UNESCO

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Alaya rêxistina UNESCOyê
Navenda giştî ya UNESCOyê Parîs, Fransa.

UNESCO yan jî Rêxistina Perwerde, Zanist û Çandê ya Neteweyên Yekbûyî, (bi îngilîzî: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) saziyeke Neteweyên Yekbûyî ye ku di warê perwerde, huner, zanist û çandê de bi rêya hevkariya navneteweyî aştî û ewlekariya cîhanê pêşdixe.[1] 193 dewletên endam û 11 endamên hevparên UNESCOyê hene. Navenda saziya UNESCOyê li Navenda Mîrata Cîhanî ya li Parîs a Fransayê ye. 53 ofîsên qadên herêmî û 199 komîsyonên neteweyî hene ku li çar aliyê cîhanê alîkariya saziyê dikin.[2][3]

Destûrê bingehîn a UNESCOyê armanc dike ku "bihêztir kirina perwerde, zanist çand û bihêzkirin a hevkariya di navbera neteweyan, ji bo dadmendiya gerdûnî, qanûn, mafên mirovan û azadiyên bingehîn ji bo her kesî û ji bo parastin aştî û ewlehiya mirovan ku Peymana Neteweyên Yekbûyî ji bo hemû gelan nas dike, bêyî cudahiya nijad, zayend, ziman û dîn, bibe alîkar".

Sê organê rêveberiya UNESCOyê hene: Konferansa Tevayî, Konseya birêvebir û Sekreterî. UNESCO bi hevkariya welatê endam, li gelek welatan xebatên ji bo perwerde û zaniyariyê pêk tîne. Armanca sereke ya saziyê di warê perwerde, huner, zanist û çandê de berfirehkirina aştî û dadperweriya cihanê pêş bixe.

UNESCO di sala 1945an de wekî cîgirê Komîteya Navneteweyî ya Hevkariya Rewşenbîrî ya Cemiyeta Miletan hatiye damezrandin. Destûra saziyê armanc, awayî ya rêvebirinê û çarçoweya xebatê ya UNESCOyê diyar dike. Mîsyona damezrîner a UNESCOyê di dema Şerê Cîhanê yê Duyem de jibo armanca hêsankirina hevkarî û diyalogê di navbera neteweyan de aştî, pêşkeftina domdar û mafên mirovan pêş bixe, derketiye holê.[4] Armancên yekemê saziyê pêşxistina aştî, pêşveçûna domdar û mafên mirovan bi hêsankirina hevkarî û diyalogê di navbera neteweyan de bû. Sazî van armancan bi pênc bernameyê yên sereke dişopîne: perwerde, zanistên xwezayî, zanistên civakî/mirovî, çand û ragihandin/agahdarî. UNESCO piştgirî dide projeyên ku xwendin û nivîsandinê baştir dikin, perwerdehiya teknîkî û perwerdehiyê didin, zanistê pêş dixin, azadiya medya û çapemenî ya serbixwe diparêzin, dîroka herêmî û çandî diparêzin û cihêrengiya çandî diparêzin.[5]

Ji bo çand û zanista cîhanê xaleke bingehîn e ku çalakiyên UNESCOyê bi salan berfireh bûne; sazî di werger û belavkirina wêjeya cîhanî de alîkar e, alîkariya damezrandin û ewlekariya Cihên Mîrateyên Cîhanî yên girîng ên çandî û xwezayî dike, dixebite ku dubendiya dîjîtal li seranserê cîhanê pir bike, bi agahdarî û ragihandinê civakên zanînê yên berfireh diafirîne.[6] UNESCOyê gelek înîsiyatîf û tevgerên cîhanî yên wekî "Perwerdehî Ji bo hemî kes", ji bo pêşdebirina armancên xwe yên bingehîn, daye destpêkirin.

