Here naverokê

Belgrad

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Belgrad
Београд Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
  • Bajarên paytext
Београд Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Ala
Coat of arms
Belgrad li ser nexşeyê
Map
Belgrad li ser nexşeya Serbistan nîşan dide
Belgrad
Belgrad
Koordînat: 44°49′4″Bk 20°27′25″Rh / 44.81778°Bk 20.45694°Rh / 44.81778; 20.45694
ParzemînEwropa Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
DewletKeyaniya Mecaristanê, Împeratoriya Osmanî, Habsburg monarchy, Împeratoriya Osmanî, Principality of Serbia, keyaniya Serbistanê, Keyaniya Yûgoslavyayê, Territory of the Military Commander in Serbia, Keyaniya Yûgoslavyayê, Komara Yûgoslavyayê ya Sosyalîst a Federal, Komara Yûgoslavyayê ya Federal, Serbistan û Montenegro, Serbistan, Komara Yûgoslavyayê ya Gel a Federal, Împeratoriya Osmanî, Revolutionary Serbia Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Li beşa îdarî
  • City of Belgrade (1992–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Paytexta
Îdarî
 • ŞaredarAleksandar Šapić (Serbian Progressive Party, 2024–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Qada rûerdê
 • Giştî359.96 km2 (13.898 sq mi)
Bilindahî
117 m (384 ft)
Nifûs
1.197.714 (2022) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dem
Koda postayê
11000 Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Koda telefonê011 Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Plakaya erebeyêBG Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Malperbeograd.rs Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêreBelge

Belgrad (bi serbî: Београд Beograd), paytext û bajarê herî mezin a Serbistanê ye ku li hevberdana Çemên Savayê û Çemê Dunayê û li Deşta Panoniyan a li Nîvgirava Balkanê hatiye avakirin.[1] Nifûsa herêma metropola Belgradê li gorî serjimêriya sala 2022an 1.681.405 kes e ku bi vê awayê bajêr bûye sêyemîn bajarê herî qerebalix a li ser peravên Çemê Dunayê.[2]

Belgrad yek ji kevintirîn bajarên li Ewropa û Cîhanê ye ku bi berdewamî mirovan lê jiyan kirine. Yek ji girîngtirîn çandên pêşdîrokî yên Ewropayê, Çanda Vinça ye ku di hezarsala 6an a b.z. de di nav deverê Belgradê de pêş ketiye. Di serdema kevnar de, Trako-Dakya li herêmê bicih dibin û piştî 279 salê b.z. de keltî li bajêr bicih bûne û bajêr wekê Singidûnê binav kirine.[3] Belgrad ji hêla Romayiyan ve di bin serweriya Augustus de hatiye zeft kirin û di nîvê sedsala 2an de wekê bajarên Romayê hatiye diyarkirin.[4] Berî ku bajêr di sala 1284an de bibe warê padîşahê serb Stefan Dragutin, di salên 520an de Slav li bajêr bicih dibin û rêvebiriya bajêr çend caran di navbera Împeratoriya Bîzansê, Împaratoriya Frankiyê, Împeratoriya Bulgaristanê û Padîşahiya Mecarîstanê de hatiye guheztin. Belgrad di dema desthilatdariya Stefan Lazarević de paytexta Despotata Serbî bû û piştre re ji aliyê cîgirê wî Đurađ Branković bajêr di sala 1427an de bajêr vegeriyaye Padîşahiya Mecaristanê. Lê xistina zengilên nîvro ku ji bo piştgiriya artêşa mecar li dijî Împeratoriya Osmanî di dema dorpêçkirina di sala 1456an de hatiye lêxistin, heya roja îro wek kevneşopiyek dêrê a berbelav maye. Di sala 1521an de bajêr ji aliyê osmaniyan ve hatiye dagirkirin û wekê navenda Sancaxa Smederevo hatiye diyarkirin.[5] Bajêr gelek caran ji destê osmaniyan derbasî desthilatdariya Habsburgê dibe ku di dema şerên Osmanî-Habsburgê de piraniya bajêr hatiye wêrankirin.

Piştî Şoreşa Serbistan, Belgrad di sala 1841an de careke din wekî paytexta Sirbîstanê hatiye binavkirin. Dema ku ew bi bajar ve hat girêdan, ji ber ku deverên berê yên Awistrî-Mecar piştî Şerê Cîhanê yê Yekem beşek ji padîşahiya nû ya Sirb, Kroat û Slovenyan bûn, Bakurê Belgradê heta sala 1918an posta herî başûr a Habsburgê ma. Belgrad ji damezrandina bajêr di 1918an de heya hilweşîna bajêr a di 2006an de dibe paytexta Yûgoslavyayê. Ji ber ku bajêr xwedî cihekî stratejîk ê girîng bû, li bajêr 115 car şer pêk hatiye û 44 caran hatiye hilweşandin, 5 caran hatiye bombebarankirin û gelek caran hatiye dorpêçkirin.[6]

Ji ber Belgrad bajarê sereke yê Serbistanê ye, di hundurê Serbistanê de xwediyê statuyek îdarî ya taybetî ye.[7] Bajêr bûye cihê hikûmeta navendî, saziyên îdarî û wezaretên hikûmetê ye û di heman demê de navendên hemî pargîdaniyên herî mezin, medya û saziyên zanistiyên sirbî li bajêr in. Belgrad wekî bajarekî Beta-Global tê binavkirin. Navenda Klînîkî ya Zanîngehê ya Serbistanê ye li bajêr e ku yek ji kompleksên nexweşxaneyê yên bi kapasîteya herî mezin a cîhanê ye, Dêra Saint Sava ku yek ji mezintirîn avahiyên dêra Ortodoks e û Štark Arena ku yek ji mezintirîn kapasîteya hindurîn a li Ewropayê ye, li Belgradê ne.

