Erdelanî
 |
Erdelanî zaravayekî kurdiya navîn ye ku li Parêzgeh Sine û bajarê Riwanser girtûperê (derdorê) wî dêt axaftin. Gerçî ji dîmena rezimanî (gramatîk) erdelanî zaravayekî kurdiya navîn (soranî) ye, lêbelê wî bi kurdiya başûr jî pirr nêzîk e. Hê jî gelek elementên kevnar yên kurdî di erdelanî de parastîne.[çavkanî hewce ye]
Bernavan
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]| Erdelanî | Soraniya Hewlêrî | Kelhûrî | Kurmancî | Kirmanckî | Hewramî |
|---|---|---|---|---|---|
| min | min, emin | min, mi | ez | ez | emin, min |
| to | to, eto | tû, to, ti | tu | ti, tu | to, etu, tu |
| ew, o | ew | ew, o | ew | o/a | ad |
| ême | ême | îme | em | ma | êma,ême |
| êwe | êwe | îwe, yûwe | hûn, hingo | şima, şime | şima, şime |
| ewan | ewan | ewan | ew | ê | ed |
Reziman
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]| Erdelanî | Soraniya Hewlêrî | Kelhûrî | Kurmancî | Kirmanckî | Hewramî |
|---|---|---|---|---|---|
| min eçim | min/emin deçim | min/mi çim/diçim | ez diçim | ez şina | emin/min lû/milû |
| to exweyt | to/eto dexoy | tû/to/ti xwey/dixwey | tu dixwey | ti/tu wenî/wena | to/etu/tu werî/morî |
| ew/o ekat | ew dekat | ew/o keyd/dikey | ew dike | o/a keno/kena | ad kero/mikero |
| ême ezanîm | ême dezanîn | îme zanîm/dizanîm | em dizanin | ma zanê/zanîme | êma/ême zanim/mizanim |
| êwe erêjnin/erêşnin | êwe derêjnin | îwe/yûwe rişnin/dirişnin | hûn/hingo dirijnin | şima rişnenê | şima/şime rişîd/merişîd |
| ewan ewînin | ewan debînin | ewan diwînin/dînin | ew dibînin | ê vînenê | ed wînên/moynên |
Formê fermanî (împeratîv)
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]| Erdelanî | Soraniya Hewlêrî | Kelhûrî | Kurmancî | Kirmanckî | Hewramî |
|---|---|---|---|---|---|
| biço! ço! | biço! | biço! | biçe! | şo! | bilû! |
| bê! bêre! | bê! were! | bew! | were! | bê! | borê! |
| bike! | bike! | bike! | bike! | bike! | kere! |
| bixwe! | bixo! | bixwe! | bixo! | bûre! | bûre! |
| biwîne! | bibîne! | biwîn! bîn! | bibîne! | bivîne! | biwîne! |
| bêje! | bile! | bîj! | bêje! | vaje! | waçe! baçe! |
| biware! | bibare! | biwar! bar! | bibare! | bivare! | biware! |
Sîstemê Ergativ a Kurdî li Navbera Rojhilat û Rojava
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Zimanşinasan dibêjin ku sîstemê ergativ di lehçeyên kurdî de bi du cureyên cûda pêşveçûye, ku her yek karîgerîya dîrokî û herêmî hebûye.[1][2]
Ergativê Rojava (synthetic)
Ev cure li lehçeyên kurdî yên nêzîkî navçeya Rojava ya Çiyayê Zagros, wek lehçeya Erdelanî (Sineyî) baş parastî ye.[3] Sedema wê nêzîkbûna wan lehçeyan bi zimanê Pahlawî ya navîn e.
