Ûzbêk

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Ûzbêk
Uzbek Man of Tashkent.png
Gelhe tevahî
25 mîlyon
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
  Ûzbêkistan16.000.000 (2019) [1]
  Efxanistan3.843.000 (2018)[2]
  Rûsya2.300.000 (2013)
  Tacîkistan1.330.000 (2018)
  Qirgizistan866.000 (2018)
  Qazaxistan562.300 (2018)[3]
  Tirkmenistan422,000 (2012)[4]
  Pakistan230,000 (2015)[5]
  DYA70,000 (2019)[6]
  Tirkiye45,000[7]

Ûzbek (bi ûzbekî: Ўзбек, Ozbek, اوزبک‎, pj. Ўзбеклар, Ozbeklar, اوزبکلر‎) komeke etnîkî ya tirkîaxiv e ku li Asyaye Navîn firehtir in, li herêmê mezintirîn koma Etnîkî ya tirk in. Ew piraniya nifûsa Ûzbêkistanê pêk tînin lê di heman demê de li komeke hindikahî li Efxanistan, Tacîkistan, Qirgizistan, Qazaxistan, Tirkmenistan, Rûsya û Çînê jî têne dîtin. Civakên diyasporê yên ûzbek di heman demê de li Tirkiye, Pakistan, Erebistana Saûdî, Dewletên Yekbûyî, Ûkrayna û welatên din jî hene.

Zîman[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zimanê ûzbekî zimanê tirkî yê koma karluk e. Ozbekiya nûjen bi cûrbecûr tîpên erebî, latînî û kirîlî tê nivîsandin. Piştî serxwebûna Ûzbekistanê ji Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst berê, hikûmetê biryar da ku tîpên kirîlî bi alfabeyeke latînî ya guherandî, bi taybetî ji bo zimanên turkî, bi cih bike. Di dîrokê de, ûzbekên koçer ên ku xanedaniya ûzbek û dewletên wê yên din ên li dû wê damezrandin, bi devokên devokî yên zimanê Tirkmen diaxivîn.[8]

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Yekem mirovên ku tê zanîn li Asyaya Navîn rûniştibûn koçerên Îranê bûn ku ji çîmenên bakur ên ku niha Ûzbêkistan e, gihîştine wextekî di hezarsala yekem a berî zayînê de. Van koçerên ku bi zaravayên îranî diaxifîn, li Asyaya Navîn bicîh bûn û li rex çemên herêmê dest bi avakirina pergala avdanê ya berfireh kirin. Di vê demê de, bajarên wekî Buxara û Semerkand wekî navendên rêveberî û çandî dest pê kirin. Sedsala 5an berî zayînê, dewletên baktrî, xwarazm, soxdî û toxarî li herêmê serdest bûn. Îskenderê Mezin Soxdiyana û Baktriya di 327 beriya zayînê de bi dest xwe ve anî, bi Roksana keça serokwezîrê herêmî yê baktriyan re zewicî. Dibe ku ev serketin ji arîkarê Îskender re hindik bû ji ber ku berxwedana gel dijwar bû, û bû sedem ku arteşa Îskender li herema ku bibû beşa bakurê Keyaniya Yewnan-Farsî a helenîstîk were dorpêç kirin. Bi sedsalan li herêma Ûzbekistanê ji hêla Imparatoriya Med û împeratoriya Part û Împeratoriya Sasaniyan jî tê de, dihat birêvebirin. Di sedsalên yekem de, erdên bakurê Ûzbekistana nûjen beşek ji dewleta koçer a Kangju bûn.