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Pêşdîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Figurê çanda Vinça, 4000–4500 b.z.

Amûrên kevirî yên ku li Zemûnê hatine dîtin nîşan didin ku li derdora Belgradê di serdemên paleolîtîk û mezolîtîk de berhevkarên koçer lê jiyan kirine. Hinek ji van amûran pîşesaziya Mousterî ne, ne ji mirovên nûjen ên Neandertalan in. Amûrên Orîgnaşiyan û Gravetiyan jî li nêzîkê herêmê hatine keşif kirin ku nîşan dide ku hinek cîhwarbûn di navbera 50.000 û 20.000 sal berê de ne.[8]

Yekemîn mirovên cotkar ên ku li herêmê bi cih bûne bi çanda Starçevo ya neolîtîk ve girêdayî ne ku di navbera salên 6200 û 5200 b.z. de jiyan kirine.[9] Li Belgradê û derdora bajêr çend cihwarên Starçevo hene ku di nav de cihwara binavûdeng a Starčevo jî heye. Çanda Starçevo bi çanda Vinča (5500–4500 BZ) ku çandeke cotkariyê ya sofîstîk ê ku yek ji niştecihên berê ya Starçevoyê mezin bû û di heman demê de yek ji cihên li herêma Belgradê (Vinča-Belo Brdo) hatiye bi nav kirin. Çanda Vinča bi cihwarên xwe yên pir mezin têne zanîn ku yek ji cihwarên pêşîn ên ji hêla niştecîhbûna domdar ve û hinek ji wan cihwarên herî mezin ên li Ewropaya pêşdîrokî ne.[10] Di heman demê de bi çanda Vinça re jî fîgurên antropomorfîk ên wekî Xatûna Vinča ku kevntirîn metalurjiya sifir a naskirî ya li Ewropayê ye û formeke proto-nivîsîna beriya Sumerî û Mînoyan e ku wekê bi tîpên ewropî yên kevin tê zanîn ku di derdora 5300 b.z. de ye.[11][12] Di sala 1890an de li nav bajêr, li kolana Cetinjska, serê mirovekî paleolîtîk a beriya 5000 b.z. de hate dîtin.

Serdema kevnar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Delîlên zanyariyên destpêkê yên li ser cîhê erdnîgariya Belgradê ji gelek efsaneyên kevnar û efsaneyan tê. Mînak Çemê Savayê û Çemê Dunayê cihê tevlêhevbûna herdû çeman (çemên Sava û Dunayê) wekî yek ji wan deverên di ku çîroka Îason û Argonotan de derbas dibin, têne dîtin.[13][14] Di serdema kevnar de jî ev navçe ji aliyê eşîrên Paleo-Balkan ve ku di nav wan de Trakya û Dakiyan hene li piraniya derdora Belgradê hikum kirine.[15] Bi taybetî li xaleke Belgradê yek eşîra Trako-Dakya ku wekê Singî têne naskirin jiyan kirine ku d sala 279 ê berî zayînê de piştî dagirkirina Keltiyan, Skordîskî bajar ji destên wan hatiye sitandin û bajêr wekê Singidūn hatiye binavkirin.[16] Di salên 34–33 berî zayînê de artêşa romayê digihîje Belgradê. Di sedsala 1ê p.z. de bajêr dibe Singidunuma romanîzekirî û di nîvê sedsala 2an de bajar ji hêla rayedarên Romayê ve wekî şaredariyek hatiye ragihandin ku di dawiya sedsalê de di koloniyek çîna bajêr a herî bilind li bajêr çêdibe.[4] Yekem padîşahê xiristiyanî ya Romayê, Konstantîn I ku wekî Konstantînê Mezin jî tê zanîn li herêma Nayisusê li başûrê bajêr ji dayik bûye ku wekî kesayetiyek xirîstiyaniya romayî tê zanîn li Singidunumê tê dinê. Joviyan Xirîstiyanî wekî dînê fermî yê Împeratoriya Romayê ji nû ve damezrand ku vejîna kurt a dînên kevneşopî yên Romayê di bin pêşiyê xwe Julian Apostate de bi dawî kir.[17] Di sala 395 ê p.z. de bajêr derbasî Împeratoriya Romaya Rojhilat yan jî derbasî Împeratoriya Bîzansê dibe. Li seranserê Çemê Savayê ji Singidunum heta bajarê keltî Tayorunum (Zemun) her du alî bi pirekê di serdema Roma û Bîzansiyan de bi hevre girêdayî bûn e.[17]

