Xilyas

Xilyas yan kî Xizir û Rojeyê Xizirî

Xizir, sembolêde fîraz o, edi zereyê baweriya xêlê dîn û miletanê Rojhelatê Miyanî de. Çekûyêde erebkî ya û maneya keweyî dana. Kirmanckî de, herfên „z“ û „d“ geganê jubînî de hurêndî vûrnenê. Coka taye cayan de fênda Xizirî, taye cayan de ki fênda Xidirî telafuz beno. Rojanê Xizirî ra Xilyas (Xelyas) kî vajîno. Xilyas, kilmevateyê çekûyanê Xizirî (Xidir) û Elyasî (Îlyas) yo.

Çîroke key qewimiya, rind nêzanîna. Gorê baweriye, Hz. Xizirî aw-heyate ra şimito û bîyo elheqêde sir, tim û tim cande. O, êndî çimê şarê cibawermendî de bîyo Xizirê sata tenge, Xizirê kêlek û gemiyan, Xiziro Cansivik. Xiziro Kal, Xidir Nebî, Xidir Elyas, Xidirellez.. û êb. Zarvatenêde ma Kirmancan de „Xozat o, Xizirî se vato vato.“ vajîno.

Edi miyanê her baweriye de bi nameyêde bîn nasîno. Kirmancanê Êzdîyan miyan de bi nameyê Xidir Elyas û Xidir Nebîyî; Şebekan, Kakaîyan û êb. miyan de bi nameyê Xidirî Zende; Xiristiyanan miyan de bi nameyê Elî ya; Tirkan miyan de bi nameyê Hidirellezî (6 Gulane) êno naskerdene.

Roja fîrazkerdena Rewşana Xilyasî, ca bi ca, êle bi êle, eşîre bi esîre, milet bi milet vûrîna. Kirmanciye de, miyanê Qizilbaşan de aşma Çeleyî de dest kena ci, heta da-çewresê roje ramena û tewr herê pancêsê aşma Gucige de qedîna. Gimgim de, edi miyanê Kirmancanê Qizilbaşan de, gorê serenameyê (teqwîm) Rûmî, linga juye Çele de, juye kî Gucige der o. Gorê serenameyê Mîladî, êla Xidan roja Pancşemeyê aşma Çeleyî yo peyen de; Mûrtikan pancşemeyê aşma Gucige yo verên de; Lolan, Xormekan, Kilawsizan û Kimsorçikan ..û êb. kî pancşemeyê aşma Gucige yê diyine de, Xilyasî fîraz kenê.

Xilyas de, keso ke qûrbana xo çînebo, ganî şeş rojan, keso ke qûrbana xo bibo kî ganî hîrê rojan, roje bigêro. Roje, roja dişemeyî yan kî hîrêşemeyî (sêşeme) dest keno ci. Tayê cayan de kî hîrê Çarşeme pêser roje cêrîno. Roja Pancşemeyî Xilyas o. Nîyaz û pêşareyan pojenê, qûrbanan sere birnenê, der-cîranan û feqîr-fiqareyan ra kenê vila. Keso ke biwazo, rayberiya pîrî de cem kî gire dano.

Kirmancanê Qizilbaşan miyan de, rôjêde fîraz û bimbarek a. Misayibî şonê çêyê misayiban. Embîryanî (cîranî) şonê çêyê embîryanan, û kesên heredîşî ênê werê. Xilyas, her hînî Kirmancanê Qizilbaşan miyan de rojêde bext û miradwazî yo kî. Kesên azebî seba ke bizanê kotî ra zewecînê yan kî mêrde kenê, serbicikêde solin erzenê niyazî ver, pojenê, wenê. A şewe têşan kuwnê ra ke kame yan kî kamî dest ra awe bişimê, êwo jubînî de bizeweciyê. Serbicikî ra tayê kî sîvîg û lojinan ser ro nanê ro. Mîlçike (teyre) ke ey werteyê dewe de biwero, ê kesî dewe ra zewecînê yan kî dewe de mêrde kenê. Eke banê kamî ser ro biwero, ey çêyî ra, eke dewe ra teber bo, dewanê o hetî ra zewecînê yan kî ey dewan de mêrde kenê. Kesên azebî û bekarî na juye bi baldarîye temaşe kenê.

Rewşana Xilyasî, Kirmancanê Êzdiyan miyan de Êneyê aşma Gucige yo verên de fîraz kerîna. Leteyêde Êzdiyên roja hîrêşemeyî (sêşeme), leteyêde xo kî roja dişemeyî ra dest kenê ci, hîrê rojan rojê gênê û roja pancşemeyî rewşana Xidir Elyasî, roja êneyî kî rewşana Xidir Nebîyî fîraz kenê. Her hînî kesên ke nameyên xo Xidir û Elyas o, hîrê rojeyî înan ser ro ferz ê. Leteyêde Êzdiyan, a roje qûrbanan sere birnenê. Letewo bîn kî, seba ke ê rojan de Xidir Elyasî û Xidir Nebîyî kewtê re nêçîrî dime, na di rojan de serebirnayene û nêçîrkerdena terşan (heywan) qedexe (yasaq) ya.

Kirmancên Êzdîyî, şanê şewa êneyî, bi nameyê totka şor (bijika şore), yan kî xwarina şor (werdena şore/soline) wenê û têşan kuwnê ra. Kam ke destê kamî ra awe bişimo, êwo bibê destnîşaniyê jubînî. Eke hênî yan kî kêyê kamî de awe bişimê, êwo a dewe de yan kî ey çêyî ra bizeweciyê. (Dr. Xelîl Cindî Raşo, Xanna Omerxalî; Dema Nû, 143)

Cito ke ma cor vînenîme, ferqêde girse edi mabeynê fîrazkerdena Xilyasê Kirmancanê Qizilbaşan û Xidir Elyas û Xidir Nebiyê Kirmancanê Êzdiyan de çîn a.

ÇEKO