Elfubêy Erebîy Zimanî Kurdî
 | Ev gotar bi zaravayê soranî hatiye nivîsandin û bi zaravayên din ên zimanê kurdî jî heye: Bi kurdiya bakûrî (kurmancî): Alfabeya kurdî ya erebî Ji bo malpera soranî, binêre: Wîkîpediya Kurdiya Soranî. Ji bo lîsteya gotarên bi soranî-latînî jî binêre Gotara bi soranî. |
Elfubêy Erebîy Zimanî Kurdî ke zortir be nawî Elfubêy Soranî nasrawe sîstemêkî nûsîn e ke bo nûsînî Zimanî Kurdî kelkî lêwerdegîrê û le Elfubêy Erebî kewtotewe.
Elfubê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Her weku elfubêy Erebî em elfubêyeş le rastewe bo çep denûsirê. Kêsimî pîtekan besrawe be şönekey le naw wişeda: tenya (eger be pîtekanî pêş û paşî xoy nelikabê), sereta (eger be pîtî paş xoy likabê), nawîn (eger be pîtekanî pêş û paşî xoy likabê) û kota (eger be pîtî pêş xoy likabê), hendêk pît hen be wişey paş xoyan nalikên boye natiwanin kêsimî sereta û nawînyan hebêt. Bo em pîtane le seretada le kêsimî tenya û le nawînda le kêsimî kota kelk werdegîrê. Em pîtane birîtîn le: ا، د، ر، ڕ، ز، ژ، و، ۆ، وو، ە.
| Naw | Be Elfubêy Latînî | IPA | Kêsimekanî pît | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Kota | Nawîn | Sereta | Tenya | |||
| Hemza | (') | /ʔ/ | ﺊ | ـئـ | ﺋ | ﺉ |
| Elif | A a | /aː/ | ﺎ | ﺎ | ئا | ﺍ |
| Bê | B b | /b/ | ـب | ـبـ | ﺑ | ب |
| Pê | P p | /p/ | ـپ | ـپـ | ﭘ | پ |
| Tê | T t | /t/ | ـت | ـتـ | ﺗ | ﺕ |
| Cê | C c | /d͡ʒ/ | ﺞ | ـجـ | ﺟ | ﺝ |
| Çê | Ç ç | /t͡ʃ/ | ﭻ | ـچـ | ﭼ | ﭺ |
| Ḧê | (Ḧ ḧ) | /h/ | ﺢ | ـحـ | ﺣ | ﺡ |
| Xê | X x | /x/ | ﺦ | ـخـ | ﺧ | ﺥ |
| Dal | D d | /d/ | ـد | ـد | ﺩ | ﺩ |
| Rê | R r | /ɾ/ | ـر | ـر | ﺭ | ﺭ |
| Rêy qelew | - | /r/ | ـڕ | ـڕ | ڕ | ڕ |
| Zê | Z z | /z/ | ـز | ـز | ﺯ | ﺯ |
| Jê | J j | /ʒ/ | ـژ | ـژ | ژ | ژ |
| Sîn | S s | /s/ | ـس | ـسـ | ﺳ | ﺱ |
| Şîn | Ş ş | /ʃ/ | ـش | ـشـ | ﺷ | ﺵ |
| 'eyn | (') | /ʕ/ | ﻊ | ـعـ | ﻋ | ﻉ |
| Ẍeyn | (Ẍ ẍ) | /ɣ/ | ﻎ | ـغـ | ﻏ | ﻍ |
| Fê | F f | /f/ | ـف | ـفـ | ﻓ | ﻑ |
| Vê | V v | /v/ | ـڤ | ـڤـ | ﭬ | ڤ |
| Qaf | Q q | /q/ | ـق | ـقـ | ﻗ | ﻕ |
| Kaf | K k | /k/ | ـک | ـکـ | ﮐ | ک |
| Gaf | G g | /ɡ/ | ـگ | ـگـ | ﮔ | گ |
| lam | L l | /l/ | ـل | ـلـ | ﻟ | ﻝ |
| Lamî qelew | - | /ɬ/ | ـڵ | ـڵـ | ڵـ | ڵ |
| Mîm | M m | /m/ | ـم | ـمـ | ﻣ | ﻡ |
| Nûn | N n | /n/ | ـن | ـنـ | ﻧ | ﻥ |
| Waw | W w / U u | /w/, /u/ | ـو | ـو | و | ﻭ |
