Here naverokê

Bedirxan Beg

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Bedirxan Beg
Portreya Bedirxan Beg ji sedsala 19an
Mîrê Mîrektiya Botan
Wezîfedarî
1821-1847[1]
BerêSeyfedîn Beg
PaşêYêzdanşer Beg
Jiyan
Jidayikbûnc. 1809
Cizîr, Mîrektiya Botan[2]
Mirinc. 1869
Şam, Sûriyeya Osmanî
Hevjîn16
ZarokEmîn • Bedrî • Rüveyde • Osman • Huseyin • Bedrî
Dê û bavEbdulleh Beg (Bavik)
Gulê Xanim (Dê)
XizmEbdulrezaq Bedirxanî
Celadet Alî Bedirxan
Sureya Bedirxan
Kamiran Alî Bedirxan
Leyla Bedirxan
Rauf Orbay
Vasif Çinar
Cuneyd Zapsu
Rewşen Bedirxan
Miqdad Bedirxan
Têlî Hemîd Bedirxan
Şamil Paşayê Bedirxanî
Sînemxan Bedirxan
Xizmetên leşkeriyê
Şerên tevlêbûyî
biguhêreBelge

Bedirxan Beg[3][a] an jî tenê Bedir Xan[5] (jdb. 1802[6]/1806[7] - m. 1869),[8] hikumdarê dawîn ê Mîrektiya Botan (1821-1847) a xanedana ezîziyan bû.[9][10] Di bin desthilatdariya wî de, mîrektiya li dora herêma Botan li seranserê Kurdistanê berfireh bûye ku di heman demê mîrektî bi awayekî defakto serxwebûnî ya xwe ji împeratoriya osmaniyan wergirtibû.[11] Di dema serweriya xanedana wî de li Cizîr û li bajarê Akrêyê de sergehên mîrektiya wî hebûn.

Bedirxan Beg di sala 1803an de li bajarê Cizîrê ji dayik bûye ku navenda mîrektiya Botan a kurdan bû.[12] Ew di sala 1821ê de dibe mîrê mîrektiya Botan û heta sala 1847an hikum dike.[11] Navê bavê wî Ebdullah Beg bû û Bedirxan Beg ku di dîroka herêmê de cihekî girîng girtibû, neviyên mîrên Botan bû ku bi navê ezîzan navdar bûn.[12][13]

Bedir di tomarên dîrokî de cara yekem wekî mîrê Botan hatiye dîtin ku li Kurdistanê di gelek pevçûnên bi rayedarên dewleta osmanî re cih girtiye. Heta sala 1821ê ku ew wekî begê hikumdarê mîrektiya Botan hatiye tayînkirin, tevlî dezgeha îdarî û leşkerî ya împeratoriya osmanî bûye ku wekî di gelek erkan de kar kiriye. Jêhatîbûnên wî yên dîplomatîk û îdarî, eleqeya wî bi raman û têgehên modernîst, xwedaparêziya wî ya misilman a populer, tepeserkirina wî ya diziyê, tolhildan û hişkbûna wî di bikaranîna qanûn û rêzikê de û pratîkên wî yên talankirinê yên li dijî kesan û civakan ji bo zêdekirina qezencên xwe, hem ji hêla hevdemên wî ve hem jî ji hêla rexneyan ve û hem jî di nav dîroknasan de di derbarê kesayetiya wî de, bûye sedema heyranî û rexneyan. Her ku bandora wî zêde dibû, tevlêbûna wî ya di siyaseta osmanî de zêde dibû û di dijberiya wî ya çalak a li hember reformên leşkerî yên osmanî yên berdewam de gihîştibû lûtkeyê. Ew yek ji serokên herî navdar bû. Piştî ku di sala 1845an de wekî serhildêr hatibû îlankirin, di sala 1847an de di 42 an 43 saliya xwe de, piştî kampanyayek leşkerî ya serketî ya li dijî hêzên wî, hatiye girtin û ji Kurdistanê hatiye sirgûnkirin.

Jiyana taybet

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Cil û bergên Bedirxan Beg, ji aliyê Miner Kilbourne Kellogg nîşankirin

Bedirxan di sala 1803an de li bajarê Cizîrê, paytexta Mîrektiya Botan, wekî endamê eşîra ezîzan a kurdan de ji dayik bûye. Navê bavê wî Ebdulleh Beg bû û piştî ku pismamê wî Seyfedîn (ku piştî mirina Ebdulleh Beg cihê serweriyê girt) nekarî herêmê aram bike û birayê wî Seîd Beg pir dînperest bû û serokatiyê ji Bedirxan re dihêle û Bedirxan dibe serokê mîrektiyê.[14]

Dayika Bedirxan, Gulê, ji bo parastina cihê malbata xwe, neçar dimîne ku kontrola koma Ebdulleh Beg bigire destê xwe. Bandorek mezin li ser kesayetiya Bedirxan hebû û Bedirxan pir rêz li wê digirt.

Bav û kalên Bedirxan îdia dikirin ku çîroka malbata wan bi eslê xwe ji Xalid bin Welîd tên. Ji ber vê sedemê, ev rêzenavê ezîzanê hatiye binavkirin da ku rûmeta girêdana bi rêzenavê kesekî mîna Xalid bin Welîd re were nîşandan ku di tevahiya jiyana xwe de bi navê Îslamê gelek serkevtinên leşkerî bi dest xistiye. Mihemed Emîn Zekî û dîroknasên din ên kurd îdia kirin ku peyva "Ezîzan" ji Mîr Abdullah Ezîzî, kurê ibn-Xalid ê Cizirî, yek ji damezrînerên xanedanê tê. Lêbelê, li gorî daxuyaniya Kamiran Alî Bedirxan, yek ji neviyên Bedirxan Beg, peyva "Ezîzan" ji "Arzîzan" tê, gundekî piçûk ê derûdora bajarê Cizirê ye.

Di tevahiya kariyera wî de hatiye tomar kirin ku Bedirxan Beg nêzîkî 16 jinên wî hebûn ku di nav wan de zewacên bi bandora dîplomatîk a faris û tirkan jî hebûn û 21 yek zarokên wî hebûb. Emîn Alî Bedirxan yek ji kurên wî bû û Celadet Alî Bedirxan, Sureya Bedirxan, Kamiran Elî Bedirxan, Vasıf Çınar,[15] Leyla Bedirxan û Rauf Paşa[15][16] neviyên wî bûn.

Hikumdariya wî (1821-1847)

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Bermayên keleha Cizîra Botan a xanedana Bedirxaniyan. Li aliyê rast Birca Belek tê dîtin. Wêne di sala 1908an de ji aliyê Gertrud Bell ve hate girtin.

Piştî mirina bavê Bedirxan Beg, Ebdulleh Beg, pismamê wî mîr Seyfedîn Beg serokatiya mîrnişînê digire ser xwe.[17] Di dema Seyfedîn Beg de ku bêdeng û bi manewiyatê re eleqedar dibe, rêveberiya mîrnişînê xirab bûye û eşîrên di nav mîrektiya Botanê de ji kontrolê derdikevin.[18] Bedirxan Beg ji ber vê xirabûna rêveberiyê aciz dibe û li hember van bûyerên neyînî bêdeng namîne û hinek caran jî mudaxeleyî rêveberiyê dike.[19] Seyfedîn Beg bi dilxwazî ​​​​ji meqamê mîr vekişiya û rêveberiyê radestî birayê biçûk ê Bedirxan Beg, Selîh Beg, kir. Ji ber ku Selîh Beg bi xwe jî bi teetê eleqeder dibû û xwedî helwestek dîndar bû, wî nekarî xirabûna rêveberiyê û nebûna desthilatdariyê di mîrektiya Botanê de çareser bike.[17] Ji ber ku Selîh Beg di wê demê tevlî rêzbendiya Neqşbendî dibe, wî guncaw dît ku xwe vekişîne û di sala 1821ê de mîrnişînê ji birayê xwe Bedirxan Beg re bihêle. Dema Bedirxan Beg derbasê li ser textê dibe di temenê 19 salî ya xwe de bû.[17]

Bedirxan Beg di dema yekem a serokatiya xwe yê wekê mîr, bi awayeke bilez kontroleke herêmî ya bihêz ava kiriye ku ev yek rê daye wî ku di Şerê rûs û osmanî yê di navbera salên 1828 û 1829an de piştgiriyan nede siltanê osmanî[20] Di vê serdemê de, împeratoriya Osmanî hewl daye ku desthilatdariya hikûmetên herêmî kêm bike û rêziknameyên îdarî li ser bingeha rêbazek rêveberiya navendî bicîh tîne.[18] Ji ber vê sedemê, li gelek herêman di hikûmetên herêmî yên nîvxweser de serhildan hatin dîtin.[17] Bedirxan Beg di destpêka serdemekê ku tê de têkoşînên di navbera împeratoriya osmanî û feodalên kurd hebûn, dibe mîr. Ji ber ku ev serdem bûye serdemeke ku reform werin kirin û di encama van reforman de gelek rêveberiyen nîvxweser ên kurd ji aliyê osmaniyan ve hatine hilweşandin.[21][22]

Rêveberiya wî û reformên nû

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nexşeya dawiya sedsala 17an ya ji Kurdistana navendî

Di serdemên destpêkê yên desthilatdariya xwe de, Bedirxan Beg Beg xwedî hêzek ewqas bihêz nebû ku rêça bûyerên li dora xwe diqewimin biguherîne.[23] Wî karî navçeyên ku ji ber şer wêran bûne di bin kontrola xwe de pêş bixe û di nav çend salan de, nifûsa herêma di bin kontrola wî de bi girîngî zêde bû.[24] Kiryarên Bedirxan Beg li ser îmarat, bingeha reform û hewldanên ji bo sererastkirina avahiya rêveberiyê ya ku di dema desthilatdariya mîrên berê de xirab bû, bûn.[25] Bedirxan Beg ku bi demê re desthilatdariya xwe xurt kir, dest bi rêvebirina herêma Cizîrê bi awayekî otorîter kiriye û kiryara wî ya yekem ew bû ku eşîrên belavbûyî, serhildêr ên li herêma Botanê di bin hêza xwe de bike yek. Di vê serdemê de, Bedirxan Beg hejmarek tayînkirinên îdarî pêk aniye û rêziknameyên îdarî çêkiriye.[25] Bedirxan Beg zanyarê kurd Ebdulkuddûs Beg wekê Şêx-ul-Îslam a di nav îmarata Botanê de, Tahir Axa (Tahirê Memo) wekê serokê karûbarên leşkerî, Hamit Axa wekê fermandarê siwariyê û Efendî Axa jî wekê serokê xezîne û karûbarên navxweyî erkdar kiriye.[26][27] Paşê ji bo ku ewlehiya jiyan û milkê mirovên ku li axên di bin fermandariya wî de dijîn misoger bike, Bedirxan Beg dawî li talan û diziyê anî û bi vî awayî karî berhevkirina bacê rêkûpêk bike. Van kiryaran aştî heta li herêmên herî dûr ên mîrektiya Botan misoger kir û prestîja wî di nav gel de zêde dike.[26] Lêkolînerê rûsî V. Dittel di nîşeyên xwe yên li ser axên Bedirxan Beg de wiha dinivîse:[26]

“Qanûn, şert û mercên wî ji bo belavkirina erdê hene. Lê aştî û ewlehî ji hemî nerehetiyên van mercan bêtir tê tercîhkirin.”

V. Dittel paşê behsa qanûn û rêveberiya leşkerî ya ku ji aliyê Bedirxan Beg ve hatiye danîn kiriye û diyar kiriye ku mirov dikarin bê tirs bi tena serê xwe li herêma Botanê rêwîtiyê bikin û gotinên xwe wiha berdewam dike:[26]

"Li Kurdistanê deverek tuneye ku dizî, şêlandina rêyan, an kuştin lê tune be. Lê li vir, aramiya giştî bi vî rengî dihat parastin."

Ji salên destpêkê yên mîrektiya xwe ve, Bedirxan Beg zext li diz û rêbirên li herêmê dikir û cezayên tund dida wan ky bi vî awayî aramî û aştî li herêma Botanê misoger dikir.[28] Rêwiyên biyanî diyar dikirin ku wan li herêma Botanê ya Bedirxan Beg aramî û ewlehî dîtiye ku wan li welat û herêmên din nedîtiye.[28] Mîsyonerên amerîkî yên bi navê Rais û Bres ku di hezîrana sala 1836an de di dema serdana Bedirxan Beg kirine ku tu gumanbar nikare ji binçavkirina Beg bireve û herwiha diyar dikirine ku dizî û bertîlxwarinên ku li gelek deverên welêt dihatin dîtin li van herêman nehatine dîtin û destên diz û rêbirên ku dihatin girtin tavilê dihatin birîn, bi vî awayî aramî heta li herêmên herî paşketî yên mîrektiya Botanê jî misoger dibû.[28][29]

Alayê mîrektiya Botan dibin desthildariya Bedirxan Beg

Mehmûd II bi reformên ku kir, polîtîkayên îdarî yên împeratoriya Osmanî li wîlayetan ji sala 1808an pê ve guherand û rêbazek navendîtir bicîh anî.[30] Pêşî, wî eşrafên nîv-xweser, ku wî wekî astengiyên herî dijwar ên li pêşiya dewletê didît, xistin bin fermandariya xwe.[30] Di vê yekê de ew bi piranî bi ser ket.[30] Di navbera salên 1812 û 1817an de, eşrafên herî mezin ên Anatolyayê xistin bin fermandariya xwe û heman tişt di navbera salên 1814 û 1820an de li Balkanan jî qewimî.[30] Paşê ji bo rêxistinkirina Bakurê Kurdistanê û anîna eşraf û mîrên vê herêmê di bin fermandariya xwe de, Mehmûdê II di sala 1833an de Reşîd Mehmed Paşa wek waliyê Sêwasê tayîn kir.[30][31] Di vê serdemê de, Bedirxan Beg bû serokê mîrektiya Botan. Bedirxan Beg pêşî eşîrên belavbûyî yên Bohtanê di bin desthilatdariya xwe de kir yek û di nav mîrektiya Botan de rêziknameya îdarî ava kir.[30] Di salên pêşîn de ku ew bû serokê mîrektiyê, wî di warê îdarî de gelek reform kirin. Bi vî awayî, wî yavaş rêveberiya xwe xurt kir û dest bi rêvebirina îmarata Botanê bi awayekî otorîter kir.[30]

Asta ewlehiyê li Botanê ewqas bû ku nifûsa wîlayetên cîran teşwîq kir ku koçî axa di bin kontrola Bedirxan Beg de kirin.[30] Ev yek bû sedema dijberiya waliyê osmanî yê Mûsilê, ku daxwaza rawestandina koçberiya niştecihan ji wîlayeta Mûsilê ber bi Botanê ve kir.[30][32]