UNESCO ji aliyê Konferansa Giştî ve ku ji welatên endam û endamên hevkar pêk tên, tê birêvebirin ku her sal du sal dicive jibo ku bername û lêçuna saziyê kivşe bike. Endamên Desteya Rêvebir ku karên UNESCOyê birêve dibe, hildibijêre û her çar salan carekê Dîrektorek Giştî, ku wekî rêvebirê sereke yê UNESCOyê kar dike, hildibijêre. UNESCO endamê Koma Pêşketina Berdewam a Neteweyên Yekbûyî ye ku koalîsyonek ji sazî û rêxistinên Neteweyên Yekbûyî ye ku armanca wan pêkanîna Armancên Pêşkevtina Berdewam e.[7]

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dîroka destpêkê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

UNESCO û erka wê ya ji bo hevkariya navneteweyî dikare bi biryarnameya Komela Gelan a di 21 îlona sala 1921ê de were şopandin, ji bo hilbijartina Komîsyonek ji bo lêkolîna pêkaniya parvekirina neteweyan bi serbestî destkevtiyên çandî, perwerdeyî û zanistî.[8] Ev saziya nû, Komîteya Navneteweyî ya Hevkariya Rewşenbîrî (ICIC) di sala 1922an de hate damezrandin û kesayetên wekî Henri Bergson, Albert Einstein, Marie Curie, Robert A. Millikan û Gonzague de Reynold wekî endamên wî hatine jimartin (komîsyona piçûk a Cemiyeta Miletan bi giranî navenda wê li Ewropaya Rojava ye). Piştre Enstîtuya Navneteweyî ya Hevkariya Rewşenbîrî (IIIC) di îlona sala 1924an de li Parîsê hate damezrandin ku wekî desteya rêveberiya saziya ICICê tevbigere. Lêbelê, bi destpêka Şerê Cîhanê yê Duyem re bi giranî xebata van rêxistinên pêşîn hatin qut kirin.[9]

Dîroka avakirinê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Piştî îmzekirina Peymana Atlantîkê û Daxuyaniya Neteweyên Yekbûyî, Konferansa Wezîrên Perwerdeyê yên Hevbend (CAME) dest bi civînên xweyê li Londonê kir û civîn ji 16yê mijdar 1942an heta 5ê kanûna sala 1945an berdewam kir. Di 30ê cotmeha sala 1943an de, di Danezana Moskowê de ku ji aliyê Çîn, Îngilîstan, DYA û Yekîtiya Sovyetê ve hatibû qebûlkirin, pêwîstiya rêxistineke navneteweyî hate diyarkirin. Piştî vê yekê pêşniyarên Konferansa Dumbarton Oaks ya 9ê cotmeha sala 1944an hate diyarkirin.[10] Li ser pêşniyara CAME û li gorî pêşniyarên Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî (UNCIO) ku li San Franciscoyê di nîsan û hezîrana sala 1945an de pêk hat, Konferansek Neteweyên Yekbûyî ji bo damezrandina rêxistinek perwerdehî û çandî (ECO/CONF) di 1 û 16 mijdar 1945an de li Londonê bi 44 nûneran hate civandin.[11] Komîsyona Amadekar di navbera 16ê mijdara sala 1945an û 4ê mijdara sala 1946an de heta roja ku Destûra Bingehîn a UNESCO bi razandina erêkirina bîstemîn ji hêla dewletên endam ve ket meriyetê, xebitî.[12]

Di yekemîn konferansa giştî ya ku ji 19ê mijdarê heta 10 kanûna sala 1946an dewam dike, Dr. Julian Huxley ji bo Rêveberê Giştî û Blake R. Van Leer jî wek endam tevlî rêxistinê bûn.[13] Destûr di mijdara sal 1954an de hate guheztin dema ku Konferansa Giştî biryar da ku endamên parlamentoyê Lijneya Birêvebir dê endamên dewletên dewletên ku ew hemwelatiyên wan in bin û wek berê di kapasîteya xwe ya kesane de tevnegerin.[14] Ev guherîna rêvebirinê ya UNESCOyê ji ya berê, dewletên endam çawa bi hev re di warên rayeyên di rêxistinê de bixebitin, cuda kir. Gava ku dewletên endam bi demê re bi hev re xebitîn ku fermanên UNESCOyê bi cih bînin, faktorên siyasî û dîrokî bi taybetî di dema Şerê Sar, pêvajoya dekolonîzasyonê û hilweşandina Yekîtiya Sovyetê de awa dane operasyonên rêxistinê.[15]

