Here naverokê

Okyanûsa Hindî

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji Okyanosa Hindê hat beralîkirin)
Okyanûsa Hindî
Navenda erdheja sala 2004an li Okyanûsa Hindî
Pêlên erdhejê

Okyanûsa Hindî, di nav pênc beşên okyanûsê yên cîhanê de okyanosa sêyemîn mezintirîn cîhanê ye. Rûava okyanosê 70.560.000 km² (çarçik) e. Ji sedî %19.8 ji ava li ser rûyê erdê digire û xala herî kûr a okyanûsê 8.047 mêtre ye. Okyanûs, ji aliyê bakur ve Asya, li aliyê rojava ve Afrîka û li aliyê rojhilat ve Awistiralya ve hatiye dorpêç kirin. Li gorî pênaseya ku tê bikar anîn, li başûr bi Okyanûsa Başûr an Antarktîkê ve girêdayî ye.[1]

Erdnîgarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Sînorên Okyanûsa Hindî, wekî ku ji hêla Rêxistina Hîdrografî ya Navneteweyî ve di sala 1953an de hatî destnîşan kirin, Okyanûsa Başûr dihewîne lê ne deryayên marjînal ên li ser çemê bakur ku di sala 2000an de IHO Okyanûsa Başûr ji hev veqetand ku avên başûrê 60°S ji Okyanûsa Hindistanê lê deryayên marjînal ên bakur tê de bûn.[2] Meridyonal, Okyanûsa Hindî ji Okyanûsa Atlantîk ve bi 20° merdîdyana rojhilatî ve, li başûr ji Cape Agulhas û ji Okyanûsa Pasîfîkê bi merîdyana 146°49'E, ji başûr ji xala herî başûr a Tasmania dimeşe, tê veqetandin. Rêjeya herî bakur a Okyanûsa Hindî (di nav de deryayên marjînal) bi qasî 30° bakur li Kendava Farisî ye.[2]

Tevahiya Okyanûsa Hindî li Nîvkada rojhilatî ye û navenda Nîvkada rojhilatê, 90emîn merdîdyana rojhilat, di xala 90emîn a rojhilat re derbas dibe.

Avhewa

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gelek taybetmendiya Okyanûsa Hindî wî cûda dike. Okyanûs Hindî bingeha Ava Germ a Tropîkî ya mezin pêk tîne, ku dema bi atmosferê re têkildar dibe, hem li herêmê hem jî li gerdûnî bandorê li avhewa dike. Asya hinardekirina germahiyê asteng dike û rê li ber venekirina termokîna Okyanûsa Hindî digire. Ew parzemîn di heman demê de mûsona Okyanûsa Hindistanê, ya herî bihêz a li ser Dinyayê dimeşîne, ku dibe sedema guherînên demsalî yên mezin di herikên deryayê ku di nav de berevajîkirina Pêla Somalî û Herika Mosonê ya Hindî heye. Ji ber gera Walkera Okyanûsa Hindî, rojhilatên ekvatorî yên domdar tine. Bilindahiyên avê li nêzîkê Kevana Afrîka û Nîvgirava Erebî li Nîvkada Bakur û li bakurê bayên bazirganî li Nîvkada Başûr pêk tên.[3]

Avhewaya bakurê ekvatorê di bin bandora hewaya mûsonê de ye. Bayên bakur-rojhilat ên xurt ji cotmehê heta nîsanê dewam dikin. Ji gulanê heta cotmehê bayê başûr û rojava serdest dibe. Li Deryaya Ereban, Mûsona tund baran dibarîne ser parzemîna Hindistanê. Li nîvkada başûr, ba bi gelemperî nermtir in, lê bahozên havînê yên li nêzî Mauritius dikarin dijwar bin. Dema ku bayê mûsonê diguhere, carinan bager li peravên Deryaya Ereban û Behra Bengalê dikevin.[4] Nêzîkî ji sedî 80 ji barana salane ya giştî li Hindistanê di havînê de diqewime û herêm ew qas bi vê baranê ve girêdayî ye ku di pêşerojê de gelek şaristanî jiber van baran ên zêde winda bûne.

