Şam

Şam دمشق
Bajar Paytext
دمشق
Ala Nîşan
Şam li ser nexşeyê
Şam
Koordînat: 33°31′Bk 36°18′Rh
Dewlet	Sûrî, xelîfeyên Raşidûn, Xelîfetiya Emewiyan, Aram Dimeşq, nebatî, Împeratoriya Romê, Împeratoriya Bîzansê, xanedana Ebasiyan, Împeratoriya Selcûqiyan, dewleta Memlûkan, Împeratoriya Osmanî, Mandaya Fransî ya Sûrî û Libnanê
Li beşa îdarî	Parêzgeha Dimeşqê (Sedsala 20an – ) Sûriya Romayî (–194) Sûrî Fînîkya (194–630s) Wilayeta Sûriyê (1865–1918) Eyaleta Dimeşqê (1517–1865)
Paytexta	Sûrî (1945–) Xelîfetiya Emewiyan Eyaleta Dimeşqê (1517–1865) Wilayeta Sûriyê (1865–1918) Parêzgeha Dimeşqê Biladuşşam (636–940s) Dewleta Dimeşqê Federasyona Sûrî (1923–1925) Dewleta Sûriyê Komara Sûriyê ya di bin mandaya fransî de Komara Sûriyê ya Yekem a Serbixwe Komara Sûriyê ya Duyem Aram Dimeşq Ba'athist Syria
Îdarî
• Şaredar	Bishr Al Sabban
Qada rûerdê
• Giştî	105 km2 (41 sq mi)
Bilindahî	680 m (2230 ft)
Nifûs	2.584.771 (2023)
Dem	UTC+3
Koda telefonê	011
Malper	www.damascus.gov.sy/
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Şam an jî Dimeşq (bi erebî: دمشق‎, lat. Dimeşq , bi erebî: الشام‎, lat. aš-Šām), bajar û paytexta herî kevin a cîhanê ye ku heta niha bê navber bûye cihwarê mirovî. Dimeşk niha paytexta Sûriyeyê ye. Li bajêr ereb, kurd û asûr bi hev re dijîn.

Hejmara niştecihên bajêr bi fermî nêzîkî 2,5 milyon kesan e. Bi tevahiya herêmên bi ser bajêr ve zêdetirî 6 milyon kes li herêmê dijîn.

Bajêr li başûrê rojavayê Sûriyê ye û navenda herêmeke mezin a metropolê ye. Bajêr nav qontarên rojhilatê rêzeçiyayên Antî-Libnanê de li ser deştek ku 680 mêtre ji asta deryayê bilindtir e hatiye avakirin. Şam 80 kîlomêtre li rojavayê Deryaya Navîn hatiye avakirin û ji ber bandora siya baranê li Şamê avhewayek ziwa serdest e. Çemê Baradayê di nava navenda bajarê re derbas dibe.

Şam yek ji kevintirîn bajar e ku bi berdewamî bûye cihwarê mirovahiyê. Mirov li bajêr di hezarsala 3yem a berî zayînê de bi cih bûne. Ji sala 661 heta 750an weke paytexta Xîlafeta Emewiyan hatiye hilbijartin. Piştî biserketina Xanedana Ebasiyan, desthilatdariya Îslamê ji Şamê derbasê Bexdayê nûye. Bajêr girîngiya xwe di Serdema Ebasiyan winda dike û careke din dîsa di Serdema Eyûbîyan û Memlûkan de bûye navendek girîng a desthilatdariya Eyûbiyan û Memlûkan. Bajêr niha navenda rêveberiya navendî ya Sûriyê ye.

Taxa bajêr a kevn ji aliyê UNESCOyê ve wekê bermahiyê mirovahiyê hatiye parastin. Peykereke împeratorê kurd ê ku serokatiya eyûbiyan kiriye, Selahedînê Eyûbî jî li bajêr e.