Serdema navîn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di sala 442an de herêm ji aliyê Attila Hun ve hatiye wêrankirin û di 471an de, Attila Hun ji aliyê Tihedorîkê Mezin, padîşahê Ostrogothê ku li Îtalyayê berdewam dikir, hate girtin.[18][19] Dema ku Ostrogot derketin, eşîreke din a cermenanî, Gepîdan êrîşî bajêr kir. Di sala 539an de bajêr ji aliyê bîzansiyan ve ji destê Gepîdan hate standin. Di 577an de, nêzîkî 100.000 slav ketin Trakya û Îllîrikumê, bajaran talan kirin û bi awayekî mayînde rûniştin li herêmê bicih dibin. Avaran, di dema desthilatdariya Bayan I de, di sala 582an de tevahiya herêmê û nifûsa wê ya nû ya slavî zeft kirin.[20] Piştî vegerandina Bîzansê, kronika bîzansî De Administrando Imperio' behsa sirbên spî yên ku li Belgradê li ser rêya vegerê li Belgradê sekinîbûn û ji strategoyan erd xwestin dike. Sirban parêzgehan li rojava, ber bi Adriyatîkê ve wergirtin ku ew ê wekî bindestên Heraklius (610–641) hikum bikin. Di sala 829an de Xan Omurtag bajêr bi awayekî serkevtî beşdarî Împaratoriya Bulgariya Yekem dike. Nêzîkî çar sedsalan bajêr dibe qada şer di navbera Împeratoriya Bîzansê, Padîşahiya Mecaristanê ya navîn û Împeratoriya Bulgaristanê. Basil II (976–1025) li Belgradê garnîzonek avakir. Bajêr mazûvaniya artêşên Xaçperestiya Yekem û Duyemîn dike lê dema ku di dema Sefera Xaçperestiya Sêyemîn de derbas dibûn, Frederîk Barbarosa û 190.000 xaçperestên wî Belgradê di rewşeke wêranbûyî de dibînin.[21] Qral Stefan Dragutin (hukimdarî: 1276–1282) di sala 1284an de Belgrad ji destê xezûrê xwe Stephen V yê Mecarîstanê wergirt û bajêr wek paytexta Padîşahiya Sirmiya ku dewletek bindest a Keyaniya Mecarîstanê ye diyar dike. Dragutin (bi mecarî: Dragutin István) wekê yekem padîşahê Sirbî tê hesibandin ku li ser Belgradê hukum kiriye.[22]

Piştî şerên Maritsa (1371) û qada Kosovayê (1389), Sirbiya Moravyayê, li başûrê Belgradê, dest pê kir û ji aliyê Împeratoriya Osmanîyan ve hatiye dagirkirin.[23]

Herêmên bakur ên ku niha Sirbîstan e, wekî Despotateya Sirbî berdewam kirin ku paytexta herêmê Belgrad e. Bajêr di bin destê Stefan Lazarević, kurê mîrê sirbî Lazar Hrebeljanović de geş dibe. Lazarević kelehek bi keleh û bircên ku tenê Birca Despot û dîwarê rojava dimîne ava dike. Wî dîwarên kevnar ên bajêr ji nû ve avakir ku bi vî awayî Despotate nêzîkî 70 salan li dijî êrîşên osmaniyan li ber xwe bide. Di vê demê de, Belgrad ji bo gelek gelên Balkan ên ku ji ber dagirkeriya osmanî direviyan dibe penagehek û tê texmîn kirin ku nifûsa bajêr di navbera 40.000 û 50.000 kesan de bûn.[22]

Serdema dagirkirina osmaniyan û êrîşên awistriyan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Belgrad di sala 1684an de.

Heftê sal piştî dorpêçkirina destpêkê, di 28ê tebaxa sala 1521an de Keleha Zagrebê bi 250.000 leşkerên tirk û zêdetirî 100 keştiyan ji hêla Silêmanê Mezin ve hatiye dagirkirin.[24][25] Piştre piraniya bajêr hatiye wêrankirin û tevahiya nifûsa bajêr ya xirîstiyanên ortodoks sirgûnê deverekê Stembolê kirin ku ji demê vir ve wekî Daristana Belgradê tê zanîn. Belgrad dibe cihê keyina Belgradê (ku bi navê Sancaqê Smederevo jî tê zanîn) bajêr dibe duyem bajarê herî mezin ê ku Ewropayê ku ji aliyê osmaniyan ve tê dagirkirin ku bi 100.000 şênî ku bi vê awayê nifûsa bajêr ji Konstantînopolîsê derbas dibe.[26] Di sala 1594an de serhildanek mezin ji aliyê sirban ve hate pêkanîn lê serhildan ji aliyê osmaniyan ve hatiye şikandin.[27] Ji bo tolhildanê, Wezîr Sînan Paşa ferman da ku bermayên Saint Sava bi eşkereyî li ser Deşta Vraçarê werin şewitandin. Di sedsala 20an de dêra Saint Sava ji bo bîranîna vê bûyerê careke din ji nû ve hatiye avakirin.[28]

Bajêr hêla Habsburgan ve sê caran (1688–1690, 1717–1739, 1789–1791), bi serokatiya Prensên Romaya Pîroz Maksîmîliyan a Bavariya û Eugenê ê Savoyî û marşalê qada Baron Ernst Gideon von Laudon, bi rêzê ve hat ji destê osmaniyan hatiye rizgarkirin û her piştî rizgarkirinê bajêr carek din disa bi lez û bez ji aliyê osmaniyan ve hate dagirkirin û her carê bi giranî hate hilweşandin.[27] Di vê serdemê de, bajar di bin bandora du Koçberên Serbên Mezin de bû ku tê de bi sed hezaran Sirb, bi pêşengiya du Patrîarkên Sirbî, ligel leşkerên awistriyayî vekişiyane nav Împeratoriya Habsburgê û li Vojvodîna û Slavonya ya îro bi cih dibin.[29]

Serdema mîrektî û keyaniya sirbîyan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di destpêka sedsala 19an de, nifûsa Belgradê bi piranî di dema dagirkirina osmaniyan ji misilmanên ku koçê bajêr bibûn pêk dihat. Şopên desthilatdarî û mîmariya osmaniyan wekî mizgeft û bazar, diviyabû ku di sedsala 19an de beşeke girîng a bajaroka Belgradê bimîne.