Çalakiyên UNESCOyê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ofîsên UNESCOyê li Brezîlya yê

UNESCO çalakiyên xwe bi pênc warên bernameyê pêk tîne: perwerde, zanistên xwezayî, zanistên civakî û mirovî, çand û ragihandin û agahdarî.

  • UNESCO piştgirî dide lêkolîna di perwerdehiya berawirdî de, pisporiyê peyda dike û hevkariyê dike ku serokatiya perwerdehiya neteweyî û kapasîteya welatan ji bo pêşkêşkirina perwerdehiya bi kalîte ji bo her kesî xurt bike. Di van de ev hene:
    • Kursiyên UNESCO, tora navneteweyî ya ji 644 kursiyên UNESCO, ku zêdetirî 770 sazî li 126 welatan tê de hene, beşdar dibin.
    • Rêxistina Parastina Jîngehê
    • Peymana li dijî Cudakariyê di Perwerdehiyê de di sala 1960an de hate pejirandin
    • Rêxistina Konferansa Navneteweyî ya li ser Perwerdehiya Mezinan (CONFINTEA) di navberek 12 salan de
    • Weşana Rapora Şopandina Perwerdê ji bo Hemî Cihanê
    • Weşana Çar Stûnên Fêrbûnê ya Dokumentê
    • UNESCO ASPNet, tora navneteweyî ya 8.000 dibistanan li 170 welatan

UNESCO saziyên xwendina bilind qebûl nake.[16]