Etîmolojî

Navê Şamê yekem car di lîsteya erdnîgarî ya Thutmose III de wekî tmśq (𓍘𓄟𓊃𓈎𓅱) berî zayînê di sedsala 15an de derketiye holê. Etîmolojiya navê kevnar tmśq ne diyar e. Bi akadî nav wekî Imerišú (𒀲𒋙), bi misirî tmśq (𓍘𓄟𓊃𓈎𓅱), bi erebiya kevn Damašq (𐡃𐡌𐡔𐡒) û wekê Dammeiśeq jî (דַּמֶּשָ) di îbraniya Încîlê de hatiye dîtin. Di nivîsên akadî yên sedsala 14em a berê zayînê de nav wekê Dimasqa (𒁲𒈦𒋡), Dimašqì (𒁲𒈦𒀸𒄀) ve Dimašqa (𒁲𒈦𒀸𒋡) hatiye dîtin.

Paşnivîsên navî yên aramî yên paşîn resh (bi gelemperî tîpa r di peyvê cih digire) dibe ku di bin bandora koka dr de maye ku tê wateya "avahî" yê. Ji ber vê yekê, navê bajêr bi îngilîzî û latînî Damascus e ku ji yewnanî Δαμασκός hatiye derxistin û ji Darmeśeq ya Qumranî (דרמשק) û Darmsûq (ܕܪܡܣܘܩ) bi suryanî" tê wateya "erdeke avdaniya baş", derketiye.

Bi erebî ji bajêr re Dimaşq (دمشق Dimašq) hatiye gotin. Navê bajarê ji aliyê welatiyên Şamê, Sûriyê û cîranên erebên din ku li derveyî bajarê dijîn (eş-Şam) wekî aş-Şam tê zanîn. Aš-Šām peyveke erebiye ku ji bo "Şam" û ji bo "Sûriye" yê hatiye bikaranîn. Ya dawîn û bi taybetî herêma dîrokî ya Sûriyê, bi navê Bilād aš-Šām (بلاد الشام, welatê Şamê) hatiye binavkirin. Peyva paşîn ji hêla etîmolojîk ve tê wateya "welatê milê çepê" yan jî "bakur" ku wekî kesek li Hîcazê ber bi rojhilat ve ku ber bi hilatina rojê ve ye ku bakur ber bi çepê ve dibîne.

Erdnîgarî

Şam li cihekî stratejîk ê li ser deşteke 680 mêtre ku ji asta deryayê bilind e hatiye avakirin û bi qasî 80 kîlomêtre dûrê Derya Navîn e ku ji aliyê Çiyayên Antî-Libnanê ve hatiye parastin. Çemê Baradayê di navenda bajêr ve derbas dibe û bajêr li ser xaçerêyeke di navbera riyên bazirganiyê de cih digire. Rêya bakur-başûr Misirê bi Asyaya Biçûk ve girêdide û rêya rojhilat-rojava Libnanê bi geliyê Çemê Firatê ve girê dide. Di qadê de lûtkeyên bi bilindahiya 3000 mêtre hene û barîna ji Deryaya Navîn asteng dikin ku ji ber vê yekê herêma Şamê carinan di bin bandora avhewayeke ziwa de ye. Lêbelê di demên kevnar de ev yek ji hêla Çemê Baradayê ku ji çemên çiyayan ên ku ji berfê dihelin ve hatiye kêm kirin. Şam ji aliyê zeviyên çandiniyê yên avdanî ku ji demên kevnar ve gelek sebze, dexl û fêkî lê têne çandin, hatiye dorpêçkirin. Nexşeyên Sûriyê yên Romayê diyar dikin ku Çemê Baradayê li rojhilatê Şamê diherike golên biçûk. Îro jê re dibêjin Bahira Atayba ku tê wateya gola dudil.

Dîmenek ji Çemê Baradayê, li kêleka otêla Four Seasons li navenda bajarê Şamê ku demên Çemê Baradayê bilind dibe hatiye kişandin.