- Di kiryarên derbasî (madi) de, kiryar bi pashkiriya (clitic) re tê girêdan bi barkar (objekt).[4]
- Kiryara kesê sêyem nayê guherandin (bi şêweyê impersonal) û bi barkar re nayê girêdan.[5]
- Ev sîstem rastî bi zimanên Pahlawî ya Sasani têkildar e.[6]
Nimûne Ergativê Rojava (Erdelanî/سنەیی)
- Arabic: من ئەو کتێبەم خوێندەوە
- Latin/Fingilish: Min ew ketiume xwend
Ergativê Rojhilat (analytic)
Li lehçeyên kurdî yên Rojhilat û Bakur, wek Kurmancî û hinek lehçeyên Soranî (wek navçeya Mehabad û Hewlêr), sîstemê ergativ pêşveçûna cûda kir.[7] Ev cure karîgerîya mezin li zimanên Rojhilatî ya Îranî wek Pashtû û Saka hebû.[8]
- Barkar û pashkar bi hewma yan peyvên diyarî wek ji an bi têne nîşandan.[9]
- Di kiryarên derbasî de pêwîst e bi barkar/pashkar re were girêdan an bi şêweyê passive guherînin.[10]
Nimûne Ergativê Rojhilat (Soranî/سۆرانی)
- Arabic: ئەو کتێبە لەلایەن من خوێندرایەوە
- Latin/Fingilish: Ew ketebé le layen min xwêndrayewe
| Taybetmendî | Ergativê Rojava (synthetic) | Ergativê Rojhilat (analytic) |
|---|---|---|
| Navçe û lehçe | Navçeya Rojava ya Zagros, nimûne: Erdelanî (Sineyî)[11] | Navçeya Rojhilat û Bakur, nimûne: Kurmancî û hinek lehçeyên Soranî[12] |
| Karîgeriya dîrokî | Nêzîkbûna zêde bi Pahlawî ya navîn (Sasani)[13] | Karîgeriya zimanên Rojhilatî wek Pashtû û Saka[14] |
| Kiryara derbasî (madi) | Bi şêweyê impersonal (bi barkar re nayê girêdan)[11] | Kiryara derbasî divê bi barkar/pashkar re were girêdan an bi şêweyê passive guherîn[14] |
| Diyarîkirina barkar/pashkar | Barkar bi pashkiriya (clitic) re tê girêdan bi pashkar[11] | Barkar û pashkar bi peyvên cûda wek ji û bi têne nîşandan[12] |
| Nimûne | Arabic: من ئەو کتێبەم خوێندەوە Latin/Fingilish: Min ew ketiume xwend |
Arabic: ئەو کتێبە لەلایەن من خوێندرایەوە Latin/Fingilish: Ew ketebé le layen min xwêndrayewe |
Ergativ di Zimanên Kurdî
Di zimanên Kurdî de, ergativiyê li du cureyên sereke tê dîtin: **synthetic (sentezayî / clitic + verb neuter)** û **analytic (marker / postposition + verb concord)**. Ev tabelan xulasayîya wan cûdan û taybetmendiyên wan nîşan dide.
| Taybetmendî | Ergativê Erdelanî (Western / Sineyî) | Ergativê Kurmancî / Soranî (Eastern) |
|---|---|---|
| Cureya ergativ | Sentezayî (clitic + verb neuter)[15] | Analîtîk (marker / postposition + verb concord)[16] |
| Concord / pêkhatîya verb | Verb bi şêweyê neuter / impersonal[17] | Bi concorda personal an bi analytical passive[18] |
| Rîxa dîrokî | Pahlawîya Sasani (Western Iranian)[19] | Western + te'sîra Rojhilatî (Sakî / Pashto)[20] |
| Nimûne | Arabic: من ئو کتیومه خویند Latin/Fingilish: Min ew ketiume xwend |
Kurmancî: Ew kitêb ji min xwend Soranî Arabic: ئەو کتێبە لەلایەن من خوێندرایەوە Soranî Latin/Fingilish: Ew ketebé le layen min xwêndrayewe |
Erdelanî (Western Iranian) ji cureya sentezayî (synthetic) tê bikar anîn, ku clitics bi verbên neuter ve girêdayî ne.[15] Ev nîşan dide ku struktura wê zêde complex e û pêwendî bi tevahiya peyvên girêdayî hene.
Kurmancî / Soranî (Eastern Iranian) lehçeyên analytic ne, ku markers yan postpositions bi verbs concord dikarin.[16] Struktura wan hêsan û pêwendîyên wan diyar ne.
