Hunera Mezopotamyayê

Hunera Mezopotamyayê, hunereke civakên pêşî yên nêçîrvan-berhevkar (hezarsala 8an ê b.z.ê) heta çandên Serdema Bronz ên împeratoriyên Sumer, Akad, Babîl û Asûrî yan e ku di tomaran de hebûna xwe parastiye. Ev împeratorî paşê di Serdema Hesinî de bi împeratoriyên Neo-Asûrî û Neo-Babîlî hatine guhertin. Mezopotamya ku bi berfirehî wekî dergûşa şaristaniyê tê hesibandin, pêşketinên çandî yên girîng bi xwe re aniye ku di nav de mînakên herî kevn ên nivîsandinê hene.

Hunera Mezopotamyayê hevrikiya hûnera Misra Kevnare dike ku ji hezarsala 4an a beriya zayînê heta ku Împeratoriya Axamenî ya Farisî di sedsala 6an ê beriya zayînê de herêm dagir kir, li rojavayê Avrasyayê ya herî mezin, pêşketî û berfireh bûye. Giraniya sereke li ser cûrbecûr, pir domdar, formên peykerên di kevir û gil de bû; tabloyek hindik maye, lê ya ku dide xuya kirin ku ji xeynî hinek îstîsnayan, her çend piraniya peyker jî hatine birengkirin jî, wêne bi giranî ji bo nexşeyên xemilandî yên geometrîkî û nebatî hatine bikar anîn. Mohrên silindir ku gelek di nav wan de dîmenên tevlihev û hûrgulî tevî mezinahiya xwe yên piçûk jî hene, bi jimarên mezin saxlem mane.

Hunera Mezopotamya bi çend awayan zindî ye: morên silindir, fîgurên hinek piçûk ên di dor de û rolyefên bi mezinahiyên cihêreng, di nav de lewheyên erzan ên kelûpelên kelandî yên ji bo malê ye. Hinek ji van dînî ne û hinek ji wan jî bê wate ne.

Serdema pêşdîrokê

Herêmên bilind ên Mezopotamyayê ji dema neandertal ve hatine dagirkirin, mînak li cihê Şikefta Şanîdar (65.000–35.000 sal berê), lê bi afirîneriya hunerî nayê zanîn.^[1]^[2] Yekem berhemên hunerî yên Mezopotamyayê tenê li herêma Mezopotamya Jorîn, di dawiya Neolîtîkê de di serdema Neolîtîk A ya Pre-Pottery de, bi temsîlên mirov û heywanan û bi megalîtan (BZ 9.500–8.000) têne dîtin. Ev serdemek pêşkeftî ya li Levantê bi ser dikeve, mîna ku di Şikefta Hayonim de, xêzkirina heywanên mîna hespan ji dîrokên pêşîn ên Paleolitîka Jorîn têne zanîn, di dîrokên ku ji 40.000 heta 18.500 salên BPyê diguhere.^[3]^[4]^[5]^[6]

Li Mezopotamyaya Pêşdîrok û Kevnar, avhewa li gorî Misirê yan jî Geliyê Îndûsê sartir bû, yanî li geliyên çemên Dîcle û Firatê ji çolên îro gelekî cuda bûn; li zozanan, zozanên daristanan hebûn ku di nav deşt û savannasên bi flora ve dewlemend bûn ku ajalên wekî Bizin, Beraz, Ker û Xezal tê de pir bûn. Piştî derketina çandiniyê cotkar li geliyan dixebitîn, lê civak li girên ku bi hêsanî dihate pêşketin dijiyan. Berevajî şaristaniya Çîn û Geliyê Îndusê, gund du alî bûn, alîkî ber bi zeviyên genim ve bûn û alîkî jî ber bi çiyayên Anatolyayê ve, bi kanên xwe yên dewlemend ên zêr û sîfîr ve bûn. Çandên Mezopotamyayê her dem di nav herikînekê de bû ku berjewendî û zehmetiyên wî hebûn.

