Agroekolojî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Agroekolojî
Pêşesaziya xwarin û agroekolojî
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêreBelge

Agroekolojî, dîsîplînek akademîk e ku pêvajoyên ekolojîk ên ku li pergalên hilberîna çandiniyê têne bikaranîn lêkolîn dike. Anîna prensîbên ekolojîk dikare di çandinîgehan de nêzîkatiyên rêveberiya nû pêşniyar bike. Têgeh pir caran bi neheqî tête bikar anîn, ji ber ku peyv dikare wekî zanistek, tevgerek, an pêkanînek çandinî were bikar anîn. [1] Agroekolojîsten cûrbecûr çandinîparêzan dixwînin. Zeviya agroekolojiyê bi yek rêbazek taybetî ya çandiniyê re ne têkildar e, gelo ew organîk be, nûvejener, entegre, an konvansiyonel be, xurt be an berfireh be, her çend hin kes navê bi taybetî ji bo çandiniya alternatîv bikar tînin.

Binavî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Agroekolojî ji hêla OECD ve wekî "lêkolîna têkiliya hilberên çandinî û hawîrdorê."[2] Dalgaard et al . agroekolojî wekî lêkolîna danûstendinên nebat, heywan, mirov û derdorê di nav pergalên çandiniyê de binav dikin.[3] Francis et al . jî pênaseyê bi heman rengî bikar bînin, lê fikirîn ku divê ew bi mezinbûna xwarinê re were sînorkirin.[4]

Agroekolojî nêzîkatiyek berbiçav e ku dixwaze çandinî û civakên herêmî bi pêvajoyên xwezayî re ji bo berjewendiya hevpar a xweza û debara jiyanê li hev bîne.

Agroekolojî bi xwezayî piralî ye, di nav de zanistên wekî cotkarî, ekolojî, zanista jîngehê, civaknasî, aborî, dîrok û yên din. [3] Agroekolojî zanistên cihêreng bikar tîne da ku hêmanên ekosîsteman ên wekî taybetmendiyên axê û têkiliyên nebat-kêzikan fam bike, û her weha zanistên civakî bikar tîne da ku bandorên pratîkên çandiniyê li ser civakên gundî, astengiyên aborî yên ji bo pêşxistina rêbazên hilberînê yên nû, an jî faktorên çandî yên ku pratîkên çandiniyê diyar dikin fêhm bike.  Taybetmendiyên pergalê yên agroekosîstemên xwendî dibe ku ev be: hilberîn, aramî, domdarî û wekhevî. [5] Agroekolojî tenê bi yek pîvanek ve tine ye; ew dikare ji genek takekesî bigire heya tevahî nifûsê, an jî ji zeviyek tenê di çandiniyek dayî heya sîstemên cîhanî.

Wojtkowski ekolojiya ekosîstemên xwezayî ji agroekolojiyê cihê dike ji ber ku di ekosîstemên xwezayî de ji aboriyê re tu rol tune, lê di agroekolojiyê de, mîna ku li ser organîzmayên di derûdorên plansazkirî û birêvekirî de disekine, ew çalakiyên mirovî ne, û ji ber vê yekê jî aborî, yên bingehîn in hêzên birêve dibin ku di dawiyê de qadê kontrol dikin.[6][7] Wojtkowski hizirmend û zagonî yên li agroecology di çandinî, daristan û agroforestry di pirtûka 2002 wî.

Cûre[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Buttel di gotarek konferansê ya 2003-an de çar cûreyên agroekolojiyê destnîşan dike. Cûreyên sereke yên ku ew jê re dibêjin çandiniya ekosîstemê ya ku ew îdîa dike ku ji ekolojiya ekosîstema Howard T. Odum digire û kêmtir li civaknasiya gundî disekine, û agroekolojiya çandinî ya ku ew destnîşan dike ku ew ber bi pêşvebirina zanîn û pratîkên çandiniyê ve domdartir ve têne rêve kirin. Cûda cûrbecûr sêyemîn Buttel aboriya siyasî ya ekolojîk bi nav dike ku ew wekî rexne kirina siyaset û aboriya çandiniyê û giraniya siyaseta radîkal destnîşan dike. Cûda piçûktirîn û nûtirîn ekolojiya çandiniya nifûsê ya ku ew dibêje pir dişibe ya pêşîn, lê ew ji zanista ekolojiyê ve hatî girtin di bingeh de li ser bingeha teoriyên nûjen ên ekolojiya gelheyê wekî dînamîkên gelheyê yên celebên pêkhatî, û têkiliyên bi avhewa û biogeokîmya, û rola genetîkê.