Bajarê kevn ê Şamê ku bi dîwarên bajêr ve hatiye dorpêçkirin, li peravê başûrê Çemê Baradayê ye ku çem li vê deverê ziwa bûye. Li başûrêrojhilat, bakur û bakurêrojhilat ji hêla deverên derbajarî yên ku dîroka wan vedigere heya Serdema Navîn tê dorpêç kirin: Li başûrêrojavayê taxa Mîdan, li bakur û bakurêrojavayê taxa Sarûja û Îmara hene. Van taxan bi di destpêkê de li ser rêyên ku ji bajêr derdiketin, li nêzîkê gorên kesayetên dînî hatine avakirin. Di sedsala 19an de gundên derdorê li ser qûntarên Cebel Qasiûn ku ber bi bajar ve mezin bûne, cihê taxa el-Salihiyê ye ku navenda taxê li pîrozgeha girîng a Şêxê Endulusiya serdema navîn û fîlozof Ibn Erebî ye. Li van taxên nû di destpêkê de leşkerên kurd û penaberên misilman ên ji herêmên Ewropayê yên Împaratoriya Osmanî yên ku ketibûn bin desthilatdariya xirîstiyanan, hatine bicihkirin.

Ji dawiya sedsala 19an û pê ve navendek îdarî û bazirganî ya nûjen dest pê kir ku li rojavayê bajarê kevn, li derdora Çemê Baradayê ku navenda wê li devera ku bi navê al-Marjeh an "mêrg" tê zanîn, vedibe. El-Merceh di demek kurt de dibe navê ku di destpêkê de meydana navendî ya Şamê ya nûjen bû ku qada bajêr di nav de bû. Dadgehên dadweriyê, postexane û stasyona trenê hinekî ber bi başûr ve li cihekî bilind rawestiyane. Çaryeka niştecihbûnê ya ewropî bi awayekî bilez dest pê kir ku li ser rêya ku di navbera Merceh û el-Salihiyê de hatiye avakirin. Navenda bazirganî û îdarî ya bajarê nû hêdî hêdî ber bi bakur ve hinekî ber bi vê deverê ve hate veguhastin.

Avhewa

Ji ber bandora siya baranê ya Çiyayên Antî-Libnanê û herikîna deryayê ya serdest e Şam di pergala Köppen-Geiger de ye û xwediyê avhewayek hişk a hênik e. Di demsala havînan de germe zuha û şilahiya hewayê kêm e. Zivistan hênik û hinekî bi baran e û barîna berfê kêm e. Payîz kurt û sivik e lê guheztina germahiyên havînan ji nişka ve pêk tê. Barana salane li dora 130 mm ye, ji cotmehê heta gulanê pêk tê.

Dîrok

Niştecihên destpêkê

Dîroka Karbon-14 li Tell Ramad, li derûdora Şamê, destnîşan dike dibe ku li wir ji nîvê duyemîn ê hezarsala heftemîn a berî zayînê de (li dora 6300 berî zayînê) bûye wargeha mirovahiyê. Tevî ku heta hezarsala duyem a berî zayînê di nava sûrên Şamê de cihwarbûneke mezin tunebû, delîlên niştecihbûnê li deşta Çemên Baradayê ya berfireh a ku vedigere 9000 salên berê zayînê, heye.

Serdema bironza dereng

Hinek tomarên kevnar ên Misirê ji nameyên Amarnayên 1350 salê berî zayînê ne, behsa dema ku Şam (bi navê Dîmasqu) ji hêla padîşah Biryawaza ve hatiye rêvebirin, dike. Navçeya Şamê, û her weha tevahiya Sûriyê, derdora sala 1260 berî zayînê, di navbera Hîtîtiyan ji bakur û Misriyan ji başûr ve dibe qada şer. Şerê Hîtîtan û Misiriyan bi peymaneke îmzekirî di navbera Hattusili III û Ramesses II de bi dawî dibe. Hatina gelên deryayî li dora 1200 salê berî zayînê, dawiya Serdema Bronz li herêmê nîşan dide ku şerê bi xwe re aniye herêma Şamê. Şam tenê parçeyek derdor bû ku bi piranî bandor li navendên nifûsa mezin ên Sûriya kevn kiriye. Van bûyeran pêşveçûna Şamê wekî navendek nû ya bibandor a ku bi derbasbûna ji Serdema Bronzê berbi Serdema Hesin ve derxistiye holê.