| Berî kirawe | O o | /oː/ | ـۆ | ـۆ | ئۆ | ﯙ |
| Wawî qûçaw | Û û | /uː/ | ـوو | ـوو | ئوو | وو |
| Hê | H h | /h/ | ﮭ | ﮭ | ﮪ | ﮪ |
| Ser | E e | /æ/ | ـە | ـە | ئە | ە |
| Yê | Y y / Î î | /j/, /iː/ | ﯽ | ـیـ | ﻳ | ﻯ |
| Jêrî kirawe | Ê ê | /j/, /eː/ | ـێ | ـێـ | ئێـ | ێ |
Pîtekanî tir
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Cige lem pîtane ke leserê amajeyan pêkirawe, hendêk pîtî tirîş hen ke kelkyan lêwerdegîrê bo nûsînî zimanî Kurdî be Elfubêy Erebî.
Pîtekanî nawçeyî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Zorbey em pîtane le Kurdîy nawendî da nîn (cige le pîtî ڏ) û taybet be şêwezarekanî tirî zimanî Kurdîn. Em pîtane birîtîn le:
- ڏ - Em pîte taybete be şêwezarî Kurdîy Hewramî û dengêkî heye le nêwan dû pîtî "d" û "w". Le hendêk le binşêwezarekanî Kurdîy Nawendî da weku Erdelanî em denge heye. Derbirrînî em pîte be pîtî "d" manay wişe nagorrêt. [1]
- ص - Em pîte bekemî le naw nûsrawekanî Kurdîy Nawendî da debînirêt. Derbirrînî em pîte legel pîtî sîn (س) ciyawaze û ziyatir le pîtî sadî (ص) zimanî Erebî deçê. Jimarey em wişaney ke le Kurdîy Nawendî da em pîteyan têdaye keme (weku sed, seg û ...) belam le naw Kurdîy Bakûrî da zor e û tenanet derbirrînekey be pîtî «س» manay wişe degorrêt. [2][1]
- ۊ - Em pîte bizwên e û taybet e be şêwezarî Kurdîy Başûrî ye. Le Kurdîy Başûrî da bizwênêkî tirîş heye [3] û zorbey ew wişaney le Kurdîy Bakûrî û Nawendî da «وو» yan têdaye, le Kurdîy Başûrî da debine «ۊ». Le hendêk le binşêwezarekanî Kurdîy Bakûrîş da em denge heye. Leber nebûnî em bizwêne le naw Kurdîy Nawendî da zor caran em pîte be dû pîtî «وی» nîşan deden bo wêne wişey «دوور» le Kurdîy Başûrî da «دویر» denûsin eger nenûsin «دۊر». Le Elfubêy Kurdîy Latînî da pîtî «Ü ü» bo em bizwêne dabîn kirawe.
Pîtekanî cêgorkiraw
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ڒ - Wêneyekî tirî pîtî «ڕ»ye u pêş bawbûnî «ڕ» lem pîte kelk werdegîra belam leber wêkçûnî legel pîtî «ژ», pîtî «ڕ» cêgay em pîtey girtewe.
Pîtekanî nabaw
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ۇ - Lem pîte mamosta Hejar le wişedanî Henbane borîne da le ciyatî pîtî «وو» (wawî qûçaw) kelkî wergirtûwe.[3]
- و͞ - Em pîte pêşniyarî korrî zaniyarî Kurd bû[2] bo pîtî «وو» belam baw nebû û neytiwanî cêgay û bigirêtewe.