Dalgaard et al . nêrînên cihêreng destnîşan bikin: ya ku ew ji agroekolojiya zû "entegrasyon" re dibêjin, wek lêpirsînên Henry Gleason an Frederic Clements. Guhertoya duyem ew Hecht (1995) wekî peydakirina agroekolojiya "zor" tînin ziman ku ew wekî reaksiyontir li hember siyaseta hawîrdorê didin nasîn lê di yekîneyên û teknolojiya pîvandî de ne. Ew bixwe navên xwe didin agroekolojiya "nerm" ku ew diyar dikin ku ew hewl didin ku agroekolojî li gorî "sermaya nerm" wekî çand an ezmûnê bipîvin. [3]

Têgîna agroekolojiyê dibe ku ji hêla mirovan ve ji bo zanistek, tevgerek an pratîkek were bikar anîn.[8][9] Bikaranîna navê wekî tevger di salên 1990-an de, nemaze li Dewletên Yekbûyî (Amerîka) pirtir dibe.[10] Miguel Altieri, yê ku komên Buttel bi agroecologists "siyasî", prolifically Di vê wateyê de hatiye weşandin. Wî li çandiniya domdar, çandiniya alternatîv [11][12] û zanîna kevneşopî agroekolojî sepandiye.[13]

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Têgihiştinî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dîroka agroekolojiyê bi vê ve girêdayî ye ku hûn wê wekî laşek ramanê an rêbazek pratîkê binav dikin, ji ber ku li çaraliyê cîhanê gelek çandên xwecihî bi awayekî dîrokî bikar anîne û aniha jî pratîkan bikar tînin em ê niha zanîna agroekolojiyê bikar bînin. Nimûne de Maori, Nahuatl, û gelek din gelên xwecih.[14] Bi navûdengî, mirovên Mexica yên ku li Tenochtitlan li pêş-kolonîzasyona Amerîkayê rûniştibûn pêvajoyek bi navê chinampas bikar anîn ku bi gelek awayan neynika karanîna kompostosê di çandiniya domdar a îro de dike.[15] Bikaranîna pratîkên agroekolojîk ên wekî bîsîkleta xurekê û çandiniya navbajêr bi sed salan û gelek çandên cihêreng pêk tê.[16] Niştecîhên xwecihî jî naha beşek mezin ji mirovên ku pratîkên çandinî bikar tînin, û yên ku ketine nav tevgerê ku bêtir çandiniyê bikin paradîgmayek çandiniya çandî.[17]

Li gorî Gliessman û Francis et al ., cotkarî û ekolojî yekem car bi xwendina ekolojiya çandî ji hêla Klages ve di sala 1928an de hate girêdan. Ev xebat lêkolînek e ku derê çêtirîn çêtirîn çêdibe. [4] [18] [19]

Wezel et al . dibêjin yekem behskirina termê agroekolojî di sala 1928an de, bi weşandina termê ji hêla Basil Bensin ve bû. [9] Dalgaard et al . îdîa kir ku zoologê alman Friederichs yekem bû ku di sala 1930an de navê xwe di pirtûka xwe ya li ser Ajalnasî çandinî û daristanî de bikar anî, [3] [20] li pey fîzyolojologê çandinî yê amerîkî Hansen di 1939an de, her du jî peyva sepandina ekolojiyê di nav cotyarî.

Pirtûka Tischler a 1965an Agrarökologie dibe ku yekem be ku bi navê 'agroekolojî' be. Wî pêkhateyên cihêreng (nebat, heywan, ax û avhewa) û têkiliyên wan ên di nav agroekosîstemekê de û hem jî bandora rêveberiya çandiniya mirovan li ser van pêkhateyan analîz kir. [21]

Zêdetir pirtûk û gotarên ku têgeha agroecosystems û peyva agroecology bikar tînin di 1970an de dest pê kirin. [9] Li gorî Dalgaard et al ., Ew dibe ku têgîna "ekolojiya pêvajoyê" bû ku wekî Arthur Tansley di 1930an de lêkolîn kir ku feraseta agroekosystemên 1974an a Harper, ku ew bingeha agroekolojiya nûjen dihesibînin, îlham girt. [3] Dalgaard et al . îdîa dike ku lêkolînên Frederic Clements ên li ser ekolojiyê bi karanîna zanistên civakî, ekolojiya civakê û "perspektîfa peyzajê" agroekolojî ye, her wiha lêkolînên Henry Gleason ên li ser ekolojiya nifûsa nebatan bi karanîna pisporên zanistî yên cuda. Xebata Ethnobotanist Efraim Hernandez X. li ser zanîna kevneşopî li Meksîkî di 1970-an de bû sedema bernameyên nû yên perwerdehiyê di agroekolojiyê de. [4]