Serdema gelên suryani

Şam yekem car wekî bajarekî girîng di dema hatina suryanî, gelê Semîtîk de, di sedsala 11an ê berî zayînê de hatiye tomar kirin. Di destpêka hezarsala yekem a berî zayînê de, çend padîşahiyên aramî ava bûn û suryanîyan dev ji jiyana xwe ya koçerî berda û dewletên eşîrî yên federe ava kirin. Yek ji van padîşahiyan Aram-Şam e ku navenda rêveberiyê bajarê Şamê bû. Suryanî ku bê şer ketin bajêr, ji bo mala xwe ya nû navê "Dimaşqû" li xwe kirin. Bi dîtina potansiyela çandiniyê ya devera nepêşveçûyî aramiyan pergala belavkirina avê ya Şamê bi çêkirina qenal û tunelan avê ku kargêriya Çemê Baradayê herî zêde kiriye, pergala ava Şamê avakirin. Heman tora avê ji hêla Romayiyan û Emewiyan ve hate baştir kirin ku îro jî bingeha pergala avê ya beşa kevn a bajêr pêk tîne.

Serdema greko-romayiyan

Kavilên Perestgeha Jupiterê li ber deriyê El-Hamidiye Souq

Şam ji aliyê Îskenderê Makedonî ve hate dagirkirin. Piştî mirina Îskender di sala 323an berî zayînê de, Şam dibe qada şerê di navbera împaratoriyên Selûkî û Ptolemayiyan. Kontrola bajêr gelek caran ji împeratoriyek din derbasî împeratoriya yek din dibe. Seleucus I Nicator, yek ji serleşkerên Skender, Entakya kir paytexta împaratoriya xwe ya berfireh ku dibe sedema kêmbûna girîngiya Şamê li gorî bajarên nû yên Seleukiyan wekê bajarê Laziqiya li bakur. Piştre Demetrius III, Philopator bajar li gorî pergala hîpodamî ya yewnanî ji nû ve ava kir û navê bajêr wekê "Demetrias" guhert.

Di sala 64 berê zayînê de serleşkerê Romayî Pompey rojavayê Sûriyê bi rêveberiya xwe ve girê dide. Romayiyan Şamê bidest xistin û li pey re Şamê xistin nav koma deh bajarên ku bi navê Dekapolîs dihatin naskirin, ku bi xwe jî di nav parêzgeha Sûriyê de bûn û ew jî wek rêveberiyek otonom hatin naskirin.

Piştî ku Pompey herêmê bidest xist, bajarê Şamê bi tevahî ji aliyê Romayiyan ve ji nû ve hate dîzaynkirin. Heya îro jî Bajarê Kevin ê Şamê awayên çargoşe yê bajarê Romayê, di du herêmên xwe yên sereke diparêze.

Serdema nûjen

Sedsala 20an

Di salên destpêkê ya sedsala 20an de, hestên neteweperestî li Şamê, di destpêkê de di berjewendiya wê de çandî, dest bi rengekî siyasî kir ku bi giranî bertekek li hember bernameya tirkkirinê ya hukûmeta Komîteya Îttîhad û Terakkî dide nîşan ku di sala 1908an de li Stenbolê hatiye damezrandin. Di salên 1915an û 1916an de darvekirina çend rewşenbîrên welatparêz ji aliyê waliyê Şamê Cemal Paşa ve li Beyrût û Şamê hestên neteweperestiyê geştir kir û di sala 1918an de dema ku hêzên Serhildana Ereban û hêzên Împeratoriya Brîtanî nêzîk bûn, welatiyan gule li ser leşkerên tirkên vekişiyan, reşandin.

Qralê Sûriyê Feysel û T.E. Lawrence li Şamê di dema Şerê Cîhanê yê Yekem (1918).

