Bask (gel)

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Ev gotar derbarê Gelê baskê ye. Ji bo wateyên din ên Bask bibîne: Bask (cudakirin)
Bask
Gelhe tevahî
2.800.000
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
 Spanya2.410.000[1]
 Fransa239.000[2]
 DYA57.759[3]
 Kanada6.995[4]
Ziman
Zimanê dayîkê: baskî, zimanên din:
spanî û fransî.

Bask (bi baskî: euskaldun) kesekî baskîaxiv û neteweyek e ku li Welatê Baskî dijî. Welatê euskaldunan dikevite bakurê Spanyayê û başûrê Fransayê.

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bask belkî piştî Îberî koma etnîkî ya yekem bûn, ku êrîşî Nivgirava Îberî kirin. Baskên Spanya û Fransayê jî wek Ewropiyên din ji cotkarên Rojhilata Navîn ên ku di Serdema kevirî de koçî Ewropayê kirine, ne. Ev yek ji hêla lêkolînek nû ve tê xuyang kirin, ku bi vî rengî dijberî teoriyên berê yên li ser koka Baskê ye. Ew bi zimanekî diaxivin ku ne ji koma zimanê Hind-Ewropî ye.[5][6]Dibe ku zimanê Baskî ne wekî bermahiyek Serdema Qeşayê were dîtin, belkî guhertoyek nûjen a zimanê ku ji hêla cotkarên pêşîn ve tê axaftin were dîtin. Li gorî Michael Dunn, profesorê zimannasiya evolusyona li Zanîngeha Uppsala ye.

Gava ku Bask li ser axa di navbera Pyrenees û Kendava Biscay de rûdiniştin, ew bê guman bi gelên ku şopa wan şopandin re ketin têkiliyê, wek Lîgurî, Kelt, Lûsîtaniyan û Svebiyan. Lê wan kariye çand û zimanê xwe yê taybet biparêzin.

Darberûya Gernikayê (Dara Gernikayê)[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Guernica, Gernikako arbola 1891

Mafê Foral ji hêla Bask û gelên din ên başûrê rojavayê Ewropayê ve, hevtayê Nordîk Allting dihate kirin. Rêvebirên herêmekê li bin dareke mezin kom bûn û li ser qanûn, dadgeh û îdare herêmê biryar dan. Bajarê Guernica di sala 1366`an de li hevbendiya du rêyên sereke li parêzgeha Biscay hate damezrandin. Di sedsala 14. de darek hat çandin û bû sembola xwerêveberiya Baskê.

Dîroka Hemdem[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şerê navxweyî yê Spanyayê ji 1936 heta 1939 dom kir. Wîlayetên peravê Biscay û Gipuzkoa alîgirê Komara bûn, di heman demê de Álava û Navarre piştgirî dan Falangists bi rêberiya General Francisco Franco . Franco ji alman Luftwaffe alîkarî xwest û di 26ê nîsana 1937an de, bombekirina terorî ji hêla Guernica ve, 25 kîlometre li rojhilatê bajarê pîşesazî Bilbao, hat kirin. Nêzîkî 1600 kes mirin.

Serafina Ugarmendia, 87 salî, di bin darekê de xwe veşart. Pablo Picasso ev kiryara hovane ya terorê di tabloyê de nemir kir Guernica.

Erdnîgarîya Welatê Baskîyan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Welatê Bask sê celebên cihêreng ên peyzajê hene, çiyayên asê yên li rojavayê Pyrenees, qada peravê li Kendava Biscay li başûr, deşta lehiyê ber bi Ebro ve. Li aliyê bakurê Pyrenees parêzgehên Frensî Navara Jêrîn û Zuberoa hene. Li herêma peravê parêzgehên Lapurdi li Fransa, Biscaya û Gipuzkoa li Spanyayê hene. Li başûr parêzgehên Araba û Navarra bi beşek ji navçeya Rioja Alavesa hene. Di çiyayan de daristan û mêrgên pexşan hene.[7]

Parêzgeh û Herêm[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Heft parêzgehên Welatê Bask

Sê parêzgehên li bakur-rojhilat li Fransayê ne û bi gelemperî jê re Iparralde ('parçeya bakur') bi baskî tê gotin û girêdayî beşê Pyrénées-Atlantiques ne. Çar parêzgehên din (Hegoalde, 'beşê başûr') li Spanyayê ne û di navbera herêmên xweser ên Navarra û Welatê Bask de hatine dabeşkirin.

Xwarin[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çiyayê Txindoki ji Lazkaomendi

Xwarinên areal[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bask her dem li ser pîşesaziya herêmê dijîn, her çend îro li ser karsaziyê serdest nebin jî. Şivanên pez ên li çiyayan ji mêj ve hene. Di nîvê sedsala 19. de, gelek Bask koçberî Dewletên Yekbûyî bûn û çanda şivantiyê bi xwe re anîn Kalîforniya.