- ی͞ - Em pîte pêşniyarî korrî zaniyarî Kurd bû[2] bo pîtî «ی» (î) belam baw nebû u neytiwanî cêgay î bigirêtewe.
| Naw | Be Elfubêyî Latînî | IPA | Kêsimekanî pît | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Kota | Nawîn | Sereta | Tenya | |||
| Rêy qelew | (rr) | /r/ | ـڒ | ـڒ | ڒ | ڒ |
| - | - | - | ـڏ | ـڏ | ڏ | ڏ |
| Sad | - | /sˤ/ | ـص | ـصـ | ﺻ | ﺹ |
| - | - | /ʉː/ | ـۊ | ـۊ | ۊ | ۊ |
| Wawî qûçaw | Û û | /uː/ | ـۇ | ـۇ | ۇ | ﯗ |
| Wawî qûçaw | Û û | /uː/ | ـو͞ | ـو͞ | و͞ | و͞ |
| Jêrî dakişaw | Î î | /iː/ | ـی͞ | ـی͞ـ | ئی͞ـ | ی͞ |
Bizwênekan
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Le Elfubêy Kurdî da be pêçewaney Elfubêy Erebî ke bizwênekan nîşan nadirên yan zor be natewawî nîşan dedirên, bo bizwênekanîş pîtî taybet dabîn kirawn û eme gewretirîn hevyazîy elfubêy Kurdiye beser em elfubêyaney ke le elfubêyî Erebî kewtûnetewe.
Bizwêne kurtekan
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]| Pît | Naw | Be elfubêyî latînî | IPA |
|---|---|---|---|
| ە | Ser | E e | /æ/ |
| و | Ber | U u | /ʊ/ |
Bizwêne dirêjekan
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]| Pît | Naw | Be elfubêyî latînî | IPA |
|---|---|---|---|
| ا | Elif | A a | /aː/ |
| ۆ | Berî kirawe | O o | /oː/ |
| وو | Wawî qûçaw | Û û | /uː/ |
| ی | jêrî dakişaw | Î î | /iː/ |
| ێ | jêrî kirawe | Ê ê | /eː/ |
Rêzbendî pîtekan
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Rêzbendî pîtekan u şönî taybetyan le elfubêy Kurdî da ta êsta be ciwanî rûn nebotewe u her kes be corêkî pîtekanî rêz kirdûwe. Le xwarewe pêristêk le rêzbendî elfubêy Kurdî le naw nûseranî wişename Kurdiyekanewe hatûwe.
- Ferhengî Xalî mamosta şêx Mehemed Xal: ا، ب، پ، ت، ج، چ، ح، خ، د، ر، ز، ژ، س، ش، ع، غ، ف، ڤ، ق، ک، گ، ل، م، ن، و، ھ، ی[4]
- Qamûsî zimanî Kurdîy Ebdurrehman Zebîhî: ء، ا، ب، پ، ت، ج، چ، ح، خ، د، ر، ڒ، ز، ژ، س، (ص)، ش، ع، غ، ف، ڤ، ق، ک، گ، ل، ڵ، م، ن، و، ۆ، و͞، ھ، ە، ی، ێ، ی͞[2]
- Henbane borîney mamosta Hejar: ﺋ، ب، پ، ت، ج، چ، ح، خ، د، ر، ڒ، ز، ژ، س، ش، ع، غ، ف، ڤ، ق، ک، گ، ل، ڵ، م، ن، و، ۆ، ھ، ی، ێ[3]
Nawî pîtekan
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Nawî pîtekanî elfubêy Kurdî le nawî pîtekan le elfubêy Erebî da kewtûnetewe u tenya kemêk ciyawaziyan heye bem core:
- Ew nawaney ke le elfubêy Erebî da be «a'» kotayîyan dê, le elfubêî Kurdî da debine «ê»؛ wekû pîtî «b» ke le Erebî da nawî «ba'»e belam le Kurdî da «bê». Em pîtane birîtîn le: ب، ت، ح، خ، ر، ز، ف، ھ، ی.
