Dewleta Kurd (1918–1919)
 | Dibe ku ev gotar rasterast an ji bi qismî bi makîneya wergerandinê hatibe çêkirin. Tê de xeletiyên wergerandinê hene. (adar 2024) |
Dewleta Kurd li Başûrê Kurdistanê hikûmetek xweser bû ku ji Cotmeh 1918 heya Hezîran 1919 hebû. Ev dewlet dewleteke naskirî ya demkurt bû, ku di encama çend Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî û hinik zedetîr, lî waxtên Şerê Cîhanî yê Yekem de hate afirandin.
Nav
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]"Dewleta Kurd" ekzonîmek e ku ji hêla rayedarên Brîtanî ve li London û Rojhilata Navîn ve hate bikaranîn ku vê polîtîkayê di dema hebûna xwe de vebêje. Saad Eskander dibêje ku ev nerast e, ji ber ku ew bi tevahî serbixwe nebû.[1]
Dîrok
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Bi hilweşîna Împeratoriya Osmanî re di Çirî 1918 de, Şêx Mehmûdê Berzencî xwest ku ji Osmaniyan qut bibe û di bin çavdêriya Keyaniya Yekbûyî de Kurdistana başûr a xweser çêbike. Ew wekî serokê hukûmatê ji alîyê civata navdarên kurda li herêma Silêmanîyê hate bijartinê, û hema ku Keyaniya Yekbûyî Kerkûk girt (25 Çirî 1918[2]) wî eskerên Osmanî yên li navça xwe hazir girtin û bidawîbûna hukumê Osmanî îlan kir, soza dilsoziya bi Britanyayi re dan. Herêmên din ên kurd jî şopandin, wekî Rania û Keuisenjaq.[3]
Helwesta Osmanî ew bû ku herêm hîn jî bi qanûnî di bin serweriya wan de bû, tevî agirbestê. (Agahiyên bêtir: Pirsa Mûsilê) Wan dewleta Kurdî nas nekir. Berevajî vê yekê, karbidestên Keyaniya Yekbûyî yên li qadê, tevî ku bi fermî di warê Başûrê Kurdistanê de siyasetek baş diyarkirî tune, hevkariya Kurd qebûl kirin hilbijartin.[4]
Mehmûd Barzanji ji hêla Britanya ve wekî parêzgarê herêma B ya Kurd hate destnîşankirin, ku ji başûrê Çemê Zabê ya Piçûk heya tixûbê Osmanî-Qacaran yê kevn dirêj dibe.[5] Berzenci hewl da ku bandora xwe li derveyî herêma xwe ya diyarkirî berfereh bike, û alîkariyên Brîtanî bikar anî, ji bo meaş dabîn kir û alîkariya başkirina ji wêraniyên şer kir, ji bo ku bingeha hêza xwe yek bike, dilsoziya serokeşîran bikire.[6] Vê yekê bû sedem ku têkiliyên bi Britanyayê xerab bibin, û di 23 Gulan 1919 de, Berzenci 300 şervanên eşîrî raber kir, serperiştên Brîtanî derxistin û xwe wekî "Mîrê hemî Kurdistanê" îlan kir, û yekem serhildanên Mehmûd Berzenci dest pê kir.[6]
Di destpêka serhildanê de, Kurdan bi kemîna serketî ya stûnek Britanya ya sivik ku ji cemçemal dûr ket, hin serfirazî dîtin. Li her du aliyên sînor, eşîran ji bo ykêx Mehmûd xwe îlan kirin. Serhildan ne domdar bû: Rayedarên Brîtanî du tugayên ku di 500-ê hêza Kurd de li Pasyan Bazyan[6] di 18ê Hezîranê de têk birin, civandin û di 28-an de Helebce dagir kirin, dewleta Kurdî bidawî kir.[7]
Hikûmet
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Dema ku dewleta kurdî hat damezrandin Mehmûd Berzencî serokê hikûmetê bû. Di 1ê Kanûn 1918an de, rayedarên Brîtanî ew wekî hikûmdar dabeşa Slêmanî nas kirin.
Tevlêbûna Brîtanî bi rola çavdêriyê hate sînordarkirin, û hukumeta herêmî di mijarên dadrêsî û dahatê de xweseriyê digire. Edward Noel ji aliyê Arnold Wilson ve wek berpirsiyarê siyasî yê berpirsiyarê çavdêriyê hat tayîn kirin.
Mijarên têkildar
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Kurdistana Iraqê
- Keyaniya Kurdistanê
- Kurdistana Sor
- Komara Agiriyê
- Komara Kurdistanê
- Komara kurdî ya Laçînê
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ Eskander, Saad. "Britain's Policy Towards The Kurdish Question, 1915-1923" (PDF). etheses.lse.ac.uk. r. 49-57. Ji orîjînalê (PDF) di 31 çiriya pêşîn 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 29 tîrmeh 2021.
- ^ Moberly, James (1927). HISTORY OF THE GREAT WAR BASED ON OFFICIAL DOCUMENTS. THE CAMPAIGN IN MESOPOTAMIA 1914-1918. Cild 4. His Majesty's Stationery Office. r. 276.
- ^ Eskander, Saad. "Britain's Policy Towards The Kurdish Question, 1915-1923" (PDF). etheses.lse.ac.uk. r. 49-57. Ji orîjînalê (PDF) di 31 çiriya pêşîn 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 29 tîrmeh 2021.
- ^ Eskander, Saad. "Britain's Policy Towards The Kurdish Question, 1915-1923" (PDF). etheses.lse.ac.uk. r. 49-57. Ji orîjînalê (PDF) di 31 çiriya pêşîn 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 29 tîrmeh 2021.
- ^ Eskander, Saad. "Britain's Policy Towards The Kurdish Question, 1915-1923" (PDF). etheses.lse.ac.uk. r. 49-57. Ji orîjînalê (PDF) di 31 çiriya pêşîn 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 29 tîrmeh 2021.
- ^ a b c McDowall, David (1997). A Modern History of the Kurds (bi îngilîzî). Bloomsbury Academic. rr. 155–160. ISBN 978-1-86064-185-5.
- ^ Kilic, Ilhan (2018). Britain's Kurdish Policy and Kurdistan 1918 -1923 (PDF). School of History of the University of East Anglia. r. 183.