Mîrektiyên kurd di dêstpêka sedsala 19an

Serkeftina wî ewqas bû ku dîplomatên ewropî yên herêmê ji hikûmetên xwe re behsa şiyana Bedirxan kirin ku ji bo peyrewên xwe, bi herêmên din ên cîran re, standardeke aborî û ewlehîyek baş peyda bike.[32] Bedirxan bi ewlehîya ku anî herêmê serbilind bû ku di bin serokatiya wî de, çetetî ji holê rabû û karwan dikarîbûn bi ewlehî ji axa wî derbas bibin.[32]

Bedirxan Beg di warên dabînkirina aramiya giştî, rizgarkirina niştecihên herêmî ji tirs û gumanan, parastina milkên ji diz û rêbiran, û avakirina pergaleke bacê ya dadperwer de ji bo baştirkirina jiyana civakî û aborî lêkolîn kirin. Ji ber vê yekê, Bedirxan Beg difikirî ku çareserkirina van pirsgirêkan dê otorîteya wî di nav gel de zêde bike.[33] Ji bo vê armancê, wî hin tedbîr girtin da ku ewlehiya avahiya civakî misoger bike; wî barê bacê li ser mirovên ku di bin barê giran ê bac û bacê de diperçiqiyan kêm kir. Avakirina rêveberiya keştîyan li Gola Wanê bûyerek girîng bû.[34] Bedirxan Beg bi hemî hêza xwe xebitî da ku projeyê pêk bîne. Gavên ku di vî warî de hatine avêtin bi eleqeyek germ ji hêla gel ve hatin pêşwazîkirin û piştgiriya serokên eşîran ên ku piştgirî dan Beg wergirtin. Xebitandina keştîyan li ser golê, ji aliyekî ve, pêşkeftina bazirganiyê li herêmê peyda kir, û ji aliyê din ve, rehetiyek mezin di veguhastina navherêmî de peyda kir.[35] Ji bo vê armancê, Bedirxan Beg xwendekaran şandiyê Ewropayê da ku bi keştîvaniyê fêr bibin.[34][35]

Wî bac berhev kirin, pereyên xwe çêkirin û sîstema dadweriyê organîze kir.[36] Ewlehiya li Botanê ewqas populerîte da wî di nav niştecihên wê de ku gelek malbatên ji navçeyên cîran li mîrektiya Botanê bi cih bûn.[35] Ev yek bû sedema nakokiyekê bi waliyê Mûsilê re, ku di sala 1842an de dixwest navçeya Cizîreyê tevlî wîlayeta Mûsilê bike, armancek ku nifûsa Cizîrê pê razî nebû.[35] Heta sala 1845an, Bedirxan Beg li ser herêmek ji Diyarbekirê heta Mûsilê li rojava û Ûrmiye li rojhilat hikûm dikir.[35] Ji ber ku dihat zanin ku wî bi avakirina milîsên nav-eşîrî yên ji leşkerên çend eşîran pêk dihatin û xutbeyên roja înê bi navê wî dihatin qîrîn, hikûmeta osmanî ya navendî biryar da ku tevgera serxwebûnê ya derketî holê ya Bedirxan Beg bi dawî bike.[35][36]

Komê miletan di bin hikumê wî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Van reformên Bedirxan Beg prestîja wî di nav begên din ên kurd ên herêmê de pir zêde kir, û ber bi dawiya salên 1830an ve, dema ku rageşiya sînor di navbera împeratoriya osmanî û Îranê de zêde dibû, Bedirxan Beg difikirî ku ji rewşa heyî sûd werbigire û herêmên ji Wan, Bidlîs, Mûş û Amed heta Gola Ûrmiyeyê tevlî qada bandora xwe bike.[37] Ji ber vê sedemê, wî hewl daye ku bi gelên Bakurê Kurdistanê re têkiliyên baş pêk bîne û bi taybetî jî têkiliyên xwe bi ermeniyan re pêş bixe.[37] Li gorî hinek dîroknasên ermenî, Bedirxan Beg siyaseteke hişmendî dişopand ku bi girtina beşek mezin ji Kurdistanê di bin bandora xwe de bi hevalbendiya ermeniyan piştgiriya siyasî ya Rûsya û Îranê bi dest bixe.[37][38]

Portreya şervanekî ciwan a kurd ji Botan (1825). Bi destê Gregorî Gagarîn hatiye çêkirin.

Serdema Bediran Beg wekî serdemeke têkiliyên dostane di navbera kurd û ermeniyan de tê binavkirin.[38] Ji bilî ermeniyan, komeke din a etnîkî ku bi sedsalan bi kurdan re jiyaye nestorî ne. Nestor civatek bûn ku bi gelemperî li herêma Hekariyê dijîn û têkiliyên wan ên baş bi kurdan re hene. Ev di serdemên destpêkê yên Bedirxan Beg de jî berdewam kiriye.[38] Ji xeynî van komên etnîkî, êzidî jî hene ku hebûna xwe li herêmê berdewam dikirin. Piraniya êzidiyan li îmarata Botan û li deverên Başûrê Kurdistanê ya îro bûn.[38] Bedirxan Beg û bi êzidiyan re têkiliyên wî yên baş tinebû û wî gelek seferên li dijî wan birêve biriye.[38]

Şerê rûs û osmaniyan (1828-1829)

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji ber xwesteka Rûsyayê ya gihîştina deryayên germ, ji sala 1805an vir ve her tim eleqeya wan bi civakên koçber ên li Bakurê Kurdistanê re hebû. Ji ber ku ji bo Rûsyayê gihîştina deryayên germ, parçekirina împeratoriya Osmanî û avakirina dewletên ermenî û kurd li rojhilata Anatolyayê girîng bû. Di şerê rûs-osmanî yê 1828-1829an de, leşkerên rûs li eniya rojhilatê Şerê Yeniköyê bi ser ketin û di 8ê tîrmeha 1829an de ketin Erzîromê. Serokê ezîdiyan Mîrza Beg ji aliyê Îvan Paskevîç ve wekî fermandarê artêşên Qefqasyayê hat razîkirin ku tevlî şer bibe.[39] Paskevîç di çileya 1829an de bi heman awayî bi serok û rêberên eşîrên din ên kurd re têkilî danî û hewl da ku wan razî bike ku aliyê Rûsyayê bigirin. Silêman û Hesen Axa ji şaxa sencaqa Kopê ya eşîra Zîlan tavilê ev pêşniyara rûsan qebûl kirin.[39] Bayezîd Paşa û Behlûl Paşa yê Kurd jî hewl dan ku aliyê rûsan bigirin. Bedîrxan Beg leşkerên ku diviyabû bidaya wan neda osmaniyan û rê li ber eşîrên ku dixwestin wan bidin girt.[39] Bedîrxan Beg û mîrektiya Soran, Behdînan û mîrektiya Hekarî jî ji tevlîbûna şer li aliyê osmaniyan dûr ketin.[40]

Hevpeymaniya bi Mihemed Paşayê Rewandizî li ser komkujiya êzidiyan (1832-1833)

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Bedirxan Beg di keriyê hespan

Di împeratoriya Osmanî de, misilman bûn ku bi berdewamî êzidiyan zilm û komkujî kirin û di hin rewşan de ew neçar kirin ku bibin misilman. Di destpêka împeratoriya Osmanî de, ezidî hîn jî bi hêz bûn.[41] Mînakî, serokekî êzidî yê bi navê Mîrza wekî "Mîrê Kurdan" dihat tayînkirin. Lêbelê, bandora wan bi demê re kêm bû, nemaze ji ber gelek guherînên bo îslamê. Di gel vê yekê, nifûsa êzidî di eşîr û konfederasyonên kurd de hîn jî girîng bû. Eşîrên kurd ên neêzidî pir caran hêza ajotinê ya li pişt pêlên zilmê bûn.[41] Di nav êzidiyan de, peyva "ferman" ji bo hemî komkujiyan ji împeratoriya Osmanî û pê ve gelemperî bû. Di karanîna osmanî de, ferman behsa fermaneke ji siltanê dikir.[41]

Êzidiyên Şêxanê ku ji ber dagirkerên Bedirxan Beg reviyabûn lê nekarîn çemê Dîcleyê derbas bikin.[42]

Bedirxan Beg bi berdewamî berpirsiyarê komkujiyên li ser êzidiyan bû. Di sala 1832an de, nêzîkî 70.000 êzidî[43] ji aliyê mîrên kurd ên sunî Bedirxan Beg û Mihemed Paşa yê Rewandizê ve hatin kuştin.[44] Bedîrxan Beg her tim bi Mihemed Paşa re di têkiliyên baş de nebû, di sala 1834an de, artêşa wî neçar ma ku mîrektî ji wî biparêze. Di sala 1836an de, osmaniyan êrîşî wî kirin û ew têk birin, û Bedirxan Beg sonda xwe ya dilsoziyê ji siltan re nû kir. Di sala 1838an de, Reşîd Paşa bajarê Cizîrê fetih kir û Bedirxan Beg ji ber polîtîkayên navendîparêz ên împeratoriya Osmanî dest bi windakirina desthilatdariya xwe kir, ku bi fermana Tenzîmatê ya 1839an û sepandina wê di sala din de gihîşt lûtkeyê. Piştî Şerê Belqêşê di sala 1839an de, ku Bedirxan Beg ji bo aliyê osmaniyan beşdar bû, ew wekî hikumdarê kurd ê serdest li Kurdistana navendî derketa holê. Zilamên wî hema hema tevahiya nifûsa ezidiyên Şêxanê kuştin. Hin êzidiyan hewl dan ku koçeriya Şingalê bikin.[45][46][47]: 125  Dema ku wan hewl da birevin ber bi Şingalê ve, gelek ji wan di çemê Dîcleyê de xeniqîn. Yên ku nizanibûn avjeniyê bikin jiyana xwe ji dest da. Nêzîkî 12.000 êzidî li qeraxa çemê Dîcleyê ji aliyê zilamên Bedirxan Beg ve hatin kuştin.[48] Jin û zarokên êzîdî jî hatin revandin.[48]

Di sala 1833an de, êzidiyên ku li herêma Akrêyê dijiyan dîsa rastî êrîşa Mihemed Paşa û Bedirxan Begê bûn. Sûcdaran li Zêyê Mezin 500 êzidî kuştin. Piştre, Mihemed Paşa û leşkerên wî êrîşî êzîdî ku li Şingalê dijiyan kirin û gelek ji wan kuştin.[49]

Di navenda vê wêneyê Elî Begê II (neviyê Elî Beg û kalikê Tehsîn Beg)

Gelek êzidiyan jî xwe li hember êrîşan parastin. Elî Beg, serokê êzidiyan li Şêxanê jî wisa kir. Serokê êzidiyan Elî Beg hêzên xwe seferber kir da ku li dijî Mihemed Paşa derkeve, ku eşîrên kurd ên ku li çiyayên derdorê dijiyan seferber kir da ku êrîşek li dijî êzidiyan bidin dest pê kirin. Leşkerên Elî Beg ji hejmar kêmtir bûn û ew ji hêla Mihemed Paşa û Bedirxan Beg ve hate girtin û kuştin.[42]

Şerê osmanî û Misir (1833-1839)

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bedîrxan Beg di vî şerî de bi hêzên xwe aliyê împeratoriya osmanî girt.[50][51] Di vî şerî de, leşkerên osmanî ji aliyê generalekî bi navê Hefîz Paşa ve dihatin birêvebirin, ku ew di heman demê de fermandarê operasyonên li Kurdistanê bû.[51]

Lêbelê, wî paşê ev helwest berda û di dema sefera rojhilat a Mehmûdê II ya di navbera 1833-1839an de bi leşkerên xwe re li kêleka artêşa osmanî cih girt, ku wî ew ji bo bindestkirina navdarên herêmê pêk anî da ku navendîkirina Bakurê Kurdistanê pêk bîne.[51] Artêşa osmaniyan, ku ji hêla Hefîz Paşa ve dihat fermandarkirin, li hember hêzên Xedîwiyeta Misirê têk çûnekî mezin xwar.[51] Di cih de piştî şer, Bedîrxan Beg leşkerên xwe pêşî vekişanda Amedê û dûv re jî Cizîrê û bêyî ku tu agahî bide artêşa xwe belav kir.[51] Bi vê siyaseta ku wî şopand, Bedîrxan Beg mîna axayên din ên Kurdistanê ji tunekirinê rizgar bû û di vê pêvajoyê de hêzek girîng bi dest xist.[50] Ji ber siyaseta xwe ya dewletparêz, ji hêla dewletê ve bi sernavê “kolonelê leşkerî yê yedek“ hate xelat kirin.[51] Bi vî rengî, wî piştgiriya dewletê li hêza xwe zêde kir û hêz û bandorek girîng li herêmê bi dest xist. Piştî têkçûna di Şerê Belqêşê, nezîkî Entabê, di sala 1839an ku Bedîrxan Beg bi hêzên eşîrî yên di bin fermandariya wî de beşdar bû, serweriya siyasî û hêza dewleta osmaniyan li herêmê pir hejiya.[50] Rewşa heyî ji bo Bedîrxan Beg destpêka serdemeke nû li herêmê bû. Bedîrxan Beg, ku heta wê rojê bi dewletê re siyaseteke aştiyê dimeşand, dû re bi sûd wergirtina ji rewşa heyî ya hikûmetê dest bi şopandina siyasetên ku dê bandora wî li herêmê zêde bikin kir.