Xebatên wekî Bihara Bêdeng, û Sînorên Mezinbûnê bû sedem ku gel hay ji lêçûnên hawîrdorê yên hilberîna çandiniyê hebe, ku bû sedem ku di domdariya ji 1980an de dest bi lêkolînan bike. [3] Dîtina ku çerxa civakî-aborî bingehîn e, di gotara Agroecologia del Tropico Americano ya 1982an de ji hêla Montaldo ve hatî bikar anîn, ku dibêje ku dema sêwirandina pratîkên çandiniyê ev kontekst ji çandiniyê nayê veqetandin. [4] Di 1985an de Miguel Altieri lêkolîn kir ku tevhevkirina çandinî û pergalên çandiniyê bandorê li ser nifûsa kêzikan dike, û Gliessman çawa pêkhateyên sosyo-ekonomîk, teknolojîk û ekolojîk didin hilbijartinên hilberîner ên pergalên hilberîna xwarinê.

Di 1995an de Edens et al . di Sîstema Çandiniya Berdewam û Pergalên Çandiniya Yekbûyî de aboriya pergalê, bandorên ekolojîk, û exlaq û nirxên li çandiniyê nirxand.[4]

Tevgerên civakî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çend tevgerên civakî agroekolojî wekî beşek ji stratejiya xweya rêxistinbûnê ya mezintir qebûl kirine. Komên mîna la Via Campesina ji bo gihîştina serweriya xwarinê agroekolojî wekî rêbazek bikar aniye. [22] Agroekolojî ji hêla cotkaran ve jî hatiye bikar anîn ku li dijî qalibên geşepêdana çandiniya gerdûnî ya bi şoreşa kesk re têkildar be.

Li gorî herêman[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Amerîkaya latînî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Teknîkên agroekolojîk piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê di sivikkirina qeyrana xwarinê ya li Kûbayê de roleke girîng lîst. [23] Organoponîkî Kûbayê, ku beşek ji çandiniya bajarî ya Kûbayê ye, di warê çandiniya cotkariyê de hatiye lêkolîn kirin. [24]

Josep Garí li Ekvadorê agroekolojiya gelên xwecihî ya herêma Pastazayê xwend.[16] Agroekolojiya herêmî bi zanebûn û çavkaniyên nû, wekî ya ku ji hêla projeyên geşedanê, înîsiyatîfên lêkolînê û danûstandinên çandî ve têne peyda kirin, pêşve diçe. Gelên xwecihî, ji dêvla ku li şûna wan bin, piştgirî didin siyaset û bernameyên geşepêdanê da ku piştgiriya pergalên xwe bikin.[25]

Afrîka[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Garí di despêka salên 2000an de ji bo FAO du gotar nivîsandin derbarê karanîna rêbaza agroekolojîk ku wî jê re digot "cûrbecûrbuna çandinî" da ku cotkaran bihêz bike da ku bi bandorên AIDS-ê li herêmên gundewarê Afrîkayê rabin.[26][27]

Di 2011an de yekemîn rûbirûbûna rahênerên çandinîparêziyê li Zîmbabwe pêk hat û Danezana Shashe derxist.

Ewropa[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Komîsyona Ewropayê piştgiriya bikaranîna pratîkên berdewam, yên wekî çandinî azmûn, çandiniya organîk, agroecology, agroforestry û bîyara tiya heywanan standardên bi rêya Deal Green û Farm bo Fork Strategy [28].

Berhevdan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di nav wan warên lêkolînên akademîk de ku li ser mijarên bi çandinî an ekolojî ve girêdayî ne mîna cotkarî, zanista veterîner, zanyariya hawîrdor û yên din, pir nîqaş hene ku di derheqê kîjan modela çandiniyê an çandiniyê de divê bi saya polîtîkayê were piştgirî kirin. Dezgehên çandiniyê yên welatên cihêreng di pileyên cûrbecûr de piştgiriya agroekolojiyê dikin ku dibe ku Neteweyên Yekbûyî dibe ku pêşniyara wê ya herî mezin be.