Concord / pêkhatîya verb: Erdelanî (Western): Verbên herêmî bi şêweyê neuter / impersonal in, ku nîşan dide ku girêdayî kêm tê da fâ'el an objektê.[17] Kurmancî / Soranî (Eastern): Bi concorda personal an bi analytical passive tê dîtin, ku nîşan dide karîgerîya zimanên Rojhilatî.[18]
Rîxa dîrokî: Erdelanî (Western): Pahlawîya Sasani, girêdayî bi zimanên Iranian navîn û çanda Sasaniyên Rojava.[19] Kurmancî / Soranî (Eastern): Ji te'sîrên Western re, lê her weha li ser zimanên Rojhilatî wek Sakî û Pashto karîgerî hene.[20]
Nimûne: Erdelanî: من ئو کتیومه خویند (Min ew ketiume xwend) — nîşan dida synthetica + clitic Kurmancî: Ew kitêb ji min xwend — analytic + concord Soranî: ئەو کتێبە لەلایەن من خوێندرایەوە (Ew ketebé le layen min xwêndrayewe) — analytic + concord
Fonolojî û Fonetîkê Kurdîya Erdelanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Nîşaneyên taybetî yên Kurdîya Erdelanî nimûneyên girîng in ji parastina cudaî û xweseriyên zimananî ya kurdî. Ev nîşan û dengî taybetî bi awayekî zanistî û ron şîroveyê dide:
Girîngiya nîşanên taybetî yên Erdelanî (ڴ، ݩ، ۊ) nimûneyên reng û taybetiya zimaniya Erdelanî ne, ku gelek caran li Soranî gûhartine an jî wenda bûn. Ev foneman bi awayekî fonolojîk û fonetîk cuda ne û nîşana dewlemendiya zimananî yên kurdî in.
| Nîşanê nivîsê | Fonetîk | Cureya dengê | Taybetmendiyên awayî | Nimûne | Rewşa li yên din / Têgihiştinên din |
|---|---|---|---|---|---|
| ڴ | /ğ/ | Agirî (xurtandin) | Lamazîda – nisbet nerm, saîşî, bêvok | rêg /rağ/ «rêg» | Parastî ye li Dîwandere, Leylaẍ û Gurusî; li Sine /g/ |
| ݩ | /ŋ/ | Agirî (xurtandin) | Lamazîda, dengdanî bi hêz, bêvok | dang /daŋ/ «dang» | Parastî ye bi tevahî li Erdelanî, Gurusî û Senendec; li Soranî kêm bûye an gûharîye /ng/ |
| ۊ | /ü/ | Veng (vokal) dirêj | Nivî vokal, dû-lebî, lêber kirina lêban, pêş dev | gul /gül/ «gul» | Parastî ye li Erdelanî, Dîwandere, Leylaẍ û Gurusî; li Soranî kêm bûye û gelek caran bi «u» → gul /gul/ |
Di herdu zimanan de ( pehlewî û ya erdalanî) jî, gūl/gül (gul) bi dengdêra /ü/ tê bilêvkirin, û ev deng dengdêreke yekane û netevlihev e. Ev yek berdewamiya fonetîk di zimanên Erdelanî de nîşan dide.
Kurdiya Erdelanî: Di zaravayê Erdelanî yê Kurdî de, peyva "rang" wekî reng tê bilêvkirin û dengdêra /ŋ/ tê parastin. Ev peyv ji hêla fonetîkî ve pir dişibihe dengdêra rang di pehlewî yê de, û /ŋ/ wekî dengdêrek di dawiya peyvê de xuya dike. Mînak: reng (रंग) di Erdelanî de tê wateya "reng", û /ŋ/ bi zelalî tê bihîstin.