Ji ber ku bêhêzbûna împeratoriya Osmanî di vî şerî de otorîteya wê ya siyasî li herêmê pir hejand.[50] Bedîrxan Beg ji vê rewşa împeratoriya osmaniyan sûd wergirt û bandora xwe li herêmê zêde kir û polîtîkayên cûda li pey xwe hişt.[51]

Kampanyaya osmanî li rojhilatê (1839)

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji ber qelsbûna desthilatdariya navendî di împeratoriya Osmanî de, rêzikên feodal ên mîna yên bi celebê "Ayan", ku di destpêka sedsala 19an de li gelek herêmên Anatolyayê derketin holê, li herêmên Bakurê Kurdistanê dêstpêkirin. Piştî vê yekê, Mehmûd II li ser rêxistinkirina rêveberiya navxweyî û modernîzekirina împaratoriyê difikirî.[52] Ji bo ku desthilatdariya xwe xurt bike, wî biryar da ku hemî desthilatdariyên ku bi rêya mîrat û kevneşopiyê an jî li ser piştgiriya gel hatine bidestxistin ji holê rake. Piştî rêze pevçûnên 1806-1812an li dijî rûsan, polîtîkayên navendîkirinê ketin pratîkê û siltan Mehmûd II ji bo jiholêrakirina Ayaniyan tedbîr girt.[53] Wî di navbera salên 1812-1817an de li Anatolyayê Ayan û dûv re jî di navbera salên 1814-1820an de li Balkanan Ayan bi dawî kir. Rewş li Kurdistanê pir cûda bû, ku li wir mîrektiyên kurdên misilman û ezîdî yên ku nîv-serbixwe hebûn ku bi sedsalan dom kiribûn.[53] Bi gotineke din, dê pir dijwartir be ku mîrên kurd ên ku li ser eşîrên mezin serdest bûn, ber bi rastê wan ve bibin.[53]

Rêziknameyên nû yên ku siltan Mehmûdê II dixwest ku derxîne, li Anatolyayê bûn sedema serhildanên mezin. Ji van serhildanan ya herî girîng serhildanên Seîd Begê Beyazîdê, Bedîrxan Beg û Mihemed Paşa bûn.[53] Mistefa Reşîd Paşa û Hefîz Mehmed Paşa ji bo tepeserkirina van serhildanan hatin erkdarkirin.[53] Bedîrxan Beg di van serhildanan de wekî navbeynkar di navbera împeratoriya Osmanî û begên kurd de tevgeriya û bi saya bandora wî, bi begên kurd re peymanên aştiyê hatin çêkirin.[53]

Kampanyayên leşkerî yên hevpeymaniya sêalî (1842-1847)

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Mîrektiya Botanê piştî fetihkirinên Bedîrxan Beg (1842-1847)

Bedîrxan Beg li herêma Kurdistanê xwedî bandorek û meqamek mezin bû.[54] Ji ber vê sedemê, piştî serdema Tenzîmatê, împeratoriya osmanî wî wekî meqamê muteselimê Cizîrê û Kolonelê Yedek ê Leşkerî tayînkir.[55] Helwesta Bedîrxan Beg a li hember serhildana begê kurd a Wanê, Xan Mehmûd, piştî 1842an û têkiliya wî ya nêzîk bi wî re bû sedema îdiayên ku Bedîrxan Beg, Xan Mehmûd û Nûrullah Beg tifaqek ava kirine.[56] Bi vî awayî, mîrektiya Hekariyê, Behdînan, Miks û eşîrên din ên li derdora mîrektiya Bohtanê bûn yek û gelek şer li dijî dewleta navendî ya osmaniyan kirin.[57]

Înkarkirina berdewam a Bedîrxan Beg li ser îdiayên li dijî wî bandor li dewletê nekir û bawerî bi wî nehat.[58] Lêbelê, Bedîrxan Beg ji ber polîtîkayên xelet ên ku dewletê di pêvajoya girêdana Cizîrê bi wîlayeta Mûsilê re di sala 1842an de şopand, bi Xan Mehmûd re ket têkiliyên nêzîk.[54]

Lêbelê, piştî sala 1842an, begên kurd ên ku tevlî hevpeymaniyê bûn, kelehên xwe li ser axa xwe xurt kirin, hejmara leşkerên xwe zêde kirin û dest bi çekdarkirina xwe kirin.[58] Bedîrxan Beg kargehek çek û barûtê ava kir, wekî sembola serxwebûnê pere çap kirin û dest bi xwendina xutbeyan bi navê wî kirin.[59] Dema ku kolonelê brîtanî K. Rich di sala 1943an de bi fermana siltan piştî hevpeymaniyê çû serdana Bedîrxan Beg li Cizîrê, Bedîrxan Beg ji wî re wiha got:[60]

"Ez ti siltan nas nakim. Ew kî ye ku ji Konstantînopolîsê ji xwe re dibêjî Siltan? Ew kî ye ku daxwazî fermanên xwe bide li ser pêşarojê kurdan? Ez mêvanbarê vir me û ez dixwazim fêr bim ji wî ku çima alîkarên wî tên ba min û ne ew, ew ku fermanan di destê wî de ne?"

Şerên li Herêmên Hekarî û Torê (1843-1846)

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nexşeya cihên pevçûnan
Gundên xiristiyan li herêma Torê

Di salên 1843 heta 1846an de, Bedîrxan Beg bi hevpeymanî ligel Xan Mehmûd û Nûrullah Beg li seranserê Kurdistanê li dijî nestoriyan şer kir.[61][62]

Piştî nakokiyeke di navbera waliyê Mûsilê, Mihemed Paşa, û Axa Îsmaîl Paşa yê Kurd ê Amêdiyê de, herêm kete nav şerekî nû. Ya paşîn serî li Nûrullah ê Hekariyê û Bedîrxan Beg re hêvî da. Hersêyan tifaqek çêkirin û sûryaniyan gazî kirin ku tevlî wan bibin. Lêbelê, piştî ku patrîk soz ji Mûsilê wergirt ku wan biparêze, eger kurd biryar bidin ku dîsa tolê hilînik, ev yek red kir. şerê di navbera kurd û osmaniyan de di havîna 1842an de dest pê kir.[63] Mehên din li Hekarî bi taybetî aram bûn, kurd bi şerê li Mûsilê mijûl bûn, û mîsyoner Asahel Grant dest bi avakirina dibistanek olî ya mezin li bajarokê sûryanî ê Xiristiyan, Aşîta, kir û di îlona 1842an de kitêb û nivîsarên sûryanî ji Mûsilê da wê.[64] Seferberiya kurdan di heman mehê de bi têkçûnê bi dawî bû, û sûryanî ji ber redkirina mudaxelekirina şer hatin tawanbarkirin. Gotegot belav bûn ku Grant kelehek ava kiriye da ku li dijî kurdan were bikar anîn, û Nûrullah li cem waliyê Erzîromê nerazîbûn nîşan da. Herwiha, Îbrahîm Paşayê Mûsilê jî ji ber gotegot û zêdebûna çalakiyên mîsyonerî li herêmê ditirsiya. Wî di nameyekê de ji Porte re rave kir ku çawa Grant û xiristiyanan avahiyek mezin ava kirine ku herî kêm 200 ode tê de hene.[64][65]

Bedîrxan Beg, hêzek çekdarî ya deh hezar kesî ji bo sefera nestoriyan ava kir, êrîşek da destpêkirin û gundên navçeya serhildêr a navdar a Dizê girt, Patrîk Marşemûn û malbata wî dîl girtin. Hêzên Bedîrxan Beg û hêzên nestoriyan ketin şerekî dijwar, û nestoriyan windahiyên giran dan û neçar man ku paşve vekişin. Bedîrxan Beg û leşkerên wî êrîşî herêma Tiyarê kirin, gelek gund talan kirin û dêr wêran kirin. Di vê navberê de, Patrîk reviya û hejdeh roj şûnda, bi birayê xwe, karmendê xwe û sê-çar xizmetkaran re hat Mûsilê, xwe li mala cîgirê konsolê brîtanî girt (27ê Tîrmeha 1843an). Beşek girîng ji nestoriyan bi eşyayên xwe reviyan. Yên ku li cihên xwe man razî bûn ku guh bidin mîrê Hekariyê û bacê bidin mîrê Cizîrê. Piştî sefera Bedîrxan Beg a li dijî nestoriyan, ne tenê nestor, lê di heman demê de nifûsa misilman jî neçar man ku guh bidin mîrê Hekariyê, Nûrulleh Beg. Piştî sefera nestoriyan, Bedirxan Beg mutesselimek bi navê Zeynel Beg wek serokê nestoriyan tayîn kir, û paşê vegeriya Cizîrê.[66]

Li herêma Berwariyê eşîrên kurd di bin serokatiya Bedîrxan Beg de êrîş pêk anîn, ku di encamê de nîvê nifûsê hatin kuştin an jî ji wir hatin derxistin.[67][68][69]

Di salên 1843 û 1846an de li Hekariyê li dijî xiristiyanên suryanî ji aliyê mîrên kurd ên Bohtan û Hekariyê, Bedîrxan Beg û Nûrullah Beg ve ligel eşîrên suryanî yên hevalbendên wan ên ku li dijî desthilatdariya Şîmun XVII Abraham bûn, şer pêk hat.[70] Di encama şerî de heta 50,000 suryanî hatin kuştin.[71]

Di tîrmeha 1843an de, hevpeymaniya kurdan, ligel sûryaniyên ku li dijî desthilatdariya Şîmun XVII Abraham[72] serokatiya Bedîrxan Beg bûn, êrîşî suryaniyan li Hekariyê kirin, gundên wan wêran kirin û gelek ji wan kuştin.[73][74] Gelek ji wan kesên ku beşdarî şerî bûn ji têkiliyên qels ên di navbera eşîrên suryanî de sûd wergirtibûn, û gelek ji wan ji ber şerî neçar man ku ji malên xwe derkevin.[73] Hormuzd Rassam hewl da ku bandora xwe li ser waliyê Bexdayê, Necîb Paşa, bikar bîne da ku zextê li Bedîrxan bike ji bo berdana girtiyan, ku di nav wan de xizmên nêzîk ên Patrîksazê Dêra Rojhilat jî hebûn ku di vê navberê de li Mûsilê penaber bûbûn.[75][76][77] Hewldanên wî tenê bûn sedema berdana nêzîkî 150 kesan, ku yek ji wan xwişka patrîk bû, dema ku yên mayî wekî xenîmeta şer di navbera axa û meleyan de hatin belavkirin.[78]

Şervanên Botanê êrîşkariya gundên nestorî li Hekariyê dikin

Di 3ê Tebaxê de, Bedîrxan Beg di "tepeserkirina eşîran de bi ser ket û hate ragihandin ku 'hê jî qirkirin bi dawî nebûye, û çend kesên ku hewl dane birevin hatine kuştin...'". Piştre dagirker "li dijî navçeya Tiyarê derketin, li wir ew di dagirkirina gundan de bi ser ketin û li dijî gelê wê kiryarên herî hovane pêk anîn". Heta "ew kesên ku li dijî dagirkirina kurdan derneketin jî wekî şervanan hatine muamelekirin." Laşê diya baviksalar çar parçe hatiye perçekirin. Gelek jin û zarokên biçûk "hatine dîlgirtin da ku wekî koleyan werin firotin."[78] Li gorî walîyê Mûsilê, hejmara leşkerên kurd bi qasî 100,000 dihat texmînkirin, her çend tê gotin ku sûryanî bi xwe jî bi qasî 70,000 texmîn kirine. Leşkerên kurd ji seranserê Rojhilata Navîn bûn yek.[79]

Di sala 1843an de, Bedîrxan Beg berxwedana Mar Şîmûn şikand, ku bixwe di ve demê li Mûsilê wekî penaber jiyan kir.[78]

Di encama êrîşên 1843an de, Porta Bilind di siyaseta derve de ket rewşek dijwar û bû sedema destwerdana dewletên rojavayî di vê mijarê de, û ew bi rêya balyozên xwe yên li Konstantînopolîsê zextê li ser hikûmetê kirin.[78] Bertek û destwerdana tund a dewletên rojavayî piştî operasyona li dijî nestoriyan a ku ji hêla Bedîrxan Beg ve di 1843an de pêk hat, û herwiha têkiliya wî ya nêzîk bi Xan Mehmûd û hin axayên kurd ên ku bi wî re di serhildanê de bûn û encama vê hevpeymaniyê (1846), bû sedem ku Porta Bilind tedbîrên radîkal bigire da ku vê pirsgirêkê ji holê rake.[78]

Di sala 1844an de, Bedîrxan Beg û zilamên wî li herêma Torê li dijî êzîdiyan şerek pêk anîn ku bû qurbaniya 13 hezar însanan.[80] Zilamên wî gelek êzîdî jî girtin û neçar kirin ku bibin misilman. Niştecihên heft gundên êzîdiyan hemû neçar man ku bibin misilman.[81]

Şervanên Botanê çemeke di nav zozanên Hekariyê derbas dikin

Şerekî din ji aliyê Bedîrxan Beg ve di sala 1846an de pêk hat, bi zêdetirî 10 hezar çekdaran êrîşek li ser nestoriyên tûhiba li herêma Hekariyê da destpêkirin, şerekî mezin pêk hat ku heta li dijî wan suryaniyan jî bandor kir ku di kampanyaya wî ya yekem a şerî de di sala 1843an de tevlî wî bûn.[82] Vî şerî bi rêya çapemeniya rojavayî bala navneteweyî kişand; herwiha siyasetmedar û raya giştî ya ewropî ji rewşa xiristiyaniyan hişyar kir. Ev yek bû sedem ku welatên ewropî zextê li Porte bikin da ku destwerdanê bike û şerî rawestîne.[82]

Ji ber şerên ku ji aliyê leşkerên Bedîrxan Beg ve li dijî eşîrên serbixwe yên suryanî hatin kirin, "hebûna demdirêj a gelê suryanî wekî tebeqeyek serbixwe" bi dawî bû.[83][84]

Terma dawîn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Armanca Bedîrxan Beg ew bû ku êzîdiyan neçar bike ku bibin misilman.[85] Di 22ê sibata 1846an de, Xan Mehmûd di nameyekê de ji Mehmed Emîn Paşa re nivîsand, derbarê serhildana Bedîrxan Beg û begên din ên kurd de ku li Wanê dest pê kir, Mareşal Erzîromê, Esad Paşa, diyar kir ku tevî şîret û pêşniyaran ji xelkê navenda Wanê û navçeyên wê re, kaos çareser nebû û Mistefa Beg, Xan Mehmûd, Nûrullah Beg û Bedîrxan Beg ji xelkê navenda Wanê li dijî dewletê serî hildan.[86] Esad Paşa paşê hewl da ku vê pirsgirêkê bi rêya lihevhatinê bi begên kurd re çareser bike, lê tevî hemû hewldanên xwe, ew nekarî.[86] Li ser vê yekê, wî diyar kir ku ji bo tepeserkirina serhildanê, divê bê şert û merc êrîşî begên kurd bikin, wekî din, heke pir dereng be, serhildan dê li qadeke pir firehtir belav bibe.[87]

Şervanên Botanê nêzikiya Cizîrê

Ji ber zextên Hêzên Ewropî ji bo rawestandina komkujiyên xiristiyaniyan, di salên 1846-7an de hêzên osmanî êrîşî deverên Bedîrxan Begê kirin. Hêza osmanî ya 12,000 mêr di bin fermandariya Omer Paşa, ku ji aliyê eşîrên êzîdî ve dihat piştgirîkirin û dixwestin tolhildanê bikin, li nêzî Zeytûna, li herêma Mêrdînê artêşa kurd têk bir.[88][89][90] Di destpêka şer de tevgerên kurd karîbû osmaniyan têk bike, lê wekî fermandarekî girîng ê leşkerên kurd, çû aliyê Osmaniyan û neçar ma bireve keleha Dihê, li wir dorpêçeke heşt mehan kişand.[91] Piştî operasyona leşkerî ya ku hêzên osmanî li dijî Bedîrxan Begê serhildêr û begên kurd ên hevalbendên wî destpêkirin, lê Muşîr Osman Paşa li Cizîrê şikestinek giran xwar.[92] Dîsa jî ser vê yekê, Bedîrxan Beg bi malbat û hêzên xwe vekişiya Keleha Orakê, ku wî ew ji bo xwe wekî cihekî ewle dihesiband.[93]