Hunera Serdema Neolîtîk a Pre-Pottery (li dora 9000–7000 salên b.z.ê)

Neolîtîka Pre-Pottery A

Piştî Serdema Epipaleolîtîk a li Rojhilata Nêzîk, çend cihwarên Neolîtîk A yên Pêş-Pottery li deverên Mezopotamya Jorîn û quntarên çiyayên bakurê Mezopotamyayê têne zanîn ku bi xuyabûna dora 9000 berî zayînê li peravên Firatê Jor ên megalîtên herî kevn ên naskirî yên cîhanê li Girê Mirazan e û yekem karanîna çandiniyê ya naskirî di heman demê de li Tell Ebu Hureyra ye ku cihek ji Çanda Natufiyan a pêşîn e.^[7]^[8]

Gelek rolyefên realîst û çend peykerên ajalan û her weha perçeyên rolyefên mirovan yan jî xwedawendan ku ji Girê Mirazan têne zanîn û li dora 9000 salên b.z.ê ne. Peykerê kesê Rihayê ku li cihekî din ê nêzîk hatiye dîtin ku di serdema Neolîtîka Pre-Pottery de ya beriya zayînê li derdora 9000 salê b.z.ê ye û wekî "kevntirîn peykera mirovan" hatiye pejirandin.^[9]^[10] Piştî demekê kurt, peykerên mirovî yên destpêkê yên bi kevir û axê şewitandî li deverên din ên Mezopotamyaya Jorîn ên wekî Mureybet ku di navbera salên 8500-8000 salên b.z.ê de ne, hatine dîtin.^[11]^[12]

Neolîtîka Pre-Pottery B

Nêzîkî 8000 salên b.z.ê de di serdema jêrîn a Neolîtîk B ya Pre-Pottery de hinek berî çêkirina poterî, gelek niştecihên destpêkê bûne pispor di çêkirina konteynerên bedew û pir sofîstîke de ji kevir, bi karanîna materyalên wekî alabaster yan granît û karanîna qûmê ji bo awayê û polandî. Esnafan rehên di materyalê de ji bo bandora dîtbarî ya herî zêde bikar anîn. Tiştên weha bi pirranî li ser Çemê Firatê yê jorîn, li rojhilatê Sûriyê ya îro, bi taybetî li cihê Bûqrasê hatine dîtin.

Li bakurê rojhilatê Mezopotamya, Çanda Çermo (7500 BZ) ku navenda wê li cihwarê Çermo ye ku cihwareke arkeolojîk a pêşdîrokî ye ku li Başûrê Kurdistanê ya îro, li quntara Çiyayên Zagrosê ye. Di kolandinan de hatine dîtin ku Çermo civakek çandiniyê ye ku ji sala 7500 berî zayînê vedigere, li ser bingeha avdana bi barana xwezayî ye. Beriya berfirehbûna mirovî ber bi deştên alûvî yên navîna Mezopotamya ve çûye. Ew bi berfirehî bi şûnwarên din ên girîng ên neolîtîk re hemdem bû ku tê de cihwar ên wekê Erîha li başûrê Levant, Çatal Hüyük li Anatolya û Tell Sabi Abyad a ku li bakurê Sûriyê ye. Li Çermoyê hinek perçeyên firaxên kevirî û firaxên alabaster hatine dîtin ku dîroka wan digihêje 7500 salê berî zayînê.^[13]^[14]^[15]

Jar di alabasterê kalsît de, li Sûriyê, dora dawiya hezarsala 8ê b.z.ê.
Peykerê jin, li dora hezarsala 8an a b.z., li Sûriyê.
Qada Alabaster herêma Mid-Firat, 6500 salên b.z., li Mûzeya Louvre.
Wazoya sêpok a kalsît, Nîv-Firat, dibe ku ji Buqrasê ye, li dora 6000 salên b.z., li Mûzeya Louvre AO 31551.^[16]

Ceribandinên yekem a bi dîzên xweliyê (li dora 7000 salên berê zayînê)

Cihên arkeolojîk ên li bakurê Mezopotamyayên Tell Hassuna û Çermo hinek ji kevintirîn şûnwarên li Rojhilata Nêzîk in ku li wir dîzên xweliyê ku dişibin vazoyê hatine dîtin ku di astên herî dawî yên kolandinan de dixûyê ku dîroka wê vedigere hezarsala 7an a berî zayînê. Ev dîzên xweliyê ya xwarinê bi destan, bi sêwirana hêsan û bi qalikên stûr ve hatiye çêkirin û xercên firaqên xwarinê bi madeyên nebatî hatiye çêkirin. Figurên heriyê, zoomorfîk yan jî antropomorfîk, di nav de fîgurên jinên ducanî yên ku wekî xwedawendên zayînê têne pejirandin, dişibin Xwedawenda Dayikê ya çandên neolîtîk ên paşeroja heman herêmê.