  • UNESCO jî ji bo perwerdekirina gel daxuyaniyên giştî dide:
    • Daxuyaniya Seville ya li ser tundûtûjiyê: Daxuyaniyek ku di sala 1989an de ji aliyê UNESCOyê ve hatiye pejirandin ku têgîna ku mirov ji hêla biyolojîkî ve ji şîdeta organîzekirî re têkildar in red dike.
  • Proje û cihên girîngiya çandî û zanistî ku li jêr e diyar dike:
    • Tora Jeoparkên Gerdûnî
    • Ji sala 1971an vir ve rezervên Biosferê, bi Bernameya Mirov û Biosferê (MAB)
    • Bajarê Wêjeyê; di sala 2007an de, bajarê yekem ku ev sernav jê re hat dayîn bajarê Edinburgh e ku cihê yekem pirtûkxaneya belavkirî ya Skotlandê ye. Di sala 2008ab de, Iowa City bû Bajarê Wêjeyê.
    • Projeyên zimanên di xetereyê de û cihêrengiya zimanî (Atlasa Zimanên Cîhanê yên Di Xetereyê de ya UNESCO)
    • Şarezayên Mîrateya Devkî û Nemase ya Mirovahiyê
    • Bîra Qeyda Navnetewî ya Cîhanê, ji sala 1997an vir de.
    • Birêvebirina çavkaniyên avê, bi rêya Bernameya Hîdrolojîk a Navneteweyî (IHP), ji sala 1965an vir ve.
    • Cihwarê arkeolojîkê cîhanê
    • Pirtûkxaneya dîjîtal a cîhanê
  • Teşwîqkirina "herikîna azad a ramanan bi wêne û peyvan":
    • Pêşxistina azadiya derbirînê, di nav de azadiya çapemenî û qanûnên azadiya agahdarkirinê, bi rêya Dabeşa Azadiya Ragihandinê û Pêşxistina Medyayê, tevî Bernameya Navneteweyî ya Pêşxistina Ragihandinê.
    • Pêşxistina ewlekariya rojnamegeran û têkoşîna li dijî bêcezakirina kesên ku êrîşî wan dikin, bi hevrêziya Plana Çalakiyê ya Neteweyên Yekbûyî ya li ser Ewlehiya Rojnamegeran û Pirsgirêka Bêcezakirinê.
    • Pêşvebirina gihîştina gerdûnî û parastina agahdarî û çareseriyên vekirî ji bo pêşkevtina domdar bi navgîniya Dabeşa Civakên Zanistî, tevî Bernameya Bîra Cîhanê û Bernameya Agahî ji bo Hemûyan.
    • Pêşxistina pirdengî, wekheviya zayendî û cihêrengiya çandî ya di medyayê de.
    • Teşwîqkirina Gerdûnîbûna Înternetê û prensîbên wê ku Înternet divê (I) li ser bingeha Mafên Mirovan be, (ii) Vekirî, (iii) Ji herkesî re bigihîje û (iv) bi beşdariya Pir-Eleqedar ve were mezin kirin (bi kurteya R.O.A.M.)
    • Çêkirina zanînê bi weşanên wekî Trendên Cîhanê yên Azadiya Derbirînê û Pêşveçûna Medyayê Rêzeya UNESCO ya li ser Azadiya Înternetê û Nîşaneyên Pêşveçûna Medyayê û her weha lêkolînên din ên li ser bingeha nîşangiran.
  • Danasîna çalakiyan:
    • Dehsaliya Navnetewî ji bo Pêşxistina Çanda Aşitiyê û Ne-Tundî ji bo Zarokên Cîhanê di sal 2001–2010an de ji aliyê Neteweyên Yekbûyî ve di sala 1998an de hate ragihandin.
    • Her sal di 3ê Gulanê Roja Azadiya Çapemeniyê ya Cîhanê ye, ji bo pêşxistina azadiya derbirînê û azadiya çapemeniyê weke mafê bingehîn ê mirovî û weke pêkhateyên girîng ên her civakeke pak, demokratîk û azad.
    • Criança Esperança li Brezîlyayê, bi hevkariya Rede Globo, ji bo berhevkirina drav ji bo projeyên-bingeha civakê yên ku entegrasyona civakî û pêşîlêgirtina tundûtûjiyê xurt dike.
    • Roja Xwende-Nivîsendetiyê ya Navneteweyî, her sal 8ê îlonê de.
    • Sala Navneteweyî ya Çanda Aştiyê, sala 2000an.
    • Bernameya Perwerdehiya Tenduristî ji bo Guhertina Behavior bi hevkariya Wezareta Perwerdehiyê ya Kenya ku ji hêla Hikûmeta Azerbeycanê ve ji hêla darayî ve hate piştgirî kirin da ku perwerdehiya tenduristiyê di nav ciwanên 10 û 19-salî de ku li kampa nefermî li Kibera, Nairobi dijîn, pêşve bibe. Proje di navbera îlona sala 2014an û Kanûn 2016 de hate kirin.
    • Roja Cîhanî ya Pirrengiya Çandî ji bo Diyalog û Pêşketinê her sal 21ê gulanê de.

Enstîtu û navendên UNESCOyê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Enstîtu beşên pispor ên rêxistinê ne ku piştgirîya bernameya UNESCOyê dikin û piştgirîya pisporî ji bo ofîsên kom û neteweyî pêşkêş dikin.[17][18][19][20]