- Bo hendêk lew pîtaney ke taybet be zimanî Kurdîn û le elfubêy Erebî da nîn le rûy pîtî pêşewey nawyan lênawe. weku pîtî «چ» ke le rûy pîtî pêşewey «ج» (cîm) nawyan nawe «çîm». Em pîtane birîtîn le: پ، چ، ژ، ڤ، گ.
- Bo nawî hendêkî tirîş lew pîtaney ke taybet be zimanî Kurdîn û le Elfubêy Erebî da nîn ta êsta kodengiyek nîye û nawekanyan be ciwanî rûn nebotewe. Em pîtane birîtîn le: ڕ، ڵ، ۆ، وو، ێ.
Le sîstemî yûnîkod da
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]| Pît | Nawî yûnîkod | Jimarey yûnîkod | Pît | Nawî yûnîkod | Jimarey yûnîkod |
|---|---|---|---|---|---|
| ئ | Yeh with Hamza above | 0626 | غ | Ghain | 063A |
| ا | Alef | 0627 | ف | Feh | 0641 |
| ب | Beh | 0628 | ڤ | Veh | 06A4 |
| پ | Peh | 067E | ق | Qaf | 0642 |
| ت | Teh | 062A | ک | Keheh | 06A9 |
| ج | Jeem | 062C | گ | Gaf | 06AF |
| چ | Tcheh | 0686 | ل | Lam | 0644 |
| ح | Hah | 062D | ڵ | Lam with small V | 06B5 |
| خ | Khah | 062E | م | Meem | 0645 |
| د | Dal | 062F | ن | Noon | 0646 |
| ر | Reh | 0631 | و | Waw | 0648 |
| ڕ | Reh with small V below | 0695 | ۆ | Oe | 06C6 |
| ز | Zain | 0632 | ھ | Heh Doachashmee | 06BE |
| ژ | Jeh | 0698 | ە | Ae | 06D5 |
| س | Seen | 0633 | ی | Farsi Yeh | 06CC |
| ش | Sheen | 0634 | ێ | Yeh with small V | 06CE |
| ع | Ain | 0639 |
Jimarekan
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Le elfubêy Erebî zimanî Kurdî da bo nûsînî jimarekan le jimarekanî Erebî rojhellatî kelk werdegîrê. le jêrewe pêristî jimarekan û nawekanyan le naw şêwezarekanî zimanî kurdî da hatûwe.
| Jimare | Be Kurdîy Bakûrî | Be Kurdîy Nawendî | Be Kurdîy Başûrî | Be Kurdîy Hewramî |
|---|---|---|---|---|
| ٠ | sifir | sifir | sifir | sifir |
| ۱ | yek, êk | yek | yek, yeg, yey | yek, yo |
| ۲ | dû | dû | di, do | dwe, dwê |
| ٣ | sê | sê | sê | yere, yerê |
| ٤ | çar | çwar | çwar | çwar |
| ٥ | pênc | pênc | penc | penc |
| ٦ | şeş | şeş | şeş | şeş |
| ٧ | heft | hewt | heft | hewt |
| ٨ | heşt | heşt | heşt | heşt |
| ٩ | neh | no | nû | no |
| ۱٠ | deh | de | de | de |
Emaneş bibîne
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Perawêzekan
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ a b Îbrahîmpûr 1373, laperrekanî 13 u 18
- ^ a b c d zebîhî 1367, laperrekanî 59, 63, 70 u 110
- ^ a b c hejar ١٣٨٨, laperrekanî 31, 32 u 34
- ^ Nanewazade 2005, l 21
Serçawekan
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Zebîhî, Ebdurrehman, qamûsî zimanî Kurdî, Wirmê, nawendî billawkirdinewey ferheng u edebiyatî Kurdî, 1367
- ابراهیم‌پور، محمدتقی، واژه‌نامه فارسی-کردی، تهران، انتشارات ققنوس، ١٣٧٣
- Hejar, Henbane borîne, Taran, çapemenî srûş, 1388, ISBN 978-964-376-516-3
- Nanewazade, Elî, ferhengî Kurdî herman, Hewlêr, dezgay çap u billawkirdinewey mukiryanî, 2005