Guherbariya mezin a di Monsona Havînê ya Hindistanê de jî ji pêş-dîrokî de qewimiye, bi qonaxek bihêz, şil a bi 33.500–32.500 BPyê; qonaxek qels û hişk 26.000–23.500 BZ; û qonaxek pir qels a bi 17.000–15.000 BPyê, ku bi rêzek bûyerên gerdûnî yên dramatîk ên wekî Bølling-Allerød, Heinrich û Younger Dryas re têkildar e.[5]

Okyanûsa Hindî okyanûsa herî germ a cîhanê ye.[6] Tomar ên germahiya okyanûsê yên demdirêj germbûnek bilez û domdar li Okyanûsa Hindî destnîşan dikin. Di salên 1901–2012 germahiya okyanûsê bi qasî 1.2 °C, ji bo herêma hewzeya germ hatiye pîvan.[7]

Oşînagrofî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji sedî 40, ji bermayên Okyanûsa Hindî di fanên Indus û Ganges de tê dîtin. Hewzeyên okyanûsê yên ku li tenişta quntarên parzemînê ne, bi piranî tort ên bejahî hene. Okyanûsa başûrê eniya polar (nêzîkî 50° firehiya başûr) di hilberîna biyolojîkî de pir zêde ye û ji hêla tort ên ne-stratîfîk ên ku bi piranî ji tort ên silicî pêk tê, serdest e. Li nêzî qadên bilind ên mezin ên navîn a sê okyanûsan, ji ber rêjeya belavbûna wê ya pir hêdî, ji bilî Başûrê rojavayê Hindistanê, qata binê okyanûsê bi kêmasî ciwan e û ji ber vê yekê tort ên avê kêm e.[8]

Herikînên okyanûsê bi giranî ji hêla mûsonê ve têne kontrol kirin. Du gerokên mezin, yek li nîvkada bakur ku li gorî hêla demjimêrê diherike û yek jî li başûrê ekvatorê berevajiyê demjimêrê diherike (tevî Keyana Agulhas û Herika Vegerê ya Agulhas), modelên herikînên serdest pêk tînin. Di demsala mûsonê ya zivistanê de (Mehên Mijdar-Sibat) gerguhêz li bakur 30°S berevajî dibe û di zivistanê û demên derbasbûyî yên di navbera mûsonan de ba lawaz dibin.[9]

Deryayên dighêne Okyanûsa Hindî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Deryayên dighêne Okyanûsa Hindê ev in: Deryaya Endeman, Deryaya Erebî, Deryaya Sor, Kenala Mozambîkê, Deryaya Lakadîv, Kendava Bengal, Kendavê Edenê, Kendava Farisî, Kendava Mezin a Awistralyayî, Kendava Omanê û Tengava Malakayê

Giravên Okyanûsa Hindî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Giravên mezin yên Okyanûsa Hindî ev in: Madagaskar, Srî Lanka û giravên Îndonesiyayê

Erdheja sala 2004

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di sala 2004an de nêzîkî Sûmatra (giraveke Indonesiyayê) erdhejek bi hêzê 9,2 li ser lêgirtina Richter (rîxter) çêbû. Bêtirî 300.000 mirov mirin. Pêlên erdhejê gihîştin heya Somalyayê 5.200 km dûr.

Koordînatê navenda erdhejê 3°33′Bk 95°8′Rh / 3.550°Bk 95.133°Rh / 3.550; 95.133 (Erdheja sala 2004).

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "Definition of INDIAN OCEAN". www.merriam-webster.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 24 kanûna paşîn 2022.
  2. ^ a b 1908-1979., Reed, A. W. (Alexander Wyclif), (2012). An illustrated encyclopedia of traditional Māori life : taonga tuku iho. New Holland. ISBN 978-1-86966-361-2. OCLC 779611793. {{cite book}}: |paşnav= sernavekî bi reqaman bi kar tîne (alîkarî)CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
  3. ^ Schott, Friedrich A.; Xie, Shang-Ping; McCreary, Julian P. (27 kanûna paşîn 2009). "Indian Ocean circulation and climate variability". Reviews of Geophysics. 47 (1). doi:10.1029/2007rg000245. ISSN 8755-1209.
  4. ^ "Indian Ocean Facts". web.archive.org. 2 tebax 2001. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 2 tebax 2001. Roja gihiştinê 25 kanûna paşîn 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  5. ^ Dutt, Govin Chunder (25 hezîran 2012). Govin Chunder Dutt, et al. Anthem Press. rr. 295–301.
  6. ^ "Which Ocean Is The Warmest?". WorldAtlas (bi îngilîziya amerîkî). 20 tebax 2020. Roja gihiştinê 25 kanûna paşîn 2022.
  7. ^ Melnick, Ross (17 hezîran 2014). “It’s the Roxy and I’m Roxy”. Columbia University Press. rr. 251–305.
  8. ^ Ewing, M.; Worzel, J.L. (1969). Initial Reports of the Deep Sea Drilling Project, 1. Initial Reports of the Deep Sea Drilling Project. U.S. Government Printing Office.
  9. ^ AS, Shankar, D Vinayachandran, PN Unnikrishnan,. The monsoon currents in the north Indian Ocean. Elsevier Science. OCLC 1061272043.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Okyanûsa Hindî de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Okyanûsa_Hindî&oldid=1747230" hatiye standin.