Paşê, waliyê Erzîromê Hafiz Paşa Mele Mehmûdê Bazîdî wek navbeynkar şand, lê bê encam ma. Hikûmetê ji bo razîkirina Bedîrxan Beg serî li her rêbazê da. Ji şêxên Neqşbendî hat xwestin ku şîretê bidin wî, û şêxên pêşeng ji wî re name nivîsandin û diyar kirin ku ger ew şîreta wan red bike, ew ê li kêleka osmaniyan bisekinin. Paşê, Îsmaîl Nazim Efendî şandin herêmê û bi xwe bi Bedîrxan Beg re civiya. Di 7ê îlona 1846an de, Îsmaîl Nazim Efendî û Bedîrxan Beg ji Stembolê derketin û çûn Cizîreyê li ser van xalan li hev kirin:

  • Eger Dersaadet îmtiyaza Mütesellimê ya Cizîrê bide kesekî din, Bedîrxan Beg dê rewşa nû qebûl bike û li mala xwe ya li Cizîrê bijî, bi şertê ku zirarê nede rûmet, can û milkê wî, an jî eger Dersaadet guncaw bibîne, dê wekî odevanekî mutesellimê nû xizmet bike.
  • Eger Dersaadet erkên xwe yên wekî mîr bidomîne, ew ê hemû hewla xwe bide da ku her gotin û ferman were bicîhanîn, û ew kesên ku ji navçeyên cîran koçî deverên di bin rêveberiya wê de kirine, dê vegerin welatên xwe, û dê hewl were dayîn ku ew kesên ku ji niha û pê ve werin qebûl bikin.
  • Bedirxan Beg dê bacên ku ji bo navçeyên di bin kontrola wî de yên ku bi Mûsilê ve hatine girêdan, heta pereyê wî yê dawî jî bide.
  • Li gorî nifûs, prosedur û rêziknameyê, ji herêmên di bin rêveberiya wê de, hejmara pêwîst a leşkeran ji artêşa osmanî re dê were şandin.
  • Ji bo diyarkirina cîzya ku ji hêla nestoriyan ve were dayîn, dê waliyê Mûsilê karmendek were destnîşankirin. Bedîrxan Beg, ger pêwîst be, dê di vê xebatê de alîkariyê bike û ji niha û pê ve dê destwerdanê neke di berhevkirina vê cîzyayê de.
  • Her çiqas Cîzre di bin desthilata Mûsilê de be jî, ew bi wîlayetên Diyarbekir û Erziromê re jî hevsînor e, û parêzgarên wan di demên berê de mudaxeleyî herêmê kirine. Ji niha û pê ve, wefadarî tenê bi waliyê Mûsilê re ye, û parêzgarên din bêyî erêkirina wî ti daxwazek ji Bedîrxan Beg nakin.[94]

Piştî vê civînê, Bedîrxan Beg di 22ê çileya 1847an de nameyek ji siltan re nivîsand û dilsoziya xwe ragihand û diyar kir ku ew ê li gorî şertên lihevkirî tevbigere û heke ew neke, ew ê her cezayek qebûl bike. Bedîrxan Beg, ku ji siltan ji bo şaşiyên xwe yên berê lêborîn xwestibû, hewl da ku dilsoziya xwe bi gotina "Heqê min hebûya, ez ê amade bim canê xwe ji bo îslam feda bikim" nîşan bide.[95] Lêbelê, gelek rayedarên dewletê yên payebilind, nemaze siltan Ebdulmecîd (1839-1861), her tevgera wî bi guman temaşe kirin. Siltan û hikûmet di fikarên xwe de mafdar bûn, ji ber ku Bedîrxan Beg bi dizî dest bi xwendina xutbeyan bi navê wî kir.[96] Rapora Nazim Efendî ji hêla Meclîsa Împeratorî ve hate nirxandin û tevî tawîzên ku wî kiribûn jî, biryar hate dayîn ku ew ji Cizîrê were derxistin.[96]

Bawerî hebû ku Bedîrxan Beg Nazim Efendî şaş kiriye û hewl dide ku dem qezenc bike da ku ji bo çalakiya leşkerî amade bibe. Piştre nameyek ji wî re hat şandin û daxwaza îtaetê ji bo cara dawî hat kirin, û heke ew di nav hefteyekê de piştî wergirtina nameyê guh nedaya, biryar hat dayîn ku çalakiya leşkerî dest pê bike.[97] Di cih de piştî peymana bi Nazim Efendî re, Bedîrxan Beg Şêx Yûsif ê Mûsilê şand konsulxaneya brîtanî ya li Mûsilê û diyar kir ku heke sozên wî werin bicîhanîn, ew ê guh bide siltan. Dûv re konsulxaneya brîtanî ji wan re ragihand ku ew ê nikaribin bersiv bidin heya ku ew ji balyozê li Stembolê xeber wernegirin û kopyayek ji taybetmendiyan ji balyozê brîtanî yê li Stembolê re bişînin. Balyozê brîtanî kopyayek ji taybetmendiyan ji Wezareta Karên Derve re şand.[98] Wezaretê ev rewş ji siltan re ragihand, û van bûyeran gumanên li ser Bedîrxan Beg zêde kirin. Bersiva daxwaznameya ku di 19ê nîsana 1847an de ji siltan re hat şandin wiha ye:[98]

“Daxuaniyên Bedîrxan Beg ên derbarê rewşa wî ya berê de ne rast in. Ew îtaet nîşan dide, encamên tedbîrên leşkerî yên ku têne girtin fêm dike; lêbelê, ew hîn jî planeke veşartî diafirîne da ku di rewşa xwe ya berê de bimîne. Tiştek ji tedbîrên li hev hatine kirin naguhere; tenê dimîne ku meriv li bendê be ka encam çi ye. Armanca sereke ew e ku ew ji penageha wî were derxistin û misoger bibe ku encam bêyî xwînrijandinê pêk were. Li gorî biryara berê hatî dayîn, berpirsiyariya bersiva vê nameyê li ser milê Marşalê Dîyarbekirê ye. Ji ber vê yekê, qralîteya wî guncaw dîtiye ku name pêşî ji Marşalê re were şandin, û heke ew guncaw bibîne, ew dikare nameyê ji Bedîrxan Beg re bişîne. Ger îtaeta wî rast be û ew teslîmî fermandariya artêşê bibe, di rûmet û rûmeta me de ye ku garantiya ku ji wî, malbata wî û milkê wî re hatiye dayîn were bicîhanîn. Divê baldariyek mezin were dayîn da ku kes zirarê an êşê nede Bedîrxan Beg an malbata wî….”

Radestbûn û sirgûn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bedîrxan piştî du salan şerê mezin bi osmaniyan re, neçar ma ku di 4ê tîrmeha 1847an de li Keleha Evreh li Dihê, herêma Sêrtê, teslîmî osmaniyan dibe.[99] Di heman rojê de Xan Mehmûd li Tewanê jî têk çû.[100] Bedîrxan ji aliyê Yezdanşêr, xizmekî dûr û fermandarê payebilind ê hêzên xwe ve, hat xiyanetkirin.[101] Ew tevlî artêşa osmaniyan bû û soz dabû ku di berdêla soza pileya li Yezdanşêr de dê ji bo demek kurt wekî mutesellimê Cizîrê were tayînkirin. Ji keleha Evrehê Bedîrxan û malbata wî bi zincîran hatin girêdan û birina gundê Kumçati ya li parêzgeha Şirnexê. Piştî 40 rojan di bin çavdêriyê de, Bedîrxan û malbata wî hatin veguhastin bo Konstantînopolê.[100]

Bedîrxan Beg li Krîtê

Piştî ku hêviyên Bedîrxan ên ku destûr bê dayîn ku ew li Konstantînopolê bicîh bibe nehatin bicîhanîn, ew û hevalên wî şandina Kandiyeyê ku bajarê herî mezin a Krîtê ye û di wê demê di bin desthilatdariya împeratoriya Osmanî de bû.[102] Di sala 1853an de wî du caran daxwaz kir ku destûr bê dayîn ku vegere Stembolê, lê daxwazên wî hatin redkirin.[102]

Di sala 1855an de wî li derveyî Kandiyeyê zeviyek kirî, ku navê wê kir "Kabıl Hora".[102]

Ji ber ku di sala 1856an de li Krîtê erdhejek bihêz çêbû, ew ji ber wêrankirina milkên xwe bi karesatên darayî re rû bi rû ma. Meaşê wî ku hîn jî ji împeratoriya osmaniyan digirt, tenê 7000 Kuruş bû. Piştî ku Bedîrxan Beg karî nakokiyên di navbera xiristiyan û misilmanan de li ser giravê çareser bike, rewş çêtir bû. Di îlona 1857an de, siltan Ebdul Mecîd nêzîkatiya xwe ya li hember Bedîrxan Beg guherand, meaşê wî du qat zêde kir û destûr da 43 şagirtên xwe ku vegerin Kurdistanê.[103]

Bedîrxan Beg, ku bi salan li Krîtê bi malbata xwe re ma, vegeriya Stembolê, û ji wir bi daxwaza wî ew veguheztin Şamê, ku salên dawî yên jiyana xwe li wir derbas kir.[103]

Mirin

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Veguhastin ji aliyê rayedarên osmanî ve hate pejirandin, yên ku hîn jî wî di bin çavdêriyê de dihiştin lê destûr didan ku teqawidiyek bi rûmettir ji entrîkayên siyasî yên paytext dûr bikeve. Şam, bi dîroka xwe ya dirêj wekî cihekî sirgûniyê ji bo kesayetên navdar, hawîrdorek bêdengtir û civatek pêşkêşî wî kir ku malbata wî lê bi cih bibe.[85] Tevî ku ew wekî mîrekî bihêz ê Bohtanê di paşeroja xwe de bû, ew wekî zilamekî ji desthilatdariyê bêpar ket bajêr, tenê bîranîna desthilatdariya xwe ya berê û dilsoziya malbata xwe hildigirt.[85]

Tenê salek piştî hatina wî, Bedîrxan Beg di sala 1869an de li Şamê mir. Koça dawî ya wî wekî encama sedemên xwezayî hate ragihandin, ne wekî tundûtûjiya siyasî an destwerdana osmanî.[104] Heta wê demê ew kesayetiyek pîr bû, li gorî girîngiya xwe ya berê di tarîtiyê de dijî.[105] Mirina wî nîşana vemirandina dawî ya armancên wî yên kesane û beşa dawî ya kariyerek ku carekê dewleta navendî ya osmanî dixe nav dijwarîyan bû.[106] Ew li goristana navçeya Rukneddîn a Şamê hate defînkirin, cihek ku paşê di nav kurdan de bi bîranîna wî ve girêdayî bû.[106] Defînkirin bi xwe sade bû, bêyî naskirina fermî ya osmanî, lê dîsa jî gora wî bû şahidiyek bêdeng a jiyana wî ya aloz.[85]

Cihê razana Bedîrxan Beg ji bo civakên kurd girîngiyeke sembolîk bi dest xist.[107] Di salên paşîn de, goristanek bîranînê li ser gora wî bi beşdariyên navdarên kurd hate çêkirin, da ku cihê defînkirina wî di tariyê de neçe.[107] Ji bo nifşên piştre yên kurdan, mirina wî li Şamê hem têkçûna mîrektiyên kurd û hem jî berxwedana nasnameya kurd di sirgûnê de temsîl kir.[108] Bi vî awayî gora wî ji cihekî veşartinê yê sade veguherî xaleke navendî ya bîranînê, mirina bêdeng a mîrekî ji textê hatiye derxistin veguherand sembolek mayînde di bîra dîrokî ya kurdan de.[108]

Dîn û polîtîka

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Mizgefta mezin a Mêrdînê

Bedir Xan Beg di malbateke misilman a sunî de ji dayik bû. Têkoşîna ji bo desthilatdariyê û aloziyên siyasî yên di nav împeratoriya de yek ji hincetên paqijkirina etnîkî ya nifûsa ne-misilman, nemaze li deverên kurd, ji wî re pêwîst bû.

Wî bi tundî piştgirî da terîqetên sofî, ​​ku wê demê li Anatolyayê pir belav bûn.[109] Bedîrxan nêzîkî terîqetên sofî yên serdest bû wekî neqşbendî û helvetî. Terîqeta ku herî zêde ji hêla wî ve dihat piştgirîkirin neqşîbendî bû û îro tê pejirandin ku ew peyrewê neqşîbendî bû. Bi saya patronaja wî, neqşbendîzm li Bohtan, Zozanê Kurdan û li Şehrezûrê belav bû.[109][110][111]

Lêbelê, Bedir Xan ol wekî amûrek siyasî jî bi kar anî. Wî gelek caran ji bo kampanya û polîtîkayên xwe yên leşkerî, bi taybetî di muameleya xwe ya bi nifûsa ne-misilman re, hincetên îslamî bikaranî.[110] Di nameyên bi kahînên nestorî re di dema pêşengiya kampanyayên Hekariyê de, wî êzdî û xiristiyan wekî "parazîtan" li Kurdistanê bi nav kir, û xetên olî yên zelal kişand da ku veguherînên bi zorê û tundûtûjiya girseyî rewa bike.[110] Kiryarên wî bi çend wehşetên mezin ên bi motîvasyonên olî gihîştin lûtkeyê.[112] Di sala 1832an de, wî bi Mihemed Paşayê Rewanduzê re hevkarî kir da ku komkujiya Şêxan pêk bîne, ku di encamê de zêdetirî 300 gundên Êzîdî hatin hilweşandin, bi hezaran kes hatin kuştin û zêdetirî 20,000 êzdî hatin îslamîzekirin.[113] Di navbera 1843 û 1846an de, Bedîrxan kampanyayên hovane li dijî xiristiyanên suryanî (Nestûrî) birêve bir, di kampanyayên berê de bû sedema mirina nêzîkî 11,000 kesan û di komkujiya 1846an de jî heta 60,000 kesan.[114] Ev kiryar di nav êrîşên herî wêranker ên li ser kêmneteweyên olî di dîroka kurd û osmaniyan de dimînin.[115]

