dîtiye. Her çend ew bi xwe tevlî ti tevgerên şoreşgerî nebû jî, tevahiya dibistana anarşîzma ferdperestî gelek ji mîrata xwe ya rewşenbîrî deyndarê Max Stirner e.
Faşîzm
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Felsefeyên Nietzsche û Stirner bi giranî ji hêla îdeolojiyên faşîst û proto-faşîst ve hatine desteser kirin. Bi taybetî Nietzsche wekî pêşekê Nazîzmê hate temsîl kirin û hewldanek akademîk a girîng hewce bû ku ramanên wî ji destwerdana wan a jorîn veqetîne.[14]
„Di nihêrîna pêşîn de, totalîtarîzma Nazî dibe ku berevajî ferdperestiya radîkal a Stirner xuya bike. Lê faşîzm beriya her tiştî hewldana jiholêrakirina têkiliyên civakî yên ku ji aliyê dîrokê ve hatine afirandin û di şûna wan de bi girêdanên çêkirî yên di navbera kesên ku li ser hinceta egoîzma mutleq dihat hêvîkirin ku bi eşkere îtaeta dewletê bikin, bû. Perwerdehiya faşîst hîmên egoîzma civakî û konformîzma bê pirsyar li hev dixist, ya dawîn jî bû wesîleya ku ferd cihê xwe yê di pergalê de misoger dike. Felsefeya Stirner li dijî konformîzmê tiştek nîne ku bêje, ew tenê dijberî wê yekê dike ku Ego bi prensîbek bilindtir ve girêdayî be: egoîst azad e ku xwe bi cîhanê veguhezîne ger eşkere be ku ew ê bi vî rengî xwe baştir bike. 'Serhildana' wî dibe ku şeklê xulamtiyek tam werbigire ger ku berjewendiya wî zêdetir bike; ya ku divê neke ew e ku bi nirxên 'giştî' an jî efsaneyên mirovahiyê ve girêdayî be. Îdeala totalîter a civakeke mîna baragahê, ku tê de hemû têkiliyên rastîn û dîrokî jê hatine rakirin, bi prensîbên Stirner re tam lihevhatî ye: egoîst, bi cewherê xwe, divê amade be ku di bin her ala ku li gorî rehetiya wî de şer bike.“
– Leszek Kołakowski, Main Currents of Marxism, rûpel; 137-138
Mijarên têkildar
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Derealîzasyon
- Depresyona klînîkê
- Civaknasî
- Mirovnasî
- Faşîzm
- Derûnnasiya klînîkê
- Derûnnasiya civakî
- Derûnnasiya kognîtîv
- Derûnnasiya kûr
- Êrîşkarî
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ a b c d e f "Egoism | Internet Encyclopedia of Philosophy" (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 13 hezîran 2024.
- ^ a b c d Shaver, Robert (2023). Zalta, Edward N.; Nodelman, Uri (edîtor). Egoism (Çapa Spring 2023). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
- ^ Scanlan, James P. (1999). "The Case against Rational Egoism in Dostoevsky's "Notes from Underground"". Journal of the History of Ideas. 60 (3): 549–567. doi:10.2307/3654018. ISSN 0022-5037.
- ^ "Egoism | Encyclopedia.com". www.encyclopedia.com. Roja gihiştinê 13 hezîran 2024.
- ^ "egoistic". The Free Dictionary.
- ^ Jason, Gary (28 nîsan 2023). "Portraits of Egoism in Classic Cinema III: Nietzschean Portrayals (2015)". Academia.edu.
- ^ "Social Dominence: A Development View of this topic". www.semanticscholar.org. Roja gihiştinê 13 hezîran 2024.
- ^ Okasha, Samir (2020). Zalta, Edward N. (edîtor). Biological Altruism (Çapa Summer 2020). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
- ^ Zalta, Edward N.; Nodelman, Uri, edîtor (2023). Max Stirner (Çapa Winter 2023). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
- ^ a b Leiter, Brian (2021). Zalta, Edward N. (edîtor). Nietzsche’s Moral and Political Philosophy (Çapa Summer 2021). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
- ^ "Rand, Ayn | Internet Encyclopedia of Philosophy" (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 13 hezîran 2024.
- ^ "Chernyshevskii, Nikolai Gavrilovich (1828–1889) | Encyclopedia.com". www.encyclopedia.com. Roja gihiştinê 13 hezîran 2024.
- ^ "Pisarev, Dmitry Ivanovich | Encyclopedia.com". www.encyclopedia.com. Roja gihiştinê 13 hezîran 2024.
- ^ Kołakowski, Leszek (2005). Main currents of Marxism : the founders, the golden age, the breakdown. Internet Archive. New York : W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-06054-6.