Di Serhildana Yekem a Serbî de, şoreşgerên Sirbî bajar ji 8ê çileya sala 1807an heta sala 1813an ji dagirkirina osmaniyan rizgarkirin û rêvebiriya bajêr girtin destê xwe.[30] Piştî Serhildana Duyem a Sirbîstanê, di sala 1815an de, Serbistan cûreyek serweriyê bi dest xist ku di sala 1830an de ji hêla Porte ve bi fermî hate nas kirin.

Di sala 1841an de, Mîr Mihayilo Obrenović paytexta Mîrektiya Serbistanê ji Kragujevac bar kir Belgradê. Di dema desthilatdariya xwe ya yekem de (1815–1839), Mîr Miloš Obrenović bi zêdekirina niştecihên nû li dû berfirehkirina nifûsa bajêr dibe armanc û biser ket ku Belgradê bike navenda saziyên îdarî, leşkerî û çandî yên Mîrektiyê. Projeya wî ya afirandina qadeke bazarê ya nû (Abadžijska čaršija) bû lê belê jiber ku bazirganî li Donja charšija û Gornja charšija ya sedsalan kevin berdewam dikirin serkevtî nebû. Dîsa jî, projeyên avahîsaziyê yên nû ji bo taxên xiristiyan tîpîk bûn ji ber ku taxên kevnar ên misilman kêm bûn. Ji otonomiya Serbistanê heta sala 1863an hejmara taxên Belgradê jî kêm dibin, bi taybetî ji ber encama windabûna hêdî hêdî ya nifûsa misilmanên bajêr. Di dema ku bajêr ji aliyê osmaniyan ve hatibû dagir kirin neh taxên bajêr ji misilmanan pêk dihat. Di roja îro de navên pênc taxên misilman ku têne zanîn ev in: Alî-paşîna, Reis-efendijina, Jahja-paşîna, Bajram-begova û Laz Hadži-Mahmudova. Piştî bûyera Kaniya Çixûrê, Belgrad ji aliyê osmaniyan ve hatiye bombekirin.

Di 18ê nîsana sala 1867an de dewleta osmanî ferman da ku leşkerên osmanî ku ji sala 1826an vir ve nûnertiya dawî ya serweriya osmanî li Serbistanê bû ji Kalemegdanê vekişand.[31][31] Di salên paşîn de, plansazê bajarvaniyê Emilijan Josimović bandorek girîng li ser Belgradê kir. Wî di sala 1867an de planek ji bo bajêr xêz kir ku tê de wî pêşniyar kir ku kolanên xerabûyî yên bajêr bi plansaziyek torê bê veguherandin.

Padîşahiya Yûgoslavyayê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Piştî şer, Belgrad dibe paytexta Padîşahiya nû ya Serb, Kroat û Sloven ku di sala 1929an de navê Keyaniya Yûgoslavyayê hatiye guhertin. Padîşahiya li banovinayan (awayên rêveberiya bin padîşahiyê) hate dabeş kirin û Belgrad, bi Zemun û Pančevo re du yekîneyên îdarî ya cuda ava hate avakirin.[32]

Di vê serdemê de bajêr mezinbûnek bilez û nûjena girîng bidest dixe. Nifûsa Belgradê di sala 1931ê de digihîje 239.000 kesê (bi tevlêbûna Zemûnê) û di sala 1940an de digihîje 320.000 kesan. Rêjeya zêdebûna nifûsê di navbera 1921ê û 1948an de salek ji sedî 4,08 zêde dibe.

Di sala 1927an de yekem Balafirgeha Belgradê vedibe û di sala 1929an de yekem radyoya bajêr dest bi weşanê dike.[33] Pira Pançevo ya ku bi ser Çemê Dunayê be derbas dibe, di sala 1935an de hatiye vekirin, Pira Qral Alexander ku di ser Çemê Savayê derbas dibe, di sala 1934an de hatiye vekirin.

Şerê Cîhanê a Duyem û dagirkirina almanan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di 25ê adara sala 1941an de hikûmeta padîşah Crown Prince Paul Peymana Sê alî îmze kir ku beşdarî hêzên Axis dibe ku ji Şerê Cîhanê yê Duyem dûr bimîne û Yûgoslavya di dema pevçûnan de bêalî bimîne. Piştî vê yekê li Belgradê xwepêşandanên girseyî û derbeyeke leşkerî ya bi rêberiya fermandarê hêza hewayî ya General Dušan Simović qewimî û padîşah Petrûs II temenmezin da zanîn ku dixwaze desthilatdariya herêmê bike. Di encamê de, bajêr ji hêla Luftwaffe ve di 6ê avrêla sala 1941an de bi giranî hate bombe kirin û di bombebaranê de 2.274 kes tên kuştin.[34][35] Piştî vê yekê Yûgoslavya ji aliyê hêzên alman, îtalî, Mecaristan û Bulgaristanê ve hat dagirkirin. Belgrad ji hêla bindestiyê ve hat girtin, şeş leşkerên alman bi pêşengiya efserê wan Fritz Klingenberg mezinahiya xwe bi bi awayekî tehdîdkarî nîşan dan û bajêr neçar kirin ku teslîm bibin. Belgrad di heman mehê de rasterast ji hêla Artêşa Alman ve hate dagir kirin û bajêr bi serokatiya generalê wî dibe cîhê Rejima Nedića.[36] Hinek beşên Belgrad a îro di nav Dewleta Serbixwe ya Kroatya ya li Yumûgoslavyaya dagîrkirî de, dewleteke din a kukta, ku rejîma Ustaşe li wir Qirkirina Sirban pêk anî bû, hat girêdan.[37]

Welatiyên Belgradê Artêşa Sor wekî rizgarkarên ji leşkerên dagirker ên alman pêşwazî dikin, 20 cotmeha sala 1944an.