Tesîr

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bandora Bedîrxan Beg piralî bû. Wî bi awayekî biryardar rêveberî û ewlehî li Botanê şekil da, reformên navendîparêz ên osmanî rexne kir û di dawiyê de bû qurbanê wan, û mîrektiyek hişt ku hem bi destkeftiyên îdarî û hem jî bi tundûtûjiya giran a li dijî civakên kêmneteweyan nîşankirî ye. Tevlêbûna wî ya paşê di bîra siyasî ya kurd a li ser bingeha malbatê de - û girîngiya domdar a rêzenivîsa Bedîrxan di warên çandî û siyasî de - nîşan dide ka aktorên herêmî yên sedsala nozdehan çawa dikarin bandorek ji salên xwe yên fermî yên desthilatdariyê wêdetir bikin.[116]

Zanyar berdewam li ser motîv, karakter û girîngiya dîrokî ya giştî ya Bedîrxan nîqaş dikin. Şîrove ji dîtina wî bi giranî wekî modernîzatorekî herêmî yê pragmatîk ku rêziknameya herêmî li dijî hilweşîna navendî parastiye bigire heya dîtina wî wekî zilamekî feodal ê êrîşkar ku cûdahiya mezhebî û tundûtûjiyê ji bo armancên siyasî bikar aniye.[117] Ev nîqaş tengezariyên dîroknivîskî yên berfirehtir li ser ka meriv çawa navdarên herêmî li derdora osmanî dinirxîne nîşan didin: gelo divê kapasîteya wan a ji bo rêveberî û adaptasyonê were tekez kirin, an jî aliyên zorê û tundûtûj ên desthilatdariya wan werin pêş.[117] Lêkolînên dawî li ser xwendinên nuwaze yên ku Bedîrxan di nav pêvajoyên reformên împeratorî, reqabetên herêmî û rewşa aborî ya guherbar a sinorê osmanî de bi cih dikin, diguherin.[117]

Tesîra wî li ser kurdan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bedirxan Beg ji aliyê gelek mezhebên neteweperest ên di nav civaka kurd de tê rûmetdarkirin û di têkoşîna kurdan a ji bo serxwebûnê de wekî modelek tê hesibandin.[103] Bedîrxan Beg di civaka kurd a îslamî de jî bi taybetî wekî rizgarkerê Kurdistanê tê pesinandin.[103] Gelek kurd, di nav de Şêx Ubeydullahê Nehrî, li ser prensîbên Bedîrxan Beg serhildan kirin.[103] Têkiliya di navbera êzidî, nestorî û kurdan de bi sedsalan bêyî bûyerên neyînî yên dîrokî yên mezin hate domandin, ku bi rêberî û polîtîkayên Bedirxan ên li hember kêmneteweyên nemisilman bi dawî bû.[118][119]

Bandora Bedirxan Beg li ser civaka kurdî kûr û demdirêj bû. Wekî dawîn mîrê mezin ê kurd ku di bin Împeratoriya Osmanî de desthilatdariyeke girîng bi dest xistiye, desthilatdariya wî pir caran wekî beşa dawî ya mîrektiyên mîrasî yên kurd tê bîranîn ku bi sedsalan e herêmên mezin bi serbixwebûneke nisbî birêve dibirin.[120] Ji bo gelek kurdan, Bedirxan bû sembola hem potansiyela rêbertiya navendî û bihêz a kurd û hem jî lawaziya rêbertiya wisa dema ku bi navendîbûna împeryal re rû bi rû dimîne.[121] Serdestiya wî bi serdemeke veguherîner a dîroka osmanî re hevdem bû, ku bi reformên Tenzîmatê û bi hilweşandina gav bi gav a mîrnişînên nîv-xweser ên kurd ku bi dîrokî desthilatdariya împeryal li herêmên sinor navbeynkarî dikirin, hate nîşankirin.[122]

Di bîra kolektîv a kurdan de, Bedîrxan di demekê de ku dewleta navendî ya osmanî hewl dida pergalên îdarî yên nû ferz bike, kesayetiyek aramî û rêkûpêk temsîl dikir.[123] Yekkirina mîrektiya Botanê, bi avahiyek bacê ya bi bandor, rêyên bazirganiyê yên birêkûpêk û yekîneyên leşkerî yên dîsîplînkirî, bû sembola tiştê ku rêveberiya herêmî ya kurd dikare bi dest bixe.[124] Ji bo serokên eşîran û navdarên bajarî, desthilatdariya wî îhtîmala hevsengkirina avahiyên desthilatdariya kevneşopî bi pratîkên îdarî yên proto-nûjên nîşan da.[125] Rewşenbîr û çalakvanên siyasî yên kurd ên paşê di dawiya sedsala nozdehan û destpêka sedsala bîstan de gelek caran navê wî bikaranîn, an wekî modelek heyranok a serweriya kurdan an jî wekî çîrokek hişyariyê ya encamên dijberiya dewleta osmanî bêyî hevpeymanên têr.[126]

Bandora Bedirxan jî malbatî û xanedanî bû. Piştî têkçûn û sirgûnkirina wî, neviyên wî - ku pir caran wekî "malbata Bedirxan" têne binavkirin - di destpêşxeriyên çandî, rojnamegerî û siyasî de ku neteweperweriya destpêkê ya kurdî şekil dan, navdar bûn.[127] Di dawiya serdema osmanî de, endamên malbata wî rojnameyên bi zimanê kurdî yên bi bandor damezrandin, beşdarî komeleyên reformîst û neteweperwer bûn, û bi çavdêrên ewropî re têkilî danîn ku her ku diçû bi "pirsgirêka kurd" re eleqedar dibûn.[128] Ev berdewamiya serokatiyê ji çalakvaniya îmaratê bigire heya diyasporayê têkiliya mîrata Bedirxan Beg bi rêça berfirehtir a avakirina nasnameya kurdî xurt kir.[128]

Di asta civakî de, kampanyayên leşkerî yên Bedirxan Beg û desthilatdariya wî li ser gelek eşîrên kurd siyaseta eşîrî li Bakurê Kurdistanê ji nû ve şekil da.[129] Bi bindestkirina mîrên reqîb û ferzkirina yekîtîyek nisbî di navbera komên perçebûyî de, wî perçebûna navxweyî ya ku pir caran rê li ber hevgirtina siyasî ya kurdan digirt, demkî kêm kir.[130] Şiyana wî ya seferberkirina bacên eşîrî, berhevkirina bacan bi bandor, û fermankirina dilsoziyê li seranserê beşên girîng ên axa kurdan, têgihîştina amûrek proto-dewletê xurt kir.[129] Her çend ev yekîtî piştî dûrxistina wî hilweşiya jî, bîranîna desthilatdariya kurd a wiha ya xurtkirî ji bo ramanwerên neteweperwer ên paşîn bû kevirê bingehîn ku dixwestin ji dabeşbûnên kûr ên di navbera eşîr û herêman de derbas bibin.[129]

Îro, di retorîk, edeb û bîranînên dîrokî yên siyasî yên kurdan de behsa Bedirxan Beg tê kirin.[131] Navê wî wekî mînakek ji bo serweriya windabûyî û wekî bîranînek ji bo dijwarîyên ku kurd di danûstandinên xweseriyê de di çarçoveyên mezintir ên împeriyal û neteweyî de pê re rû bi rû mane tê binavkirin.[132] Bi vî rengî, bandora Bedirxan ji temenê wî wêdetir dirêj dibe, ne tenê xeyala siyasî ya hevdemên xwe, lê di heman demê de vegotinên neteweperweriya kurdî ya nû jî şekil dide.[132]

Tesîra wî li ser ezîdiyan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Avşara Geliyê Elî Beg li Herêma Kurdistanê navê xwe ji mîrê ezdî Elî Beg sewa bîranînê lêkirin ku di 1832an ji aliyê Bedîrxan Beg hatiye kuştin.[133]

Hikûmê Bedîrxan Beg bandorek mayînde û wêranker li ser nifûsa êzîdî ya sinorê bakurê Mezopotamyayê kir. Êzîdî, ku li çiyayên Şingal, Şêxan û hin deverên parêzgeha Dihokê ya îro kom bûn, civatek olî ya ku demek dirêj dihat zilmkirin bû û ji hêla hikûmdarên misilman ên derdorê ve bi gumanbarî dihatin dîtin.[134] Di destpêka sedsala nozdehan de, êzîdî jixwe bi kampanyayên cezakirinê yên dubare ji hêla parêzgarên osmanî û serokên eşîrên kurd ve rû bi rû bûn.[135] Bedîrxan ev şêwaz bi rêya seferên leşkerî yên sîstematîk ku bûn sedema qurbaniyên mezin û jiyana êzîdiyan ji bo nifşan têk bir, xurttir kir.[135][136]

Li gorî vegotinên hemdem û kevneşopiya devkî ya êzîdiyan, Bedîrxan di salên 1830 û 1840an de çend êrîş li ser gundên êzîdiyan pêk anîne.[136] Ev êrîş pir caran bi îdiayên bêîtaetiya siyasî an nedayîna bacan dihatin rewakirin, lê wan aliyek olî ya xurt hildigirt.[136] Bedîrxan, mîna gelek hikûmdarên misilman a ve serdemê, dînsozên êzîdî wekî heterodoks û li derveyî parastina ku bi kevneşopî ji "Ehlên Pirtûkê" re dihat dayîn didît.[136] Ji ber vê yekê, êzîdî bi taybetî li hember kampanyayên ku hem wekî cezaker û hem jî wekî destûrdayîn dihatin hesibandin, bêparastin bûn. Gund hatin şewitandin, niştecih hatin qirkirin, û yên sax man an neçar man ku birevin an jî bibin misilman.[136][137]

Mezintirîn ji van kampanyayan êzîdiyên Şêxan û Şingalê hedef girtin.[136] Kronîkên êzîdiyan kuştinên girseyî, revandina jin û zarokan û koçberkirina bi zorê vedibêjin.[136] Rêwiyên ewropî û rayedarên osmanî jî van bûyeran ragihandine, her çend pir caran bi texmînên cûda yên qurbaniyan. Bêyî ku hejmaran çi bin, civaka êzîdî paşketinek demografîk û civakî ya giran dît.[136] Gelek eşîr belav bûn, erdên çandiniyê bêçare man, û otorîteya civakî ya rêberên olî yên êzîdî (wek Mîr û Baba Şêx) bi kûrahî qels bû.[136]

Kampanyayên Bedîrxan rewşa êzîdiyan wekî kêmneteweyek bindest xurt kir. Ev bûyer bûn beşek ji vegotina berfirehtir a êzîdiyan a li ser mayîndebûnê li hember fermanên dubare (fermanên ji bo tunekirin an jî guherîna bi zorê) ku ji hêla hikûmdarên dewletên cuda ve hatine dayîn.[136] Kevneşopiya devkî komkujiyên Bedîrxan di nav "heftê û du" êrîşên qirkirinê de dihesibîne ku êzîdî bawer dikin ku civaka wan kişandiye. Vê bîra kolektîf nasnameya êzîdiyan bi kûrahî şekil daye, tecrîd û bêbaweriya bi hêzên derdorê re pêş xistiye.[136]

Ji perspektîfeke siyasî ve, tundûtûjiya Bedîrxan li dijî êzîdiyan bandorên berfirehtir hebûn.[136] Wê rêveberên osmanî xist nav fikaran, yên ku ditirsiyan ku komkujiyên bêserûber dikarin bibin sedema bêîstîqrariyek zêdetir an destwerdana biyanî.[136] Herwiha, wê delîlên têkçûna împeratoriyê di parastina nifûsa xwe ya kêmneteweyan de ji mîsyoner û konsulên ewropî re peyda kir, ku ev yek bandor li siyaseta navneteweyî ya Pirsa Rojhilat kir.[136]

Di dîroknivîsiyê de, rêbaza Bedîrxan a li hember êzîdiyan pir caran wekî mînakek zû ya tundûtûjiya mezhebî li Rojhilata Navîn a dawiya osmaniyan tê destnîşan kirin. Lêkolîner nîqaş dikin ka motîfên wî bi giranî olî, siyasî, an aborî bûn: hin kes dibêjin ku wî xwestiye komeke serhildêr a li ser sinor bixe bin kontroleke xurt; yên din balê dikişînin ser balkêşiya desteserkirina erd û koleyên êzîdiyan; di heman demê de gelek çavkaniyên êzîdiyan balê dikişînin ser aliyê mezhebî. Çi kombînasyona motîfan be jî, êzîdiyan barê giran ê polîtîkayên wî hilgirtin, û birînên demografîk û psîkolojîk ên civakê bi dehsalan xuya bûn.[136]

Tesîra wî li ser xiristiyanan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji komkujiyên êzîdiyan, hîn bêtir belgekirî kampanyayên Bedîrxan Beg ên li dijî civakên xiristiyan ên suryanî yên çiyayên Hekariyê bû ku di çavkaniyên sedsala nozdehan de pir caran wekî "nestorî" têne binavkirin.[138] Ev civak di bin serokatiya patrîkê xwe de li Qûdşaniyê hatin organîzekirin û li geliyên çiyayî yên nîv-xweser dijiyan, û hevsengiyek nazik a dilsoziyê di navbera mîrên kurd û dewleta osmanî ya dûr de diparastin. Hewldanên Bedîrxan ji bo bindestkirina wan di hin ji qonaxên herî wêranker ên zulma xiristiyanan a sedsala nozdehan a osmanî de gihîştin lûtkeyê.[61]

Seferên sereke di salên 1843 û 1846an de pêk hatin. Di sala 1843an de, Bedîrxan bi hevalbendiya serokên din ên kurd ên wekî Nûrullehê Hekariyeyê, êrîşek li ser gundên suryaniyan da destpêkirin.[139] Raportên mîsyonerên ewropî, bi taybetî yên Lijneya Komîserên Amerîkî ji bo Mîsyonên Biyanî, komkujiyên berfireh vedibêjin ku tê de bi deh-hezaran mêr hatine kuştin û jin û zarok hatine kolekirin an jî bi zorê hatine veguherandin ola xwe.[67] Gund hatine talankirin û dêr hatine bêrûmetkirin, ku li seranserê bilindahiyên Hekariyeyê şopek wêraniyê hiştin. Yên sax man reviyan Mûsil, Ûrmiye an jî bajarên osmanî û li wir li cem mîsyoner û konsulxaneyan penaberî dîtin.[139]

Kampanyaya 1846an jî heman şêweyî şopand û dîsa ji aliyê çavdêrên rojavayî ve, di nav de konsulên brîtanî li Mûsilê jî, bi berfirehî hate ragihandin.[140] Van komkujiyan bala navneteweyî kişandin ji ber ku ew bi zêdebûna çalakiyên mîsyonerên ewropî di nav sûryaniyan de re hevdem bûn. Mîsyoneran êrîş wekî delîlên hem hovîtiya kurdan û hem jî xemsariya osmaniyan pêşkêş kirin, bi vî rengî sempatî di nav temaşevanên protestan û katolîk de li Ewropa û Dewletên Yekbûyî seferber kirin.[141] Raportan bandor li ser nameyên dîplomatîk kir, Brîtanya û Fransayê zext li hikûmeta osmanî kirin ku mîrên kurd kontrol bike.[141]