Di 1ê cotmeha sala 1918an de T.E. Lawrence ket Şamê ku hatina sêyem a rojê ya yekem Tûgaya Hespên Ronahî ya 3ê ya Avusturalya bû ku ji hêla Major A.C.N. 'Harry' Olden ve dihata birêvebirin. Piştî du rojan, di 3ê çiriya pêşîn a sala 1918an hêzên serhildana Ereban bi serokatiya mîr Feysel jî ketin Şamê. Hikûmeteke leşkerî ya di bin serokatiya Şukrî Paşa de hate binavkirin û Feysel ibn Huseyn jî dibe şahê Sûriyê. Dema ku hikûmeta nû ya Bolşevîk li Rûsyayê Peymana Sykes-Picot eşkere kir ku tê de Brîtanya û Fransa li hev kiribûn ku rojhilata erebî di navbera xwe de parve bikin, rageşiya siyasî di mijdara sala 1917an de rabû. Di 17ê Mijdarê de daxuyaniyeke nû ya Frenko-Îngilîzan soza "azadiya tamî û teqez a gelên ku ev demeke dirêj e ji aliyê tirkan ve hatine bindestkirin" hat dayîn. Kongreya Neteweyî ya Sûriyeyê di meha Adarê de destûreke bingehîn a demokratîk qebûl kir. Lêbelê, Konferansa Versailles li ser Sûriyê fermanek dabû Fransa û di sala 1920an de artêşek fransî bi fermandariya General Mariano Goybet Çiyayên Dij-Lûbnanê derbas bû û seferek berevaniyê ya piçûk a Sûriyê di şerê Maysalun de têk bir û ket Şamê. Fransiyan Şamê wekê paytextê Koma Miletan ji bo Sûriyê diyarkirin.

Avahiya Opera Şamê ku di sala 2004an de hatiye vekirin

Dema ku di sala 1925an de Serhildana Mezin a Sûriyê li Hauranê li Şamê belav bû, Fransiyan di 9ê gulana sala 1926an de bajar bi çekên giran, bombebaran û topbaran kirin. Di encamê de, devera bajarê kevin di navbera El-Hamidiye Soûq û Medhet Paşa Soûq de bi temamî şewitî û gelek kes mirin û ji wê demê ve vir ve bi navê El-Hariqa ("agir") tê naskirin. Bajarê kevin bi têlan hat dorpêçkirin ku rê li ber derbasbûna serhildêran ji Ghouta bigire û rêyek nû li derveyî benderên bakur hate çêkirin ku tevgera wesayîtên zirxî hêsan bike.

Di 21ê hezîran sala 1941an de, 3 hefte piştî kampanyaya Hevalbendên Sûriye-Libnanê, Şam ji hêla hêzên Frensî yên Vichy ve ji hêla hêzek tevlihev a Hindistanê ya Brîtanî û Frensa Azad ve hate zeftkirin. Fransiyan di sala 1946an de, piştî destwerdana Îngîlîzan a di dema Krîza Şam de, li hev kirin ku bivekişin û bi vî awayî Sûriye bi tevahî serbixwe dibe û bajarê Şamê wekê paytext Sûriyê dimîne.

Şerê navxweyî

Di çileya sala 2012an de, pevçûnên di navbera artêşa nîzamî û serhildayan de gihiştin derûdora Şamê ku li gorî agahiyan rê nadin ku xelk derkevin an jî bigihêjin malên xwe, nemaze dema ku operasyonên ewlekarî li wir ji dawiya Çile heta Sibata tundtir bûye. Di hezîrana sala 2012an de dema ku leşker li kolanan şerê Artêşa Azad a Sûriyê dikirin, gule û perçeyên şarapnelan bi şev li Şamê li avahiyên welatiyan diketin. Li gorî niştecîhan û vîdyoya amatorê ku li ser înternetê hate weşandin, pevçunên tund ên şerê tifingan xûya dibûn.

Şam bi bombebarana giran di kanûna sala 2017an de dest bi pêleke din ya bombebarankirinê kir û di sibata sala 2018an de êrîşek bi navê Êrîşa Rif Dîmeşq da destpêkirin. Di 20ê gulana sala 2018an de, piştî 7 salan piştî derxistina DAIŞê ji Kampa Yermûkê, Şam û tevahiya parêzgeha Rif Dîmeşq bi temamî ketin bin kontrola hikûmetê.

Wêne

• 
  Katedrala Yewnanî-Melkite ya Patrîkalî ya Daweta Xatûna Me.
• 
  Katedrala Katolîk a Suryanî ya Saint Paul.
• 
  Şapela Ezîz Paul
• 
  Mizgefta Umayyad.
• 
  Mizgefta Sayyidah Ruqayya

Girêdanên derve

 Li Wikimedia Commons medyayên di warê Şam de hene.