Taybetmendiyên zaravayê erdelanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Erdelanî tenê zaravayê kurdî, yan betir e ku em bêjin tenê zaravayê îranî yê Bakûrê Rojava ye ku li vî de demê çûbûyî yan sifet bi paşbendika "-ig" tê çê kirin (mîna zimanên îranî yên navîn, bi taybet pehlevî û partî ku li wan de jî demê çûbûyî yan sifet bi "-eg" dihate çê kirin). Mînak:
| Erdelanî | Soranî | Kelhûrî | Kurmancî | Kirmanckî | Farsî | Mazenderanî | Pehlevî |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| kûştig | kûştû | kûştî | kûştî | kîşte | koştê | kûşti | kûşteg |
| nusyag , nusyaw | nusraw | nusyaw | nivîskî, nivîsandî | nuşte | nêvêştê şodê | benivîşti bebû | nîbîşteg |
| birdig , birdû | birdû | birdî | birî | berde | bordê | bûrdi | bûrteg |
| mirdig , mirdû | mirdû | mirdî | mirî | merde | mordê | mûrdi | mûrteg |
| kiryag , kiryaw | kiraw | kiryaw | hatîye kirin | kerde, ameya kerdene | kerdê şodê | hakordi bebû | kerteg |
| zînig , zînw | zîndû | zîne | zindî | ganî, cande | zêndê | zênde | zîndeg |
| gizig , gizi | gezû | gizî | gezî, gezû | gezi | khak endaz | geze | - |
| tînig , tînû | tînû | tînî | tînî | têşan | têşnê | teşne | tîşneg |
| kolani xwarig | kolanî xwarû | kolani xwar | kolana xwar/jêr | mehleya ware/cêre | mehellêyê payîn | bên mehelli | - |
| kolani jûrig | kolanî jûrû | kolani jûr | kolana jor | mehleya core | mehellêyê bala | cûwer mehelli | - |
Hendek wûşeyên erdelanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]| Erdelanî | Soraniya Hewlêrî | Kurmancî |
|---|---|---|
| Xwa | Xûday, Xwa | Xwedê |
| xawen | xawen | xwedî |
| naw, -name (wek: nazname, penename) | naw, nêw | nav! |
| sol | sor | sor, xwey |
| baran | baran, werişt | baran |
| befir, wefir | befir | berf |
| en | hend | hin, hind, qas |
| gûrg | gûrg | gûr |
| seg | seg | kûçik |
| mêman | mêwan | mêvan |
| sa/100 | set/100 | sed/100 |
| rêge, re | rêga | rê, rih |
| solle | serma | serma |
| pek | bak | xem, tirs |
| pirt, pird | pird | pir |
| kewg | şîn | şîn |
| sewz | sewz, kesk | kesk |
| zûwan | ziman | ziman |
| keleşêr | dîk | dîk |
| hemro | hermê | hermî |
| berz | berz | bilind |
| zama, zawa | zawa | zava |
| wevî | bûk | bûk |
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ Haig, Geoffrey (2004). Alignment Change in Iranian Languages: A Construction Grammar Approach. Berlin: Mouton de Gruyter.
- ^ Windfuhr, Gernot (2009). The Iranian Languages. Routledge.
- ^ Mackenzie, D. N. (1961). Kurdish Dialect Studies. London: Oxford University Press.
- ^ Mackenzie, 1961, pp. 72–74.
- ^ Haig, 2004, pp. 123–126.
- ^ Windfuhr, 2009, p. 555.
- ^ Thackston, W. M. (2006). Kurmanji Kurdish: A Reference Grammar with Selected Readings. Harvard University.
- ^ Haig, 2004, pp. 200–205.
- ^ Thackston, 2006, pp. 55–56.
- ^ Haig, 2004, p. 210.
- ^ a b c Mackenzie, 1961.
- ^ a b Thackston, 2006.
- ^ Windfuhr, 2009.
- ^ a b Haig, 2004.
- ^ a b Mackenzie, 1961
- ^ a b Thackston, 2006
- ^ a b Haig, 2004, pp.123–126
- ^ a b Haig, 2004, p.210
- ^ a b Windfuhr, 2009, p.555
- ^ a b Haig, 2004, pp.200–205
- Haig, Geoffrey (2004). Alignment Change in Iranian Languages: A Construction Grammar Approach. Berlin: Mouton de Gruyter.
- Mackenzie, D. N. (1961). Kurdish Dialect Studies. London: Oxford University Press.
- Thackston, W. M. (2006). Kurmanji Kurdish: A Reference Grammar with Selected Readings. Harvard University.
- Windfuhr, Gernot (2009). The Iranian Languages. Routledge.
, D. N. (1961). Kurdish Dialect Studies. Oxford: Oxford University Press.
- Thackston, W. M. (2006). Sorani Kurdish: A Reference Grammar. Harvard University.
- Fattah, I. (2000). Les dialectes kurdes méridionaux. Paris: Éditions Peeters