Ji bo civaka sûryaniyan, bandor karesatbar bû. Qirkirinan tevahiya eşîran ji holê rakirin, gundên sedsalan wêran kirin, û desthilatdariya Patrîkxaneyê têk birin.[142] Trawmayê koçberiyeke berfireh pêş xist, komên girîng ên sûryaniyan li axa farisan bi cih bûn an jî koçî navendên bajarî kirin ku li wir parastina mîsyoner bibînin.[142] Van bûyeran di dîroka sûryaniyan de xalek werçerxê nîşan dan: êdî xiristiyanên çiyayî nikaribûn xwe bispêrin xweseriya herêmî an nîv-parastinê di bin serwerên kurd de; di şûna wê de, ew her ku diçûn ji bo piştgiriyê berê xwe didan hêzên biyanî, dînamîkek ku dê beşdariya wan a paşê di jeopolîtîka împeratoriya osmanî ya dawî de şekil bide.[142]

Ji perspektîfa osmaniyan ve, komkujiyên Bedîrxan li dijî sûryaniyan bûn sedema barekî giran ê dîplomatîk. Porta Bilind ku dixwest di dema Tenzîmatê de xwe wekî hêzek nûjen û reformxwaz nîşan bide, bi tohmetên ku erkê xwe yê parastina welatiyên xiristiyan pêk neaniye re rû bi rû ma. Bi vî awayî, komkujiyan ji hikûmeta navendî re hincetek peyda kir ku mudaxeleya leşkerî li dijî Bedîrxan bike.[142] Dema ku leşkerên osmanî di dawiyê de di sala 1847an de ew têk birin, rayedaran kampanya ne tenê wekî tedbîrek navendîkirinê, lê di heman demê de wekî bersivek mirovî ji bo wehşetên wî yên li dijî xiristiyanan jî destnîşan kirin.[142]

Bîra kolektîf a sûryaniyan Bedîrxan Beg wekî sembola zilmê diparêze. Kronîkên dêrê, kevneşopiyên devkî û dîroknûsiya nû wî wekî ajanekî sereke yê wêrankirina sedsala nozdehan, ligel kesayetiyên din ên kurd û osmanî, bi nav dikin.[142] Ev bîranîn komkujiyên salên 1840an bi trajediyên paşîn ên ku di dema Şerê Cîhanî yê Yekem de bi serê sûryaniyan de hatine ve girêdidin, û çîrokeke domdar a lawazî û windakirinê diafirînin.[142]

Dîroknas hîn jî li ser vê yekê nakok in ka gelo motîvasyonên Bedîrxan ji ber hewesên siyasî ne ji ber dijminatiya mezhebî. Hin kes tekez dikin ku ew dixwaze herêmeke nîv-xweser a xiristiyanî ya ku li hember bacgirtin û dilsoziyê li ber xwe dida ji holê rake; yên din jî tekez dikin ku ev cureya mezhebî û hedefgirtina sîstematîk a nasnameya xiristiyanî bi awayekî sîstematîk hatiye kirin.[142] Bêyî ku şîrove were kirin, bandora mirovî ya kampanyayên wî pir mezin bû û yek ji aliyên herî girîng ên mîrata wî dimîne.[142]

Tesîra wî li ser împeratoriya osmanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji perspektîfa rayedarên osmanî ve, bilindbûna Bedîrxan Beg û kampanyayên piştre yên li dijî xiristiyanan û êzdiyan hem li dijî serweriya împeratorî û hem jî li dijî statuya navneteweyî ya împeratoriyê bûn asteng.[143] Di serdema Tenzîmatê de, dema ku hikûmeta navendî hewl da ku kontrola rasterast li ser wîlayet û sencaqan xwe xurt bike û xwe wekî hêzek reformxwaz ji bo Ewropayê nîşan bide, mîrektiyên nîv-xweser ên Kurdistanê wekî bermahiyên kevnar û bêîstîqrar ên pergala kevin xuya bûn.[144] Îdiaya Bedîrxan Beg a li ser desthilatdariya hema hema serbixwe li Botanê, redkirina wî ya bi tevahî lihevhatina bi rêwerzên împeratorî re, û şiyana wî ya seferberkirina artêşên mezin ên eşîrî Stembolê tirsand, ku ditirsiya ku otonomiyek wusa dikare serokên din ên wîlayetan cesaret bike.[144]

Bi taybetî komkujiyên li dijî xiristiyanên suryanî di salên 1840an de wekî tiştekî nayê qebûlkirin hatin dîtin, ne tenê ji ber ku wan îdiaya siltan a parêzvanê hemû bindestên osmanî qels dikir, lê di heman demê de ji ber ku wan rexneyên biyanî û destwerdana potansiyel vexwendin.[144] Mîsyoner û dîplomatên ewropî van bûyeran bi berfirehî ragihandin, wan wekî delîlên têkçûna împeratoriyê di garantîkirina mafên kêmneteweyan de destnîşan kirin. Ji bo hikûmetek ku dixwest dilsoziya reformên Tenzîmatê ve nîşan bide, kampanyayên Bedîrxan hem rêziknameya navxweyî û hem jî rewatiya derveyî tehdît kirin.[144]

Ji ber vê yekê, destwerdana osmaniyan a li dijî Bedîrxan di sala 1847an de di gotara resmî de hem wekî kiryarek mirovî û hem jî wekî gavek pêwîst di projeya navendîkirinê de hate rewakirin.[145] Bi têkbirina wî û jiholêrakirina mîrektiya Botan, dewletê desthilatdariya xwe xurt kir, parastina siltan li ser kêmneteweyan ji nû ve piştrast kir û yek ji mîrektiyên kurd ên mayî yên herî bihêz hilweşand.[145] Li gorî vê nêrînê, hilweşîna Bedîrxan sembola veguherîna ji komek hikûmdarên nîv-xweser ber bi sîstemek împeratorî ya yekgirtîtir di bin kontrola rasterast a Stembolê de bû.[144]

Bermayên polîtîkî û çandî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Zar, xizm û nêviyên Bedîrxan Beg, 1880

Bedir Xan Beg li Şamê, Sûriyeya îro, mir. Kurê Emîn Elî Bedîrxan, Sureya (1883-1938), nivîskar û parêzer, di salên 1920an de serokê Komîteya Kurdistanê li Misirê bû û paşê, di sala 1927an de, bi birayên xwe re, partiya siyasî ya Kurd Xoybûn damezrand.[146] Kurê Emîn Elî, Celadet Elî, edîtorê du kovarên girîng ên kurdî, Hawar (1932-45) û Ronahî (1942-45), bi beşdariyên xwe yên girîng di ziman û edebiyata kurdî de tê nasîn. Ew nivîskar û rojnamevan bû, yek ji damezrînerên Xoybûnê bû. Kurê sêyem ê Emîn Elî, Kamiran Elî (1895-1978), ku tevahiya jiyana xwe di tevgera kurdî de çalak bû, di dema Şerê Cîhanî yê Yekem de kovara heftane Roja nû (Roja Nû) li Bêrûtê weşand.[147]

Bedîrxan Beg hîn jî kesayetiyek dîrokî ya parçeker e. Di bîra neteweperestiya kurdî de, ew pir caran wekî sembola berxwedanê li dijî navendîbûna osmanî û wekî pêşengê xweseriya kurd tê pîrozkirin.[148] Şîyana wî ya organîzekirina mîrnişînek nisbeten serbixwe, berxwedana li dijî artêşên împeratorî û komkirina konfederasyonên eşîran li dora nasnameyeke kurdî bandorek mayînde hişt.

Di sala 1877an de, du ji kurên Bedirxan Beg, Osman Paşa û Huseyin Kenan Bedirxan, rêberên serhildaneke kurdan li dijî împeratoriya osmanî ku piştî Şerê rûs û osmanî pêk hat, bûn.[149] Serhildan li herêmên Cizîr û Sêrtê dest pê kir. Huseyîn Kenan û Osman, piştî ku beşdarî şerê Osmanî-Rûsî yê 1877an bûn, çûn Botanê û hewl dan ku serhildanekê li dijî hikûmeta navendî organîze bikin. Serhildan zû pêşçû û li herêmên derûdora gola Wanê bû, di deverên wekî Wan, Mûş, Bidlîs, Colemêrg û Amêdî di bin bandora xwe danîn.[150][151] Osman Paşa fermandariya Cizîrê û derdora wê dikir, di heman demê de Huseyin Kenan Beg eniya bakur birêve dibir. Li gorî agahiyan, eniya başûr heta Colemêrg, Zaxo, Mêrdîn û Nisêbînê dirêj dibû. Bedirxaniyan û hêzên ku wan kom kirin li herêmên Cizîrê êrîşî leşkerên hikûmeta navendî kirin. Van hemû berpirsên osmanî yên li derdora xwe girtin û xezîne û depoyên çekan desteser kirin. Mîrektiya Botan ji nû ve hate damezrandin û xutbeyek bi navê Osman Bedirxan hate xwendin.[152][153] Dewleta osmanî hêzên leşkerî yên herêmî, wek yên ku Cemîl Paşa serokatiya wan dikir, ji bo tepeserkirina serhildanê seferber kirin. Serhildanê ew qas ji bo dewleta Osmanî pirsgirêk çênekir wekî serhildana 1847an û di dawiya 1878an, an di destpêka 1879an de bi dawî bû.[151] Di eynî demê de, lawê din yê Bedirxan Beg, Bedrî Bedirxan, wekî karmend ji bo osmaniyan xizmet kir. Bedrî Bedir Xan ji bo armanca razîkirina birayên xwe ku teslîm bibin û vegerin Stembolê, wekî dîplomatekî hate şandina vê herêmê. Piştî têkçûna serhildan, Huseyin Kenan û Osman ji bo demek kurt hatin girtin û dû re bi şertê ku ji Stembolê dernekevin, hatin berdan.[154]

Herwiha kesayetên mîna Şêx Ubeydullahê Nehrî, rêberê serhildana 1879an, Bedîrxan Beg wekî îlham nîşan dan.[155]

Ji çêpê: Kamiran, Sureya û Celadet Elî Bedîrxan

Digel vê yekê, tundûtûjiya wî ya mezhebî têkiliyên navbera olan li herêmê bi giranî aloz kir.[156] Berî desthilatdariya wî, êzîdî, xiristiyan û kurdên sunî bi aramiyek nisbî bi hev re dijiyan. Bicîhanîna desthilatdariya îslamî ji aliyê Bedîrxan ve û çewisandina kêmneteweyên olî, qelişandinek kûr çêkir ku dê têkiliyên etnîkî û olî li herêmê ji bo nifşan şekil bide.[156]

Têkçûna wî ya leşkerî di sala 1847an de, piştî zexta ewropî û destwerdana leşkerî ya osmaniyan, nîşana dawiya mîrektiya Botanê bû. Ev yek di heman demê de sembola paşketina berfirehtir a mîrektiyêk xweser ên kurd di serdema Tenzîmata osmanî de bû.[157]

Di rojnameya Kurdistanê de, ew wekî yek ji serokên sereke yên kurd li kêleka Selahedîn û Bazê Dostikî hate nîşandan.[158]

Binerê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Nîşe

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ Herwiha wekî: Mîrê Botan Bedirxan,[4] Bedir Xan Begê Botan