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ^ Kopîkirina arşîvê (PDF), ji orîjînalê (PDF) di 30 çiriya pêşîn 2019 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 22 sibat 2021{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk)
  2. ^ "Agro-ecology". Glossary of Statistical Terms. OECD. 22 sibat 2003.
  3. ^ a b c d e f Dalgaard, Tommy, and Nicholas Hutchings, John Porter. "Agroecology, Scaling and Interdisciplinarity." Agriculture Ecosystems and Environment 100(2003): 39-51.
  4. ^ a b c d e Francis; û yên din. (2003). "Agroecology: the ecology of food systems". Journal of Sustainable Agriculture. 22 (3): 99–118. doi:10.1300/J064v22n03_10.
  5. ^ Conway, Gordon R. 1985. Agroecosystem analysis. Agricultural Administration, 20, 31-55.
  6. ^ Wojtkowski, Paul A. (2002) Agroecological Perspectives in Agronomy, Forestry and Agroforestry. Science Publishers Inc., Enfield, New Hampshire, 356p.
  7. ^ Wojtkowski, Paul A. (2006) Introduction to Agroecology: Principles and Practices. Haworth Press, Binghamton, NY, 404p.
  8. ^ Wezel, A., Bellon, S., Doré, T., Francis, C., Vallod, D., David, C. (2009). Agroecology as a science, a movement or a practice Girêdana arşîvê 2019-10-30 li ser Wayback Machine. A review. Agronomy for Sustainable Development
  9. ^ a b c Wezel, A., Soldat, V. (2009). A quantitative and qualitative historical analysis of the scientific discipline agroecology. International Journal of Agricultural Sustainability 7 (1): 3-18. |doi=10.3763/ijas.2009.040
  10. ^ Vandermeer, J. 1995. The ecological basis of alternative agriculture. Annu. Rev. Ecol. Syst. 26: 201-224
  11. ^ Altieri, M.A. 1987. Agroecology: the scientific basis of alternative agriculture. Boulder: Westview Press
  12. ^ Altieri, M.A. 1992. Agroecological foundations of alternative agriculture in California. Agriculture, Ecosystems and Environment 39: 23-53
  13. ^ Miguel Altieri Applying Agroecology to Enhance the Productivity of Peasant Farming Systems in Latin America
  14. ^ "Indigenous Agroecology". Maramatanga.
  15. ^ "Chinampa Agricultural System of Mexico City" (PDF). FAO.org. 7 tîrmeh 2017.
  16. ^ a b Garí, Josep (2001). "Biodiversity and Indigenous Agroecology in Amazonia: The Indigenous Peoples of Pastaza". Etnoecologica. 5: 21–37.
  17. ^ Suárez-Torres, J., Suárez-López, J. R., López-Paredes, D., Morocho, H., Cachiguango-Cachiguango, L. E., & Dellai, W. (2017, June 1). Agroecology and Health: Lessons from Indigenous Populations. Current Environmental Health Reports. https://doi.org/10.1007/s40572-017-0146-z
  18. ^ Gliessman, Stephen. R Agroecology: Ecological Processes in Sustainable Agriculture. Ann Arbor: Sleeping Bear Press, 1998.
  19. ^ Klages, K.H.W. 1928. Crop ecology and ecological crop geography in the agronomic curriculum. J. Amer. Soc. Agron. 20:336-353.
  20. ^ Friederichs, K. (1930) Die Grundfragen und Gesetzmäßigkeiten der land- und forstwirtschaftlichen Zoologie. Vol. 1: Ökologischer Teil, Vol. 2: Wirtschaftlicher Teil. Verlagsbuchhandlung Paul Parey, Berlin, Germany, 417 and 443 pp.
  21. ^ Tischler, W. (1965). Agrarökologie. Gustav Fischer Verlag, Jena, Germany, 499 pp.
  22. ^ Giraldo, Omar Felipe; Rosset, Peter M. (19 adar 2018). "Agroecology as a territory in dispute: between institutionality and social movements". The Journal of Peasant Studies. 45 (3): 545–564. doi:10.1080/03066150.2017.1353496. ISSN 0306-6150.
  23. ^ Funes, Fernando; García, Luis; Bourque, Martin; Pérez, Nilda; Rosset, Peter (kanûna paşîn 2002). Sustainable Agriculture and Resistance: Transforming Food Production in Cuba. Oakland, CA: Food First Books. ISBN 978-0-935028-87-4.
  24. ^ Cederlöf, Gustav (2016). "Low-carbon food supply: The ecological geography of Cuban urban agriculture and agroecological theory" (PDF). Agriculture and Human Values. 33 (4): 771–784. doi:10.1007/s10460-015-9659-y.
  25. ^ Garí, Josep A. (2000). The Political Ecology of Biodiversity. DPhil Dissertation, University of Oxford.
  26. ^ Garí, Josep A. (2003). Agrobiodiversity strategies to combat food insecurity and HIV/AIDS impact in rural Africa Girêdana arşîvê 2019-07-30 li ser Wayback Machine. FAO / Population and Development Service, Rome.
  27. ^ Garí, Josep A. (2004). Plant diversity, sustainable rural livelihoods and the HIV/AIDS crisis. Bangkok: UNDP & FAO, 2004. Published in English and Chinese. ISBN 974-92021-4-7.
  28. ^ "EUR-Lex - 52019DC0640 - EN - EUR-Lex". eur-lex.europa.eu. Roja gihiştinê 24 hezîran 2020.

Girêdanên derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mijar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Rêxistin[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Kursên[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Agroekolojî&oldid=1548952" hatiye standin.