Di havîn û payîza sala 1941ê de ji bo tolhildana êrîşên gerîllayan, almanan çend qetlîaman li hemberî welatiyên belgradî pêk anîn; bi taybetî, endamên civaka Cihû bi fermana General Franz Böhme, Waliyê Leşkerî yê Alman a Sirbistanê bi awayekî komkî rastî gulebaranan hatin. Böhme bi tundî qaîdeya ku ji bo her almanek kuştî, 100 sirb an cihû dê bihatana gulebarankirin.[38] Belgrad bû yekem bajarê Ewropayê ku ji aliyê hêzên dagirker ên Nazî ve wekî Judenfrei hat ragihandin.[39] Tevgera berxwedanê li Belgradê ji sala 1941ê heta girtina wî ya di sala 1943an de ji aliyê Major Žarko Todorović ve hat birêvebirin.[40]

Mîna Rotterdamê ku du caran ji ber bombebarana Alman û Hevalbendan wêran bû, Belgrad jî di dema Şerê Cîhanê yê Duyem de careke din dîsa hat bombebaran kirin, vê carê jî di 16ê avrêla sala 1944an de ji aliyê hevalbendan ve hate bombe kirin û herî kêm 1.100 kes hatin kuştin. Ev bombebaran di dema Cejna Paskalyayê ya Xiristiyanên Ortodoks pêk hat.[41] Piraniya bajêr heta 20ê cotmeha sala 1944an di bin dagirkeriya Almanyayê de dimîne. Bajêr piştre ji aliyê Artêşa Sor û Partîzanên Yûgoslaviya Komunîst ve ji bin dagirkeriya Naziyan tê rizgarkirin.

Di 29ê mijdara sala 1945an de, Mareşal Josip Broz Tito li Belgradê Komara Gel a Federal a Yûgoslavya îlan kir. Piştre di 7ê avrêla sala 1963an de nav wek Komara Federal a Sosyalîst a Yûgoslavya hate guherandin.[42]

Yûgoslavyaya sosyalîst

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dema ku şer bi dawî bû bajar bi 11.500 xaniyên hilweşandî ve ma. Di serdema piştî şer de, Belgrad bi lez mezin dibe wekî paytexta Yûgoslavyaya nûbûyî û wekî navendek pîşesazî ya sereke bajêr pêşve diçe.[43]

Di sala 1948an de avakirina New Belgrade dest pê kir. Di sala 1958an de yekem televizyona Belgradê dest bi weşanê dike. Di sala 1961an de, Belgrad di bin serokatiya Tîto de konferansa yekem û damezrîner a Tevgera Ne-Peymanan tê lidarxistin. Di sala 1962an de Balafirgeha Nikola Tesla ya Belgradê hate çêkirin. Di sala 1968an de, xwepêşandanên mezin ên xwendekaran dibe sedema çend pevçûnên kolanan di navbera xwendekar û polîsan de.[44]

Di sala 1972an de, Belgrade rûbirûyê derûdora pizîkê bû ku ji Şerê Cîhanê yê Duyem vir ve herî dawîn derûdora mezin a bilokan li Ewropayê bû.[45] Di navbera cotmeha sala 1977 û adara sala 1978am de bajêr yekem kombûna mezin a Rêxistina Ewlekarî û Hevkariyê li Ewropayê bi mebesta cîbicîkirina Peymana Helsînkî ji, dema ku di 1980an de Belgrad mazûvaniya Konferansa Giştî ya UNESCOyê kir.[46] Josip Broz Tîto di gulana sala 1980an de mir û merasîma cinazê wî li Belgradê bi beşdariya karbidestên bilind û heyetên dewletê ji 128 ji 154 endamên Neteweyên Yekbûyî ji çar aliyên cîhanê beşdarî merasîma cinazê wî dibe. Li ser vê yekê merasîma cinazeyê wî bûye yek ji mezintirîn merasîma di dîrokê de.

Jihevketina Yûgoslavyayê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di 9ê adara sala 1991ê de, xwenpêşandanek mezin bi serokatiya Vuk Drašković li bajêr li dijî Slobodan Milošević hate lidarxistin.[47] Li gorî gelek dezgehên çapemeniyê, di navbera 100.000 û 150.000 kes li kolanan beşdarî xwepêşandanan bûn.[48] Di xwepêşandanan de 2 kes hatin kuştin, 203 kes birîndar bûn û 108 kes hatin girtin û piştre jî tank li ser kolanan hatin bicihkirin ku aloziyan kêm bikin. Gelek xwenpêşandan li dijî şerê li Belgradê hatin lidarxistin û xwepêşandana herî mezin ji bo piştgirîkirina qurbaniyan li Sarajevoya dorpêçkirî hate lidarxistin.[49] Li Belgradê ji mijdara sala 1996an heta sibata sala 1997an li dijî heman hikûmetê piştî îdiaya sextekariya hilbijartinê di hilbijartinên herêmî de xwepêşandanek din jî li dijî hikûmetê hatin lidarxistin.[50] Van protestoyan Zoran Đinđić anî ser desthilatdariyê ku yekem şaredarê Belgradê ji Şerê Cîhanê yê Duyem ve ku ne endamê Yekîtiya Komunîstên Yûgoslavyayê yan jî şaxa wê ya paşîn a Partiya Sosyalîst a Sirbîstanê bû.