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ Jwaideh 2016, r. 70.
  2. ^ Jwaideh 2016, r. 71.
  3. ^ Malmîsanij (2009). Cızira Botanlı Bedirhaniler. Stembol: Avesta. r. 54-107.
  4. ^ Malmîsanij (2009). Cızira Botanlı Bedirhaniler. Stembol: Avesta. r. 58.
  5. ^ Jwaideh 2016, r. 69.
  6. ^ Malmîsanij (2009). Cızira Botanlı Bedirhaniler. Stembol: Avesta. r. 54.
  7. ^ Malmîsanij (2009). Cızira Botanlı Bedirhaniler. Stembol: Avesta. r. 55.
  8. ^ Malmîsanij (2009). Cızira Botanlı Bedirhaniler. Stembol: Avesta. r. 75.
  9. ^ Gunter, Michael (15 çiriya paşîn 2014). Out of Nowhere: The Kurds of Syria in Peace and War (bi îngilîzî). Hurst. ISBN 978-1-84904-532-2.
  10. ^ Klein, Janet (31 gulan 2011). The Margins of Empire: Kurdish Militias in the Ottoman Tribal Zone (bi îngilîzî). Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-7570-0.
  11. ^ a b Jongerden, Joost; Verheij, Jelle (2012). Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915. The Ottoman Empire and its heritage. Leiden Boston: Brill. ISBN 978-90-04-22518-3.
  12. ^ a b Jwaideh, Wadie (19 hezîran 2006). The Kurdish National Movement: Its Origins and Development (bi îngilîzî). Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-3093-7.
  13. ^ Aktürk, Ahmet Serdar (2018). "Family, Empire, and Nation: Kurdish Bedirkhanis and the Politics of Origins in a Changing Era". Journal of Global South Studies (bi îngilîzî). 35 (2): 390–423. doi:10.1353/gss.2018.0032. ISSN 2476-1419.
  14. ^ Kieser, Hans-Lukas (1997). Kurdistan et l'Europe (bi fransizî). Chronos. ISBN 978-3-905312-32-4.
  15. ^ a b Özoğlu, Hakan (12 sibat 2004). Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries (bi îngilîzî). SUNY Press. r. 95. ISBN 978-0-7914-5993-5.
  16. ^ "Rauf Orbay kimdir? - Yeni Akit". m.yeniakit.com.tr. Roja gihiştinê 1 çiriya pêşîn 2025.
  17. ^ a b c d Aktürk, Ahmet Serdar (2018). "Family, Empire, and Nation: Kurdish Bedirkhanis and the Politics of Origins in a Changing Era". Journal of Global South Studies (bi îngilîzî). 35 (2): 393. doi:10.1353/gss.2018.0032. ISSN 2476-1419. S2CID 158487762 – bi riya Project MUSE.
  18. ^ a b Shields, Sarah (tebax 2001). "Nelisa Fuccaro, The Other Kurds: Yazidis in Colonial Iraq, Library of Modern Middle East Studies, vol. 14 (London: I. B. Tauris, 1999). Pp. 246". International Journal of Middle East Studies. 33 (3): 463–465. doi:10.1017/s0020743801293064. ISSN 0020-7438. S2CID 161122658.
  19. ^ Sinclair (1989), r. 401.
  20. ^ Uyar (2020), r. 83.
  21. ^ Winter, Stefan (2006). "The other Nahdah: The Bedirxans, the Millîs and the tribal roots of Kurdish nationalism in Syria". Oriente Moderno. 25 (86) (3): 461–474. doi:10.1163/22138617-08603003. ISSN 0030-5472. JSTOR 25818086.
  22. ^ Henning, Barbara (2018). Narratives of the History of the Ottoman-Kurdish Bedirhani Family in Imperial and Post-Imperial Contexts: Continuities and Changes. University of Bamberg Press. r. 94. ISBN 978-3863095512.
  23. ^ Henning 2018, r. 95.
  24. ^ Jongerden 2012, r. 60.
  25. ^ a b van Bruinessen, Martin. Agha, Sheik and State (PDF). r. 179.
  26. ^ a b c d Gökçe, Hasan (1997). Kieser, Hans-Lukas (edîtor). Kurdistan et l'Europe (bi fransizî). Chronos. r. 81. ISBN 978-3-905312-32-4.
  27. ^ Gökçe 1997, r. 80.
  28. ^ a b c Eppel, Michael (2008). "The Demise of the Kurdish Emirates: The Impact of Ottoman Reforms and International Relations on Kurdistan during the First Half of the Nineteenth Century". Middle Eastern Studies. 44 (2): 237–258. ISSN 0026-3206.
  29. ^ Leezenberg, Michiel (2020). "Di navbera fêrbûna îslamî û neteweperestiya feslefeyî: Auto-etnografia kurdan ji Mele Mehmûd Bayezîdî". Die Welt des Islams. 60 (4): 433–472. ISSN 0043-2539.
  30. ^ a b c d e f g h i Atmaca, Metin (2019). "Resistance to centralisation in the Ottoman periphery: the Kurdish Baban and Bohtan emirates". Middle Eastern Studies. 55 (4): 519–539. ISSN 0026-3206.
  31. ^ Zürcher 2017, r. 468.
  32. ^ a b c James, Boris (2021). Gunes, Cengiz; Bozarslan, Hamit; Yadirgi, Veli (edîtor). The Rise and Fall of the Kurdish Emirates (Fifteenth to Nineteenth Centuries). Cambridge: Cambridge University Press. rr. 25–44. ISBN 978-1-108-47335-4.
  33. ^ Shields, Sarah D. (22 hezîran 2000). Mosul before Iraq: Like Bees Making Five-Sided Cells (bi îngilîzî). SUNY Press. ISBN 978-0-7914-4488-7.
  34. ^ a b Taylor, Gordon (1 kanûna pêşîn 2014). Fever and Thirst: An American Doctor Among the Tribes of Kurdistan, 1835-1844 (bi îngilîzî). Chicago Review Press. ISBN 978-0-89733-657-4.
  35. ^ a b c d e f "Çawa miletekî bihêz a dîrokê bû neteweya herî mezin a bêdewlet" (PDF).
  36. ^ a b "BEDIR KHAN". Encyclopaedia Iranica (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 1 çiriya pêşîn 2025.
  37. ^ a b c Ozoglu, Hakan (1996). "State-Tribe Relations: Kurdish Tribalism in the 16th- and 17th-Century Ottoman Empire". British Journal of Middle Eastern Studies. 23 (1): 5–27. ISSN 1353-0194.
  38. ^ a b c d e Yadirgi, Veli. The Transformation of Ottoman Kurdistan: Underdevelopment in Ottoman Kurdistan in the Age of Centralisation, Westernisation and Crisis (1800–1914) (bi îngilîzî). Cambridge University Press. rr. 93–150.
  39. ^ a b c Yalanuzyan, Mikael (25 kanûna paşîn 2022). "Russo-Turkish Wars Through History". EVN Report (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 1 çiriya pêşîn 2025.
  40. ^ "The Fate of the Kurds | Origins". origins.osu.edu (bi îngilîzî). 19 kanûna paşîn 2020. Roja gihiştinê 1 çiriya pêşîn 2025.
  41. ^ a b c King, Diane E. (31 kanûna pêşîn 2013). Kurdistan on the Global Stage: Kinship, Land, and Community in Iraq (bi îngilîzî). Rutgers University Press. r. 187. ISBN 978-0-8135-6354-1.
  42. ^ a b Layard, Austen Henry (1849). Niniveh and Its Remains: With an Account of a Visit to the Chaldaean Christians of Kurdistan, and the Yezidis, Or Devil-Worshippers : and an Enquiry Into the Manners and Arts of the Ancient Assyrians (bi îngilîzî). Murray. r. 275.
  43. ^ Steinvorth, Daniel (22 kanûna pêşîn 2016). "Jagd auf den Engel Pfau". Neue Zürcher Zeitung (bi almaniya bilind a swîsrî). ISSN 0376-6829. Roja gihiştinê 30 îlon 2019.
  44. ^ Nebez, Jemal (14 tebax 2017). Der kurdische Fürst MĪR MUHAMMAD AL-RAWĀNDIZĪ genannt MĪR-Ī KŌRA: Ein Beitrag zur kurdischen Geschichte [The Kurdish Prince MĪR MUHAMMAD AL-RAWĀNDIZĪ called MĪR-Ī KŌRA: A Contribution to Kurdish History] (bi almanî). epubli. ISBN 9783745011258.
  45. ^ Henning, Barbara (2018). Narratives of the History of the Ottoman-Kurdish Bedirhani Family. University of Bamberg Press. r. 99. ISBN 978-3863095512.
  46. ^ Acikyildiz, Birgul (20 tebax 2014). The Yezidis: The History of a Community, Culture and Religion (bi îngilîzî). Bloomsbury Academic. r. 52. ISBN 9781784532161.
  47. ^ Lescot, Roger (1938). Enquête sur les Yezidis de Syrie et du Djebel Sindjār [Survey of the Yezidis of Syria and Jebel Sinjar] (bi fransizî). Beirut: Institut français de Damas. Roja gihiştinê 5 hezîran 2025 – bi riya archive.org.
  48. ^ a b Tagay, Sefik; Ortac, Serhat. "Die Eziden und das Ezidentum – Geschichte und Gegenwart einer vom Untergang bedrohten Religion" [The Yazidis and Yazidism – Past and Present of a Religion Threatened with Extinction] (PDF). hamburg.de (bi almanî). rr. 49–50.
  49. ^ Ateş, Sabri (21 çiriya pêşîn 2013). Ottoman-Iranian Borderlands: Making a Boundary, 1843-1914 (bi îngilîzî). Cambridge University Press. ISBN 9781107033658.
  50. ^ a b c d Ufford, Letitia W. (2007). The Pasha: How Mehemet Ali Defied the West, 1839-1841. McFarland. rr. 22–30. ISBN 978-0-7864-2893-9. Roja gihiştinê 29 çiriya pêşîn 2016.
  51. ^ a b c d e f g Aydin, Suavi; Verheij, Jelle (2012). Jongerden, Joost; Verheij, Jelle (edîtor). Social Relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915. Brill. rr. 34–35. ISBN 9789004225183.
  52. ^ Eppel (2016), rr. 54–55.
  53. ^ a b c d e f Denise Natali (2004) "Ottoman Kurds and emergent Kurdish nationalism", Critique: Critical Middle Eastern Studies,13:3, 383–387, doi:10.1080/1066992042000300701
  54. ^ a b Aydin 2012, r. 36.
  55. ^ Ateş 2021, r. 76.
  56. ^ Ghalib (2011), r. 54.
  57. ^ Ateş 2021, r. 87.
  58. ^ a b Ghalib (2011), r. 53.
  59. ^ Gökçe 1997, r. 88.
  60. ^ King, Diane E. (31 kanûna pêşîn 2013). Kurdistan on the Global Stage: Kinship, Land, and Community in Iraq (bi îngilîzî). Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-6354-1.
  61. ^ a b Laurie, Thomas (1874). Dr. Grant and the Mountain Nestorians (bi îngilîzî). D. Lothrop & Company.
  62. ^ Gaunt, David (2020). "The Long Assyrian Genocide". Collective and State Violence in Turkey: The Construction of a National Identity from Empire to Nation-State. Berghahn Books. pp. 62. ISBN 978-1-78920-451-3
  63. ^ Joseph 2000, r. 78
  64. ^ a b Joseph 2000, r. 79
  65. ^ Aprim, Frederick. Assyrians From Bedr Khan to Saddam Hussein.
  66. ^ Hakan, r. 165.
  67. ^ a b Murat Gökhan Dalyan. IX. Yüzyılda Amerikalı Misyonerlerin Hakkâri Günlüğü 1830-1870-Diaries Of American Missionaries In Hakkari 1830 1870 (bi tirkî).
  68. ^ Gaunt & Beṯ-Şawoce 2006, r. 31
  69. ^ Aboona 2008, r. 218
  70. ^ Gaunt & Beṯ-Şawoce 2006, r. 30
  71. ^ Joseph 2000, r. 61.
  72. ^ Gaunt, David (2020). "The Long Assyrian Genocide". Collective and State Violence in Turkey: The Construction of a National Identity from Empire to Nation-State. Berghahn Books. pp. 62. ISBN 978-1-78920-451-3
  73. ^ a b Joseph 2000, r. 82
  74. ^ Dr. Grant and the Mountain Nestorians (Classic Reprint). D. Lothrop & Company. 1874.
  75. ^ Astourian, Stephan; Kévorkian, Raymond (1 çiriya paşîn 2020). Collective and State Violence in Turkey: The Construction of a National Identity from Empire to Nation-State (bi îngilîzî). Berghahn Books. r. 62. ISBN 978-1-78920-451-3.
  76. ^ Aboona 2008, r. 218
  77. ^ “Dihat ragihandin ku "serokê kurd Bedîrxan Beg êrîşî welatê eşîrên xiristiyanan kiribû, bi mebesta ku wan bi rêya kampanyayeke terorê tune bike, ku tê de hejmareke mezin ji wan hatibûn kuştin û yên din jî dîl hatibûn girtin da ku wek koleyan werin firotin”. Aboona, 2008, rr. 199-212
  78. ^ a b c d e Aboona 2008, r. 219
  79. ^ Jwaideh, Wadie (19 hezîran 2006). The Kurdish National Movement: Its Origins and Development (bi îngilîzî). Syracuse University Press. r. 72. ISBN 978-0-8156-3093-7.
  80. ^ O'Shea, Maria T. (2004). Trapped between the map and reality : geography and perceptions of Kurdistan. Internet Archive. New York : Routledge. ISBN 978-0-415-94766-4.
  81. ^ Gaunt & Beṯ-Şawoce 2006, r. 32
  82. ^ a b O'Shea, Maria T. (2004). Trapped between the map and reality : geography and perceptions of Kurdistan. Internet Archive. New York : Routledge. ISBN 978-0-415-94766-4.
  83. ^ Gaunt, David (2020). "The Long Assyrian Genocide". Collective and State Violence in Turkey: The Construction of a National Identity from Empire to Nation-State. Berghahn Books. pp. 62. ISBN 978-1-78920-451-3
  84. ^ Aboona 2008, r. 284
  85. ^ a b c d Kardam 2019, r. 50.
  86. ^ a b Yilmaz, Özcan (2013). Annexe III – Organisations kurdes : tableau récapitulatif. Graduate Institute Publications. r. 206. ISBN 978-2-940503-17-9.
  87. ^ Henning 2019, r. 109.
  88. ^ Galip, Özlem Belçim (24 nîsan 2015). Imagining Kurdistan: Identity, Culture and Society (bi îngilîzî). Bloomsbury Publishing. ISBN 978-0-85772-643-8.
  89. ^ "A modern history of the Kurds | WorldCat.org". search.worldcat.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 1 çiriya pêşîn 2025.
  90. ^ "The bloody shadow of Bedirkhan Beg | ÊzîdîPress - English" (bi îngilîziya amerîkî). 7 kanûna pêşîn 2017. Roja gihiştinê 1 çiriya pêşîn 2025.
  91. ^ Reid, James J. (2000). Crisis of the Ottoman Empire: Prelude to Collapse 1839-1878 (bi îngilîzî). Franz Steiner Verlag. ISBN 978-3-515-07687-6.
  92. ^ Badem, Candan (2010). The Impact of the War on Ottoman Social and Political Life. Brill. rr. 329–402. doi:10.1163/j.ctt1w8h1kf.12.
  93. ^ Badem 2010, r. 363.
  94. ^ Yiğit, İrfan (29 tîrmeh 2025). "Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kur'ân ve Ezan Plaklarına Sansür (1835–1866)". Külliye. 6 (2): 196–218. doi:10.48139/aybukulliye.1610925. ISSN 2717-7351.
  95. ^ Ateş, Oral; Büyüktolu, Recep (1 kanûna paşîn 2025). "16. KOLORDU KOMUTANI MİRALAY MUSTAFA KEMAL BEY'İN EDİRNE GÜNLERİ (28 OCAK 1916-11 MART 1916)". Belgi Dergisi (29): 1–22. doi:10.33431/belgi.1540477. ISSN 2146-4456.
  96. ^ a b Kadem 2019, r. 45.
  97. ^ Ateş 2021, r. 77.
  98. ^ a b Ateş 2013, r. 78-81.
  99. ^ Henning-Barbara 2018, r. 111-112.
  100. ^ a b Kardam 2019, r. 31.
  101. ^ Henning-Barbara 2018, r. 113.
  102. ^ a b c Kardam 2019, r. 42-44.
  103. ^ a b c d e Özoğlu 2004, r. 72.
  104. ^ Henning-Barbara 2018, r. 115.
  105. ^ Henning-Barbara 2018, r. 117.
  106. ^ a b Kardam 2019, r. 59.
  107. ^ a b Kardam 2019, r. 61.
  108. ^ a b Kardam 2019, r. 62-63.
  109. ^ a b Ali, Othman (1 çiriya pêşîn 1997). "Southern Kurdistan during the last phase of Ottoman control: 1839–1914". Journal of Muslim Minority Affairs. 17 (2): 283–291. doi:10.1080/13602009708716377. ISSN 1360-2004. Ji orîjînalê di 7 çiriya pêşîn 2023 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 9 kanûna pêşîn 2020.
  110. ^ a b c Szanto, Edith (2020), Lukens-Bull, Ronald; Woodward, Mark (edîtor), "Islam in Kurdistan: Religious Communities and Their Practices in Contemporary Northern Iraq", Handbook of Contemporary Islam and Muslim Lives (bi îngilîzî), Cham: Springer International Publishing, rr. 1–16, doi:10.1007/978-3-319-73653-2_88-1, ISBN 978-3-319-73653-2, S2CID 226565009, Ji orîjînalê di 19 kanûna pêşîn 2021 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 9 kanûna pêşîn 2020
  111. ^ Paul Dumont "Disciples of the Light: The Nurju Movement in Turkey," Central Asian Survey 5:2 (1986): 330.
  112. ^ Biçer, Bekir (2014). İslam Coğrafyacılarının Eserinde Kürtler Hakkındaki Rivayetler. Tarih Okulu Dergisi.
  113. ^ Hazal, Kadri (27 kanûna paşîn 2014). "Kürtler ve İslamiyet". Risale Haber (bi tirkî). Roja gihiştinê 13 kanûna pêşîn 2020.
  114. ^ Aboona, Hirmis (2008). Assyrians, Kurds, and Ottomans: Intercommunal Relations on the Periphery of the Ottoman Empire (bi îngilîzî). Cambria Press. r. 173. ISBN 978-1-61336-471-0.
  115. ^ Eppel (2018), rr. 42-43.
  116. ^ Özoğlu 2004, r. 91.
  117. ^ a b c Özoğlu 2004, r. 92-93.
  118. ^ Behrendt, Günter (1993). Nationalismus in Kurdistan: Vorgeschichte, Entstehungsbedingungen und erste Manifestationen bis 1925. Politik, Wirtschaft und Gesellschaft des Vorderen Orients. Hamburg: Dt. Orient-Inst. ISBN 978-3-89173-029-4.
  119. ^ Olson, Robert W. (1991). The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880 - 1925 (Çapa 1. paperbacj printing). Austin: Univ. of Texas Press. ISBN 978-0-292-77619-7.
  120. ^ Özoğlu 2004, r. 73.
  121. ^ Özoğlu 2004, r. 74.
  122. ^ Özoğlu 2004, r. 75.
  123. ^ Jwaideh, Wadie (2009). The Kurdish national movement: its origins and development. Contemporary issues in the Middle East (Çapa 1. ed., [Nachdr.]). Syracuse, New York: Syracuse Univ. Press. ISBN 978-0-8156-3093-7.
  124. ^ Olson 1989, r. 11.
  125. ^ Olson 1989, r. 12.
  126. ^ Olson 1989, r. 13-14.
  127. ^ "Kürdistan' Teriminin Doğurduğu Tartışmalar". www.ozgurpolitika.org. Roja gihiştinê 1 çiriya pêşîn 2025.
  128. ^ a b Dahlman 2002, r. 78.
  129. ^ a b c Özok-Gündoğan, Nilay, edîtor (2022). After Abdullah Beg: The Politics of Dividing the Kurdish Nobles’ Lands. Edinburgh Studies on the Ottoman Empire. Edinburgh University Press. rr. 177–218. ISBN 978-1-3995-0863-6.
  130. ^ Gunes, Cengiz; Bozarslan, Hamit; Yadirgi, Veli, edîtor (2021). Historical Legacies. Cambridge: Cambridge University Press. rr. 23–202. ISBN 978-1-108-47335-4.
  131. ^ Jwaideh 2018, r. 88-89.
  132. ^ a b Jwaideh 2018, r. 91-92.
  133. ^ Ali, Majid Hassan (1 çiriya paşîn 2019). "Genocidal Campaigns during the Ottoman Era: The Firmān of Mīr-i-Kura against the Yazidi Religious Minority in 1832–1834". Genocide Studies International (bi îngilîzî). 13 (1): 77–91. doi:10.3138/gsi.13.1.05. ISSN 2291-1847.
  134. ^ Naby, Eden (2009). "Yazīdīs". Bi Esposito, John (edîtor). Yazīdīs. The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Oxford University Press. ISBN 9780195305135. Ji orîjînalê di 23 çiriya pêşîn 2020 de hat arşîvkirin.
  135. ^ a b Kizilhan, Jan Ilhan; Noll-Hussong, Michael (2017). "Individual, collective, and transgenerational traumatization in the Yazidi". BMC Medicine. 15 (1): 198. doi:10.1186/s12916-017-0965-7. ISSN 1741-7015. PMC 5724300. PMID 29224572.
  136. ^ a b c d e f g h i j k l m n o Asatrian, Garnik S.; Arakelova, Victoria (2014). "Part I: The One God - Malak-Tāwūs: The Leader of the Triad". The Religion of the Peacock Angel: The Yezidis and Their Spirit World. Gnostica. Abingdon, Oxfordshire: Routledge. rr. 1–28. doi:10.4324/9781315728896. ISBN 978-1-84465-761-2. OCLC 931029996.
  137. ^ Mazzei, Julie M., edîtor (26 nîsan 2017). Non-State Violent Actors and Social Movement Organizations: Influence, Adaptation, and Change. Emerald Group Publishing. r. 75. ISBN 9781787147287.
  138. ^ Gaunt, David (2020). "The Long Assyrian Genocide". Collective and State Violence in Turkey: The Construction of a National Identity from Empire to Nation-State. Berghahn Books. pp. 62. ISBN 978-1-78920-451-3
  139. ^ a b Kurds & Christians, rr. 12-13, Jessie Payne Smith, 1911
  140. ^ Baum & Winkler 2003, r. 127, 175.
  141. ^ a b "Turkish Horrors in Persia". New York Times. 11 çiriya pêşîn 1915. r. 4. Roja gihiştinê 19 tebax 2008.
  142. ^ a b c d e f g h i Wilmshurst 2000, r. 33, 212.
  143. ^ Eppel (2018), r. 43.
  144. ^ a b c d e Eppel (2016), r. 56.
  145. ^ a b Ates, Sabri (2021), Gunes, Cengiz; Bozarslan, Hamit; Yadirgi, Veli (edîtor), "The End of Kurdish Autonomy: The Destruction of the Kurdish Emirates in the Ottoman Empire", The Cambridge History of the Kurds, Cambridge: Cambridge University Press, r. 76, ISBN 978-1-108-47335-4, roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2021
  146. ^ Malmîşanij 2019, r. 56.
  147. ^ Özoglu 2004, r. 95.
  148. ^ Dockstader, Jason; Mûkrîyan, Rojîn (2022). "Kurdish liberty". Philosophy & Social Criticism. 48 (8): 1174–1196. doi:10.1177/01914537211040250.
  149. ^ Gürsel, İbrahim Etem (1977). Kürtçülük Gerçeği. Kömen Yayın ve Dağıtım Limited Şirketi. Roja gihiştinê 22 çiriya pêşîn 2025.
  150. ^ Kalman, M. (1994). Osmanlı-Kürt İlişkileri ve Sömürgecilik. Med Yayıncılık. r. 152. Roja gihiştinê 22 çiriya pêşîn 2025.
  151. ^ a b Ulugana 2022, r. 85.
  152. ^ Stansfield, Gareth; Shareef, Mohammed (15 tebax 2017). The Kurdish Question Revisited (bi îngilîzî). Oxford University Press. r. 183. ISBN 978-0-19-086965-6.
  153. ^ Ulugana 2022, r. 86.
  154. ^ Balcı, Ramazan (2014). Osmanlı'nın Doğu Siyaseti. Işık Yayıncılık Ticaret. ISBN 9789944766913. Roja gihiştinê 21 çiriya pêşîn 2025.
  155. ^ Sheikh, Ubeydullah. The prospects for an independent Kurdish state.
  156. ^ a b Natali, Denise (2004). "Ottoman Kurds and emergent Kurdish nationalism". Critique: Critical Middle Eastern Studies. 13 (3): 383–387. doi:10.1080/1066992042000300701. S2CID 220375529.
  157. ^ Laçiner, Bal; Bal, Ihsan (kanûna paşîn 2004). "The Ideological And Historical Roots Of Kurdist Movements In Turkey: Ethnicity Demography, Politics". Nationalism and Ethnic Politics. 10 (3): 473–504. doi:10.1080/13537110490518282. S2CID 144607707. Ji orîjînalê di 11 çiriya pêşîn 2007 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 19 çiriya pêşîn 2007.
  158. ^ Ekici, Deniz (2021). Kurdish Identity, Islamism, and Ottomanism: The Making of a Nation in Kurdish Journalistic Discourse (1898-1914) (bi îngilîzî). Lexington Books. rr. 61–62. ISBN 978-1-7936-1259-5.