Çanda Halaf (6000–5000 salên berê zayînê li bakurê rojavayê Mezopotamyayê)

Pottery bi şêweyên geometrîkî yên abstrakt û xemilandî, nemaze di çanda Halaf de ku di heman demê de bi fîgurên xweyê kîl ku bi xêzan hatine birengkirin, têne zanîn. Kîl li her derê bû û materyalê sereke yê ku gelek caran fîgurên modelkirî bi xemlên reş hatine birengkirin. Dîzên ku bi baldarî hatine çêkirin û birengkirin, bi taybetî kulm û tas dihatin firotin. Wekî reng, oksîda hesin a ku kîlên tê de hene di dereceyên cihêreng de dihatin bikaranîn yan jî mîneralên cihêreng dihatin tevlihev kirin ku rengên cûda hilberînin.

Jar bi şêweyên cihêreng ên geometrîkî hatine xemilandin; 4900–4300 BZ; kevirî; ji aliyê çanda Halaf; Muzexaneya Şaristaniya Hewlêrê, Hewlêr, Başûrê Kurdistanê.
Shard; 5600–5000 BZ; seramîka birengkirî; 7,19 × 4,19 sm; ji aliyê çanda Halaf ve
Figurên jinan ên çanda Halaf, 6000–5100 BZ Muzeya Louvre
Mohra mohr û bandora nûjen-nexşeya geometrîkî. Çanda Halaf

Çanda Hassuna (li dora 6000–5000 salên b.z.ê, Bakurê Mezopotamya)

Çanda Hassuna çandeke arkeolojîk a neolîtîk a li bakurê Mezopotamyayê ye ku di destpêka hezarsala şeşan a berî zayînê de ye. Navê xwe ji cihê Tell Hassuna li Iraqê wergirtiye. Cihên din ên ku materyalên Hassuna lê hatine dîtin li Tell Şemşara hene. Xemilandina dîzikan bi esasî bi awayê geometrîkî û ji çend sêwiranên pezkoviyan pêk tên.

Çanda Samarra (li dora 6000–4800 salên b.z.ê, Mezopotamya Navîn)

Çanda Samarra çandeke arkeolojîk a kalkolîtîk a li bakurê Mezopotamyayê ye ku bi li 5500-4800 salên b.z.ê de derketiye holê. Çand, qismî di dema Hassuna de û di dema Ubaidê zû de dixûyê.

Plaka Samarrayê, bi sêwiranek ji rimê, çemberek ji heşt masiyan û çar masiyên ku ber bi navendê ve avjenî dikin, ji aliyê çar çûkan ve têne girtin, li navendê sembola swastikayê ye; li dora 4000 salên b.z.ê; seramîka birengkirî; qewde: 27,7 cm; Muzeya Vorderasiatisches (Berlîn)
Amûrên xweşik ên serdema Samarra, bi motîfa bezkoviya navendî; li dora 6200–5700 salên b.z.ê; Muzeya Vorderasiatisches
Fîgura jinê ya li Tell es Sawwan a navîn Dîcle, li nêzî Samarra; li dora 6000 salên b.z.ê; alabaster.
Parçeyên ji kelûmelên Samarrayê bi sêwiranên geometrîkî, li Enstîtuya Rojhilatî ya Zanîngeha Chicago (DYA)