Di sala 1999an de, di dema Şerê Kosovayê de, bombeyên NATOyê zirareke mezin gihandin bajêr. Di nav cihên ku hatine bombekirin de gelek avahiyên wezaretê, avahiya RTS, nexweşxane, Hotela Jugoslavija, avahiya Komîteya Navendî, Avala Tower û balyozxaneya Çînê hebûn.[51] Nêzîkî 2000 sivîl di encama bombebarana NATOyê de hatin kuştin.[52] Piştî Şerên Yûgoslavyayê, Sirbîstan bû welatê herî zêde penaber û kesên jicîhûwarkirî li Ewropayê ku ji sêyeka van penaberan zêdetir li Belgradê bi cih bûne.[53][54]

Piştî hilbijartinên serokatiya sala 2000an Belgrad dibe cihê xwepêşandanên giştî yên mezin ku zêdetirî nîv milyon kes beşdarê xwepêşandanan dibin. Di encama van xwepêşandanan de serok Milošević wekî beşek ji tevgera Otpor rêveberiya wî hate hilweşandin.[55]

Erdnîgarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Topografî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Belgrade 116 mêtre ji asta deryayê bilind e û li ser hevberdena Memên Danubê û Çemê Savayê ye hatiye avakirin. Navenda dîrokî ya Belgradê, Kalemegdan, li peravên rastê ya herdu çeman e. Ji sedsala 19an ve bajêr ber bi başûr û rojhilat ve berfireh bûye ku piştî Şerê Cîhanê yê Duyem, Belgrada Nû li qiraxa çepê ya Çemê Savayê hate avakirin ku Belgradê bi Zemunê ve girêdide.[16]

Li kêleka rastê yê Çemê Savayê, navenda Belgradê xwedan erdek çiyayî ye. Xala herî bilind a Belgradê Girê Torlak e ku bi 303 mêtre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên Avalayê (511 m) û Çiyayê Kosmajê (628 m) li başûrê bajêr in. Li seranserê Çemê Savayê û Çemê Danubê, erd bi piranî deşte ku ji deştên aluvial û deştên loessial pêk tên.[56]

Dîmenên ji Belgradê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  • Avahiya Meclîsa Neteweyî ya Sirbîstanê.
    Avahiya Meclîsa Neteweyî ya Sirbîstanê.
  • Dîtina panoramîk a Belgrade 2022.
    Dîtina panoramîk a Belgrade 2022.
  • Dîmena panoramîk a navenda bajarê Belgradê ku bi Çemê Savayê re tê dîtin.
    Dîmena panoramîk a navenda bajarê Belgradê ku bi Çemê Savayê re tê dîtin.
  • Peravê Çemê Savayê û rêya çûnhatina mirovan a li devê çem.
    Peravê Çemê Savayê û rêya çûnhatina mirovan a li devê çem.
  • Dîmenek ji blokên mezinên li Bežanija li New Belgrade.
    Dîmenek ji blokên mezinên li Bežanija li New Belgrade.

Avhewa

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Avhewaya bajêr di bin dabeşkirina avhewayê ya Köppen de ye ku Belgrad xwedan avhewa subtropîkal a şil (Cfa) e ku li ser avhewa parzemînî ya şil (Dfa) bi çar demsalan barîna bajêr bi yek awayî berbelav dibe. Germa bajêr bi navînî mehane di Çileyê 1,4 °C, heya Tîrmehê digihîje 23,0 °C (santîgrat) ê. Germahiya navgîniya salane 12,5 °C (santîgrat) e. Di salê de, bi navînî, 31 roj hene ku germahî ji 30 °C û jortir e, 95 roj jî germahî ji 25 °C û jortir e. Bajêr salê bi qasî 691 mm baran werdigire ku hewaya herî bi baran di dawiya biharê de ye. Germahiya herî bilind a fermî ya ku li Belgradê hatiye tomar kirin di 24ê tîrmeha sala 2007an de 43,6 °C hatiye tomarkirin bû û germahiya herî nizim di 10ê çileya sala 1893an de -26,2 °C hatiye tomarkirin.[57][58]