Kurtenav (bi îngilîzî) Nav Cîh
IBE Buroya Navneteweyî ya Perwerdehiyê Cenevre
UIL Enstîtuya UNESCO ji bo Hînbûna Jiyanê Hamburg
IIEP Enstîtuya Navneteweyî ya UNESCO ji bo Plansaziya Perwerdehiyê Parîs (navend) û Buenos Aires û Dakar (ofîsên herêmî)
IITE Enstîtuya UNESCO ji bo Teknolojiyên Agahdariyê di Perwerdehiyê de Moskow
IICBA Enstîtuya Navneteweyî ya UNESCO ji bo Avakirina Kapasîteyê li Afrîkayê Addis Ababa
IESALC Enstîtuya Navneteweyî ya UNESCO ji bo Perwerdehiya Bilind li Amerîkaya Latîn û Karibik Karakas
MGIEP Enstîtuya Perwerdehiya Mahatma Gandî ji bo Aşitî û Pêşkeftina Domdar Nû Delhî
UNESCO-UNEVOC UNESCO-UNEVOC Navenda Navneteweyî ya Perwerde û Perwerdehiya Teknîkî û Pîşeyî Bonn
ICWRGC Navenda Navneteweyî ya Çavkaniyên Avê û Guhertina Gerdûnî Koblenz
IHE Enstîtuya IHE-Delft ji bo Perwerdehiya Avê Delft
ICTP Navenda Navneteweyî ya Fîzîkê ya Teorîk Trieste
UIS Enstîtuya Îstatîstîkê ya UNESCO Montreal

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ↑ "UNESCO in brief | UNESCO". www.unesco.org (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 16 tîrmeh 2022.
  2. ↑ https://plus.google.com/+UNESCO. "Field offices". UNESCO (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 16 tîrmeh 2022. {{cite web}}: |last= has generic name (alîkarî); External link in |last= (alîkarî)
  3. ↑ https://plus.google.com/+UNESCO (28 îlon 2012). "National Commissions". UNESCO (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 16 tîrmeh 2022. {{cite web}}: |last= has generic name (alîkarî); External link in |last= (alîkarî)
  4. ↑ "UNESCO". unesdoc.unesco.org. Roja wergirtinê: 16 tîrmeh 2022.
  5. ↑ "MOFA: Project list of The UNESCO Japanese Funds-in-Trust for the Capacity-building of Human Resources". www.mofa.go.jp. Roja wergirtinê: 16 tîrmeh 2022.
  6. ↑ "UNESCO". unesdoc.unesco.org. Roja wergirtinê: 16 tîrmeh 2022.
  7. ↑ "UNDG Members". web.archive.org. 11 gulan 2011. Ji orîjînalê di 11 gulan 2011 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 16 tîrmeh 2022.
  8. ↑ "UNESCO". unesdoc.unesco.org. Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.
  9. ↑ "The Great Depression and World War II : 1929-1945 (Book, 2014) [WorldCat.org]". web.archive.org. 12 adar 2021. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 12 adar 2021. Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  10. ↑ "THE WORK OF U.N.E.S.C.O. (Hansard, 26 January 1949)". hansard.millbanksystems.com. Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.
  11. ↑ "UNESCO". unesdoc.unesco.org. Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.
  12. ↑ Unesco. (1985). A chronology of UNESCO 1945-1985 : facts and events in Unesco's history arranged by dates with references to documentary sources in the Unesco Archives and supplementary information in the annexes 1-15. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. OCLC 1131559693.
  13. ↑ UNESCO, U. S. National Commission for (1956). Summary Minutes of Meeting (bi îngilîzî). United States National Commission for the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.
  14. ↑ "UNESCO". unesdoc.unesco.org. Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.
  15. ↑ Schmidt, Christopher (2010). Into the heart of darkness: cosmopolitanism vs. realism and the Democratic Republic of Congo (bi English). OCLC 650842164.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  16. ↑ "Wayback" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 13 gulan 2015. Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  17. ↑ "International Bureau of Education". International Bureau of Education (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.
  18. ↑ "About the Institute | UIL". uil.unesco.org (bi îngilîzî). 29 çiriya pêşîn 2015. Ji orîjînalê di 25 hezîran 2022 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.
  19. ↑ "IIEP : Home". web.archive.org. 19 çiriya paşîn 2014. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 19 çiriya paşîn 2014. Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  20. ↑ "Contact us – UNESCO IITE". web.archive.org. 14 çiriya paşîn 2018. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 14 çiriya paşîn 2018. Roja wergirtinê: 17 tîrmeh 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=UNESCO&oldid=1151761" hatiye standin.