Çavkanî

^ Murray, Tim (2007). Milestones in Archaeology: A Chronological Encyclopedia (bi îngilîzî). ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-186-1.
^ Magazine, Smithsonian; Edwards, Owen. "The Skeletons of Shanidar Cave". Smithsonian Magazine (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2022.
^ Yiśraʼel (Jerusalem), Muzeʼon; Museum (Jerusalem), Israel (1986). Treasures of the Holy Land: Ancient Art from the Israel Museum (bi îngilîzî). Metropolitan Museum of Art. ISBN 978-0-87099-470-8.
^ Israel Museum Studies in Archaeology (bi îngilîzî). Samuel Bronfman Biblical and Archaeological Museum of the Israel Museum. 2002.
^ "Engraved horse". museums.gov.il (bi îngilîzî). Ji orîjînalê di 1 tebax 2020 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2022.
^ Belfer-Cohen, Anna; Bar-Yosef, Ofer (1981). "The Aurignacian at Hayonim Cave". Paléorient. 7 (2): 19–42. doi:10.3406/paleo.1981.4296.
^ Sagona, Claudia (25 tebax 2015). The Archaeology of Malta (bi îngilîzî). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-00669-0.
^ "Expedition Magazine - Penn Museum". www.penn.museum. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2022.
^ Chacon, Richard J.; Mendoza, Rubén G. (20 kanûna paşîn 2017). Feast, Famine or Fighting?: Multiple Pathways to Social Complexity (bi îngilîzî). Springer. ISBN 978-3-319-48402-0.
^ Schmidt, Klaus (27 tebax 2015). Premier temple. Göbekli tepe (Le): Göbelki Tepe (bi fransî). CNRS Editions. ISBN 978-2-271-08187-2.
^ Kuijt, Ian (11 nîsan 2006). Life in Neolithic Farming Communities: Social Organization, Identity, and Differentiation (bi îngilîzî). Springer Science & Business Media. ISBN 978-0-306-47166-7.
^ Otte, Marcel (18 çiriya paşîn 2008). La protohistoire (bi fransî). De Boeck Supérieur. ISBN 978-2-8041-5923-8.
^ Maisels, Charles Keith (16 kanûna pêşîn 2003). The Emergence of Civilisation: From Hunting and Gathering to Agriculture, Cities and the State of the Near East (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-134-86328-0.
^ Pirajno, Franco; Ünlü, Taner; Dönmez, Cahit; Şahin, M. Bahadır (21 kanûna paşîn 2019). Mineral Resources of Turkey (bi îngilîzî). Springer. ISBN 978-3-030-02950-0.
^ Moorey, Peter Roger Stuart (1999). Ancient Mesopotamian Materials and Industries: The Archaeological Evidence (bi îngilîzî). Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-042-2.
^ "Site officiel du musée du Louvre". cartelfr.louvre.fr.

[1] Murray, Tim (2007). Milestones in Archaeology: A Chronological Encyclopedia (bi îngilîzî). ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-186-1.

[2] Magazine, Smithsonian; Edwards, Owen. "The Skeletons of Shanidar Cave". Smithsonian Magazine (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2022.

[3] Yiśraʼel (Jerusalem), Muzeʼon; Museum (Jerusalem), Israel (1986). Treasures of the Holy Land: Ancient Art from the Israel Museum (bi îngilîzî). Metropolitan Museum of Art. ISBN 978-0-87099-470-8.

[4] Israel Museum Studies in Archaeology (bi îngilîzî). Samuel Bronfman Biblical and Archaeological Museum of the Israel Museum. 2002.

[5] "Engraved horse". museums.gov.il (bi îngilîzî). Ji orîjînalê di 1 tebax 2020 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2022.

[6] Belfer-Cohen, Anna; Bar-Yosef, Ofer (1981). "The Aurignacian at Hayonim Cave". Paléorient. 7 (2): 19–42. doi:10.3406/paleo.1981.4296.

[7] Sagona, Claudia (25 tebax 2015). The Archaeology of Malta (bi îngilîzî). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-00669-0.

[8] "Expedition Magazine - Penn Museum". www.penn.museum. Roja gihiştinê 8 tîrmeh 2022.

[9] Chacon, Richard J.; Mendoza, Rubén G. (20 kanûna paşîn 2017). Feast, Famine or Fighting?: Multiple Pathways to Social Complexity (bi îngilîzî). Springer. ISBN 978-3-319-48402-0.

[10] Schmidt, Klaus (27 tebax 2015). Premier temple. Göbekli tepe (Le): Göbelki Tepe (bi fransî). CNRS Editions. ISBN 978-2-271-08187-2.

[11] Kuijt, Ian (11 nîsan 2006). Life in Neolithic Farming Communities: Social Organization, Identity, and Differentiation (bi îngilîzî). Springer Science & Business Media. ISBN 978-0-306-47166-7.

[12] Otte, Marcel (18 çiriya paşîn 2008). La protohistoire (bi fransî). De Boeck Supérieur. ISBN 978-2-8041-5923-8.

[13] Maisels, Charles Keith (16 kanûna pêşîn 2003). The Emergence of Civilisation: From Hunting and Gathering to Agriculture, Cities and the State of the Near East (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-134-86328-0.

[14] Pirajno, Franco; Ünlü, Taner; Dönmez, Cahit; Şahin, M. Bahadır (21 kanûna paşîn 2019). Mineral Resources of Turkey (bi îngilîzî). Springer. ISBN 978-3-030-02950-0.

[15] Moorey, Peter Roger Stuart (1999). Ancient Mesopotamian Materials and Industries: The Archaeological Evidence (bi îngilîzî). Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-042-2.

[16] "Site officiel du musée du Louvre". cartelfr.louvre.fr.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]