Nifûs

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nifûs li gorî salan
SalNifûs±%
190068.481—    
190577.235+12,8%
191082.498+6,8%
1921111.739+35,4%
1931238.775+113,7%
1948397.911+66,6%
1953477.982+20,1%
1961657.362+37,5%
1971899.094+36,8%
19811.087.915+21,0%
19911.133.146+4,2%
20021.119.642−1,2%
20111.166.763+4,2%
20161.233.796+5,7%
20181.378.682+11,7%
20201.166.763−15,4%
20221.197.714+2,7%
Çavkanî: 2018,[59] Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "Why invest in Belgrade?". Град Београд - Званична интернет презентација | Why invest in Belgrade? (bi sirbî). Roja gihiştinê 27 hezîran 2023.[girêdan daimî miriye]
  2. ^ "Statistical Release | Statistical Office of the Republic of Serbia". www.stat.gov.rs. Roja gihiştinê 27 hezîran 2023.
  3. ^ "Discover Belgrade". Град Београд - Званична интернет презентација | Discover Belgrade (bi sirbî). Ji orîjînalê di 7 nîsan 2023 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 27 hezîran 2023.
  4. ^ a b Rich, Dr John; Rich, John (4 kanûna paşîn 2002). The City in Late Antiquity (bi îngilîzî). Taylor & Francis. ISBN 978-0-203-13016-2.
  5. ^ "The History of Belgrade - Middle Ages, Turkish Conquest, Liberation of Belgrade". web.archive.org. 30 kanûna pêşîn 2008. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 24 kanûna paşîn 2015. Roja gihiştinê 27 hezîran 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  6. ^ "Belgrade has risen from the ashes to become the Balkans' party city". The Independent (bi îngilîzî). 22 adar 2009. Roja gihiştinê 27 hezîran 2023.
  7. ^ "Assembly of the City of Belgrade". Град Београд - Званична интернет презентација | Assembly of the City of Belgrade (bi sirbî). Ji orîjînalê di 28 hezîran 2023 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 27 hezîran 2023.
  8. ^ Šarić, Josip (2008). "Paleolithic and mesolithic finds from profile of the Zemun loess". Starinar (58): 9–27. doi:10.2298/sta0858009s.
  9. ^ Chapman, John (2000). Fragmentation in archaeology: people, places and broken objects in the prehistory of south eastern Europe. London: Routledge. ISBN 978-0-415-15803-9.
  10. ^ Chapman, John (1981). The Vinča culture of South-East Europe: studies in chronology, economy and society. BAR [British archaeological reports] international series. Oxford. ISBN 978-0-86054-139-4.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (lînk)
  11. ^ Radivojević, Miljana; Rehren, Thilo; Pernicka, Ernst; Šljivar, Dušan; Brauns, Michael; Borić, Dušan (1 çiriya paşîn 2010). "On the origins of extractive metallurgy: new evidence from Europe". Journal of Archaeological Science (bi îngilîzî). 37 (11): 2775–2787. doi:10.1016/j.jas.2010.06.012. ISSN 0305-4403.
  12. ^ Haarmann, Harald (2017). Geschichte der Schrift. C.H. Beck Wissen (Çapa 5., durchgesehene Auflage). München: Verlag C.H. Beck. ISBN 978-3-406-47998-4.
  13. ^ Norris, David A. (29 çiriya pêşîn 2008). Belgrade A Cultural History (bi îngilîzî). Oxford University Press, USA. ISBN 978-0-19-970452-1.
  14. ^ "Jason and the Argonauts sail again". www.telegraph.co.uk. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  15. ^ "Историја Београдске тврђаве / Београдска тврђава / Калемегдан парк". web.archive.org. 5 îlon 2011. Ji orîjînalê di 5 îlon 2011 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  16. ^ a b "Discover Belgrade". Град Београд - Званична интернет презентација | Discover Belgrade (bi sirbî). Ji orîjînalê di 7 nîsan 2023 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  17. ^ a b "Ancient Period". Град Београд - Званична интернет презентација | Ancient Period (bi sirbî). Ji orîjînalê di 30 hezîran 2023 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  18. ^ Williams, Stephen (1999). The Rome that Did Not Fall: The Survival of the East in the Fifth Century (bi îngilîzî). Psychology Press. ISBN 978-0-415-15403-1.
  19. ^ Mellor, Roy E. H. (1975). Eastern Europe: A Geography of the Comecon Countries (bi îngilîzî). Macmillan. ISBN 978-0-333-17311-4.
  20. ^ Bury, J. B. (1 kanûna paşîn 2008). History of the Later Roman Empire from Arcadius to Irene (bi îngilîzî). Cosimo, Inc. ISBN 978-1-60520-405-5.
  21. ^ "The History of Belgrade". web.archive.org. 28 hezîran 2009. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 28 hezîran 2009. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  22. ^ a b "Medieval Serbian Belgrade". Град Београд - Званична интернет презентација | Medieval Serbian Belgrade (bi sirbî). Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.[girêdan daimî miriye]
  23. ^ "Battle of the Maritsa River | Balkans [1371] | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  24. ^ "How to Conquer Belgrade - History". web.archive.org. 16 hezîran 2009. Ji orîjînalê di 16 hezîran 2009 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  25. ^ "РТС :: Занимљивости :: Ко су потомци Београђана које је Сулејман Величанствени пре пет векова одвео у Истанбул". www.rts.rs. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  26. ^ "The History of Belgrade - Middle Ages, Turkish Conquest, Liberation of Belgrade". web.archive.org. 30 kanûna pêşîn 2008. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 24 kanûna paşîn 2015. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  27. ^ a b "Turkish and Austrian Rule". Град Београд - Званична интернет презентација | Turkish and Austrian Rule (bi sirbî). Ji orîjînalê di 1 tîrmeh 2023 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  28. ^ "Wayback Machine". web.archive.org. 23 tîrmeh 2011. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 23 tîrmeh 2011. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  29. ^ "Tajne poruke Svetoga Save". web.archive.org. 23 çiriya pêşîn 2007. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 23 çiriya pêşîn 2007. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  30. ^ "Liberation of Belgrade". Град Београд - Званична интернет презентација | Liberation of Belgrade (bi sirbî). Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.[girêdan daimî miriye]