Jêder

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Kitêb

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bêşan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  • Altuğ, Seda (2021). "Culture of Dispossession in the Late Ottoman Empire and Early Turkish Republic". Reverberations: Violence Across Time and Space (bi îngilîzî). University of Pennsylvania Press. rr. 83–116. ISBN 978-0-8122-9812-3.
  • Donef, Racho (2017). "Sayfo and Denialism: A New Field of Activity for Agents of the Turkish Republic". Let Them Not Return: Sayfo – The Genocide Against the Assyrian, Syriac, and Chaldean Christians in the Ottoman Empire. Berghahn Books. rr. 205–218. ISBN 978-1-78533-499-3.
  • Gaunt, David; Atto, Naures; Barthoma, Soner O. (2017). "Introduction: Contextualizing the Sayfo in the First World War". Let Them Not Return: Sayfo – The Genocide Against the Assyrian, Syriac, and Chaldean Christians in the Ottoman Empire. Berghahn Books. rr. 1–32. ISBN 978-1-78533-499-3.
  • Gaunt, David (2011). "The Ottoman Treatment of the Assyrians". A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. Oxford University Press. rr. 245–259. ISBN 978-0-19-978104-1.
  • Gaunt, David (2013). "Failed Identity and the Assyrian Genocide". Shatterzone of Empires: Coexistence and Violence in the German, Habsburg, Russian, and Ottoman Borderlands (Çapa illustrated). Indiana University Press. rr. 317–333. ISBN 978-0-253-00631-8.
  • Gaunt, David (2017). "Sayfo Genocide: The Culmination of an Anatolian Culture of Violence". Let Them Not Return: Sayfo – The Genocide Against the Assyrian, Syriac, and Chaldean Christians in the Ottoman Empire. Berghahn Books. rr. 54–69. ISBN 978-1-78533-499-3.
  • Gaunt, David (2020). "The Long Assyrian Genocide". Collective and State Violence in Turkey: The Construction of a National Identity from Empire to Nation-State (bi îngilîzî). Berghahn Books. rr. 56–96. ISBN 978-1-78920-451-3.
  • Hellot, Florence (2003). "La fin d'un monde: les assyro-chaldéens et la première guerre mondiale" [The end of a world: the Assyro-Chaldeans and the First World War]. Chrétiens du monde arabe: un archipel en terre d'Islam [Christians of the Arab world: an archipelago in the land of Islam] (bi fransizî). Autrement. rr. 127–145. ISBN 978-2-7467-0390-2.
  • Hellot-Bellier, Florence (2018). "The Increasing Violence and the Resistance of Assyrians in Urmia and Hakkari (1900–1915)". Sayfo 1915: An Anthology of Essays on the Genocide of Assyrians/Arameans during the First World War. Gorgias Press. rr. 107–134. ISBN 978-1-4632-0730-4.
  • Hofmann, Tessa (2018). "The Ottoman Genocide of 1914–1918 against Aramaic-Speaking Christians in Comparative Perspective". Sayfo 1915: An Anthology of Essays on the Genocide of Assyrians/Arameans during the First World War. Gorgias Press. rr. 21–40. ISBN 978-1-4632-0730-4.
  • Kieser, Hans-Lukas; Bloxham, Donald (2014). "Genocide". The Cambridge History of the First World War: Volume 1: Global War. Cambridge University Press. rr. 585–614. ISBN 978-0-511-67566-9.
  • Müller-Sommerfeld, Hannah (2016). "The League of Nations, A-Mandates and Minority Rights during the Mandate Period in Iraq (1920–1932)". Modernity, Minority, and the Public Sphere (bi îngilîzî). Brill. rr. 258–283. ISBN 978-90-04-32328-5. Ji orîjînalê di 10 sibat 2022 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 10 sibat 2022.
  • Murre-van den Berg, Heleen (2018). "Syriac Identity in the Modern Era". The Syriac World (bi îngilîzî). Routledge. rr. 770–782. ISBN 978-1-317-48211-6.
  • Naby, Eden (2017). "Abduction, Rape and Genocide: Urmia's Assyrian Girls and Women". The Assyrian Genocide: Cultural and Political Legacies. Routledge. rr. 158–177. ISBN 978-1-138-28405-0.
  • Polatel, Mehmet (2019). "The State, Local Actors and Mass Violence in Bitlis Province". The End of the Ottomans: The Genocide of 1915 and the Politics of Turkish Nationalism (bi îngilîzî). Bloomsbury Academic. rr. 119–140. ISBN 978-1-78831-241-7.
  • Talay, Shabo (2017). "Sayfo, Firman, Qafle: The First World War from the Perspective of Syriac Christians". Let Them Not Return: Sayfo – The Genocide Against the Assyrian, Syriac, and Chaldean Christians in the Ottoman Empire. Berghahn Books. rr. 132–147. ISBN 978-1-78533-499-3.
  • Talay, Shabo (2018). "Sayfo 1915: the Beginning of the End of Syriac Christianity in the Middle East". Sayfo 1915: An Anthology of Essays on the Genocide of Assyrians/Arameans during the First World War (bi îngilîzî). Gorgias Press. rr. 1–20. ISBN 978-1-4632-3996-1.
  • Tamcke, Martin (2009). "World War I and the Assyrians". The Christian Heritage of Iraq: Collected papers from the Christianity of Iraq I-V Seminar Days (bi îngilîzî). Gorgias Press. rr. 203–220. ISBN 978-1-4632-1713-6.
  • Üngör, Uğur Ümit (2017). "How Armenian was the 1915 Genocide?". Let Them Not Return: Sayfo – The Genocide Against the Assyrian, Syriac, and Chaldean Christians in the Ottoman Empire. Berghahn Books. rr. 33–53. ISBN 978-1-78533-499-3.
  • Wolvaardt, Adriaan (2014). "Inclusion and Exclusion: Diasporic Activism and Minority Groups". Muslim Citizens in the West: Spaces and Agents of Inclusion and Exclusion. Ashgate Publishing. rr. 105–124. ISBN 978-0-7546-7783-3.
  • Wozniak, Marta (2012). "Far from Aram-Nahrin: The Suryoye Diaspora Experience". Border Terrains: World Diasporas in the 21st Century (bi îngilîzî). Brill. rr. 73–83. ISBN 978-1-84888-117-4.
  • Yalcin, Zeki (2009). "The Turkish Genocide against Christian Minorities during WW1 from the Perspective of Contemporary Scandinavian Observers". Suryoye l-Suryoye: Ausgewählte Beiträge zur aramäischen Sprache, Geschichte und Kultur [Suryoye l-Suryoye: Selected Contributions to Aramaic Language, History and Culture] (bi îngilîzî). Gorgias Press. rr. 213–228. ISBN 978-1-4632-1660-3.
  • Yuhanon, B. Beth (2018). "The Methods of Killing Used in the Assyrian Genocide". Sayfo 1915: An Anthology of Essays on the Genocide of Assyrians/Arameans during the First World War (bi îngilîzî). Gorgias Press. rr. 177–214. ISBN 978-1-4632-3996-1.

Xwendina bêhtir

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Bedirxan_Beg&oldid=1960894" hatiye standin.