Bi hatina grekan re, nivîsandina li ser alfabeya yewnanî li ser axa Baktriya û Soxdiana dest bi belavbûnê kir. Di encama lêkolînên arkeolojîk ên li ser axa Soxdiyana û Baktriya de, perçeyên potera bi nivîsên grekî hatin dîtin.[9]

Di sedsala 2 yê berî zayînê de Çîn dest bi pêşvebirina bazirganiya xweya hevîr bi Rojava re kir. Ji ber vê bazirganiyê ya ku wekî Riya Hevrîşimê hate zanîn, Buxara û Semerkand di dawiyê de bûn bajarên pir dewlemend û carinan Maweranehr (Transoksiana) yek ji parêzgehên farisî yên herî kevnare bû. Jêderka tev hewce ye an zayînî de, şênaya çolê ya Soxdiana û Taşkent ji hêla eşîrên koçerên xionî ve hatin girtin ku ji herêmên stepê yên Asya Navîn hatibûn.[10]

Eşîren Ûzbêk[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Tê gotin ku Ozbek di nav orbîta xwe de 92 eşîr kirine: Manghit, Qiyat, Qipchaq, Khitai, Qanghli, Keneges, Durman, Targhut, Shoran, Shirin, Tama, Bahrin, Girai, Aghrikur, Anghit, Barkut, Tubin, Tam, Ramdan, Matin, Busa, Yajqar, Qilwai, Dojar, Jaurat, Qurlaut, Mehdi, Kilaji, Sakhtiiyan, Qirq, Ming, Yuz, Saroi, Loqai, Qushchi, Kerait, Chaqmaq, Utarchi, Turcoman, Arlat, Kait, Qirghiz, Qalan, Uishun, Ormaq, Chubi, Lechi, Qari, Moghul, Hafiz dad Kaln, Belad Bustan, Quchi Qataghan, Barlas, Yabu, Jalair, Misit, Naiman, Samrjiq, Qarluq, Arghun, Oklan, Qalmaq, Fuladchi, Jaljat Uljin or Olchin, Chimba , Machar or Majar, Ojinbai, Badai As, Kilchi, Ilaji, Jebergen, Botiyai, Timan, Yankuz, Tatar, Uighur, Baghlan or Baghan, Tanghut, Shagird, Pesha, Tushlub, Onk, Biyat, Ozjolaji, Josolaji, Tuwadiq, Ghariband Jit. Ji bo Esîren nîv-koçer ên van xanedanan, aîdî "92 eşîr" di hin rewşan de dihat wateya pozîsyonek bijarte û statuyek civakî-aborî ya bilind. Di hin rewşan de, têgeha "92 eşîrên Ûzbêk" bi wateyek siyasî hate bikar anîn da ku xanedaniyên Ûzbêkên Manghyts û Mings meşrû bike.

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ↑ https://www.britannica.com/topic/Uzbek-people
  2. ↑ https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/
  3. ↑ Population: 18,744,548 (July 2018 est.) [Uzbeks = 3%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Retrieved 13 April 2019.
  4. ↑ Uzbeks in Turkmenistan". Joshua Project. Retrieved 16 September 2020.
  5. ↑ https://www.joshuaproject.net/people_groups/14039/PK
  6. ↑ "PLACE OF BIRTH FOR THE FOREIGN-BORN POPULATION IN THE UNITED STATES, Universe: Foreign-born population excluding population born at sea, 2014 American Community Survey 5-Year Estimates". United States Census Bureau. Archived from the original on 12 February 2020. Retrieved 11 April 2014.
  7. ↑ Kapat [7] Evrenpaşa Köyü | Güney Türkistan'dan Anadoluya Urfa Ceylanpınar Özbek Türkleri 23 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Evrenpasakoyu.wordpress.com. Retrieved on 2013-07-12.
  8. ↑ Shoniyozov K., Oʻzbek xalqining shakllanish jarayoni, Toshkent, 2001.
  9. ↑ [36] Zadneprovskiy, Y. A. (1 January 1994). "The Nomads of Northern Central Asia After The Invasion of Alexander". In Harmatta, János(ed.). History of Civilizations of Central Asia: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations, 700 B. C. to A. D. 250.UNESCO. pp. 457–472.
  10. ↑ 38] Grenet Frantz, Regional interaction in Central Asia and northwest India in the Kidarite and Hephtalites periods in Indo-Iranian languages and peoples. Edited by Nicholas Sims-Williams. Oxford university press, 2003. Р.218-222
Wiki letter w cropped.svg Ev gotar şitlek e. Heke tu bixwazî berfireh bikî, biguhêre bitikîne. (Çawa?)
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Ûzbêk&oldid=1118515" hatiye standin.