  31. ^ a b "Important Years in City History". Град Београд - Званична интернет презентација | Important Years in City History (bi sirbî). Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.[girêdan daimî miriye]
  32. ^ Nikolić, Kosta, edîtor (2002). Istorija. 3/4, [Schülerbd.]: Za III razred gimnazije prirodno-matematičkog smera und IV razred gimnazije opšteg i društveno-jezičkog smera / Kosta Nikolić (Çapa 1. izd). Beograd: Zavod za Udžbenike i Nastavna Sredstva. ISBN 978-86-17-09287-8.
  33. ^ "1930-50". web.archive.org. 18 kanûna paşîn 2008. Ji orîjînalê di 18 kanûna paşîn 2008 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  34. ^ "DA NIJE BILO 6. APRILA Najlepše srušene zgrade Beograda". Blic.rs (bi sirbî). 4 gulan 2015. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  35. ^ Aslani, Samir (1 hezîran 2004). Lovački avioni Drugog svetskog rata (bi îngilîzî). Samir Aslani. ISBN 978-86-905535-0-1.
  36. ^ "Axis Invasion of Yugoslavia". encyclopedia.ushmm.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  37. ^ Barić, Nikica (1 sibat 2011). "Politika Nezavisne Države Hrvatske prema Srbiji". Istorija 20. veka. 29 (1/2011): 115–126. doi:10.29362/ist20veka.2011.1.bar.115-126. ISSN 0352-3160.
  38. ^ "Approaches to Auschwitz: The Holocaust and Its Legacy by John K. Roth, Richard L. Rubenstein at Questia Online Library". web.archive.org. 13 çiriya pêşîn 2008. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 13 çiriya pêşîn 2008. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  39. ^ Morton, J.; Forage, P.; Bianchini, S.; Nation, R. (16 kanûna paşîn 2004). Reflections on the Balkan Wars: Ten Years After the Break-Up of Yugoslavia (bi îngilîzî). Springer. ISBN 978-1-4039-8020-5.
  40. ^ "ZBORNIK DOKUMENATA VOJNOISTORIJSKOG INSTITUTA: TOM XIV, KNJIGA 1". znaci.org. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  41. ^ "Anniversary of the Allied Bomb Attacks Against Belgrade | Serbian Orthodox Church [Official web site]". web.archive.org. 6 îlon 2015. Ji orîjînalê di 6 îlon 2015 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  42. ^ "Tekstovi". web.archive.org. 27 tîrmeh 2011. Ji orîjînalê di 27 tîrmeh 2011 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  43. ^ "City of Belgrade - The Capital of Serbia and Yugoslavia". web.archive.org. 24 îlon 2014. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 24 îlon 2014. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  44. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê (PDF) di 18 hezîran 2013 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  45. ^ Trifunović, Vesna (2017). "Temporality and discontinuity as aspects of smallpox outbreak in Yugoslavia". Glasnik Etnografskog instituta SANU. 65 (1): 127–145. doi:10.2298/gei1701127t.
  46. ^ Bilandžić, Vladimir; Dahlmann, Dittmar; Kosanović, Milan (2012). From Helsinki to Belgrade: the first CSCE Follow-up meeting and the crisis of détente. Internationale Beziehungen. Göttingen Bonn: V&R unipress Bonn University Press. ISBN 978-3-89971-938-3.
  47. ^ "Mediji o medijima | Medija centar Beograd". web.archive.org. 14 tebax 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 14 tebax 2019. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  48. ^ "Yugoslavia: Mass Bedlam in Belgrade - TIME". web.archive.org. 30 îlon 2007. Ji orîjînalê di 29 tîrmeh 2013 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  49. ^ Udovički, Jasminka; Ridgeway, James (2000). Burn this house : the making and unmaking of Yugoslavia. Library Genesis. Durham, NC : Duke University Press. ISBN 978-0-8223-2575-8.
  50. ^ "Disintegration Years 1988-2000". Град Београд - Званична интернет презентација | Disintegration Years 1988-2000 (bi sirbî). Ji orîjînalê di 30 hezîran 2023 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  51. ^ "NATO Aggression, 1999". Град Београд - Званична интернет презентација | NATO Aggression, 1999 (bi sirbî). Ji orîjînalê di 30 hezîran 2023 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  52. ^ "220. Bombing to Bring Peace | Wilson Center". www.wilsoncenter.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  53. ^ "osce.org/serbia/24323?download=true". www.osce.org. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  54. ^ Cross, S.; Kentera, S.; Vukadinovic, R.; Nation, R. (7 gulan 2013). Shaping South East Europe's Security Community for the Twenty-First Century: Trust, Partnership, Integration (bi îngilîzî). Springer. ISBN 978-1-137-01020-9.
  55. ^ "B92 - News - Politics - Parties, citizens mark October 5". web.archive.org. 18 nîsan 2009. Ji orîjînalê di 18 nîsan 2009 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  56. ^ "Natural Features". Град Београд - Званична интернет презентација | Natural Features (bi sirbî). Ji orîjînalê di 30 hezîran 2023 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  57. ^ "Record-breaking heat measured in Belgrade - Monsters and Critics". web.archive.org. 14 tîrmeh 2012. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 14 tîrmeh 2012. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  58. ^ "Climate". Град Београд - Званична интернет презентација | Climate (bi sirbî). Ji orîjînalê di 30 hezîran 2023 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 30 hezîran 2023.
  59. ^ "UNdata | record view | City population by sex, city and city type" (bi inglîzî). Roja gihiştinê 17 kanûna pêşîn 2019.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (lînk)

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Belgrad de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Belgrad&oldid=1932978" hatiye standin.