Cotkarên baskî diçêrînin

Baskiyan çandinî danî ser nîvgirava Îberî. Li çiyayan, bi awayekî xwezayî pariyên biçûk ên erdê hene. Ber bi deşta berdar a ji aliyê Ebro ve, çandinî mezin bûn. Jixwe di dema Mooran de li deşta Ebroyê şerab dihat çandin.

Nêçîr û nêçîrvanî ji bo Baskiyan pir girîng bûye. Di nav çiyayan de ker, kevir û berazê kovî hene. Masîgiriya li peravê û rêyên avê jî bûye sedema debara jiyanê.

Di salên 1950î de, kooperatîfa çandiniyê Mondragon dest pê kir û bû modelek ji bo tevgera kooperatîfê li Swêdê.

Pîşesaziyên deryayî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Karakterê welatê Baskê bi deryayeke bi bahoz û çiyayên bilind hatiye teşekirin. Dema ku Hannibal berî zayînê di sala 216'an de ji Alpê ber bi Romayê ve meşiyan, ew bi Kartaginiyan re kirêt bûn.[8] Ew wek masîgir, nêçîrvan û deryavan bûne pêşeng.

Li Bayonne li eyaleta Lapurdiyê, belgeyên radestkirina 40 bermîlên nefta waliyan hatine dîtin. Belge ji Keşîşxaneya Benedictine li nêzîkî Le Havre û diyar kir ku meriv çawa rûnê balanan dikare ji bo ronîkirinê were bikar anîn. Di sala 875an de keştî berê Îrlenda diçûn û li Giravên Faroe masî digirtin.

Baskî nêçîra waliyên Kapêya Bakurn kirin, yên ku payîzê ji Deryaya Norwêcî koçî başûr kirin û ketin Benda Biscay. Di sedsala 11an de wan teknolojiyek pêş xist û bûn pîşesaziyek ku hema hema ev whale ji holê rakir.

Di sedsala 15an de, Bask ji bo masîgiran û nêçîra balikan li Atlantîkê derketin. Keştiya San Juan yekem nêçîra balinan bû ku ji Atlantîkê derbas bû ji bo nêçîra balînan ji Newfoundland bike. Keştî di sala 1565an de li Red Bay li Kanada binav bû û di sala 1978an de ji hêla arkeologên deryayî yên Kanadayî ve hate keşif kirin.

Ziman[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Belavbûna zimanê baskî

Bask bi zimanê baskî (euskara) diaxvin ku zimannasan dibêjin zimanekî yekta û îzolebûyî ye û yek ji quristirîn zimanên cîhanê ye[çavkanî hewce ye].

Diyaspora Bask[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

 Gotara bingehîn: Diyaspora baskî

Di sedsala 16an de, gelek Bask hebûn ku li Newfoundland û Kendava Saint Lawrence nêçîra balînan dikirin an jî masî digirtin. Civatên baskî li çend ciyên li dora kendavê mezin bûn.[9]

Ji sedsala 17an ve, Baskî dest bi koçberiya Bakurê Amerîka kirin. Gelekan li Meksîka û Kalîforniyayê di ajeldariyê û pîşesaziya tekstîlê de kar dîtin.[10]

Giredanê derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ↑ V. inkesta soziolinguistikoa 2011 [V. Sociolinguistic Survey] (PDF) (in Basque). Vitoria-Gasteiz: Central Publications Service of the Basque Government. 2013. ISBN 978-84-457-3303-5. Archived (PDF) from the original on 1 June 2014. Retrieved 2 November 2016.
  2. ↑ V. inkesta soziolinguistikoa 2011 [V. Sociolinguistic Survey] (PDF) (in Basque). Vitoria-Gasteiz: Central Publications Service of the Basque Government. 2013. ISBN 978-84-457-3303-5. Archived (PDF) from the original on 1 June 2014. Retrieved 2 November 2016.
  3. ↑ "Census 2000: Table 1. First, Second, and Total Responses to the Ancestry Question by Detailed Ancestry Code: 2000" (XLS). U.S. Census Bureau. 22 January 2007. Archived from the original on 23 July 2017. Retrieved 2 November 2016.
  4. ↑ "Census Profile, 2016 Census - Canada [Country] and Canada [Country]". 2.statcan.gc.ca. 2018-03-20. Archived from the original on 2018-04-22. Retrieved 2018-04-16.
  5. ↑ "Basker yekta ne" . 15 Avrêl 2017 bixwînin.
  6. ↑ Wan çandinî bir Ewropa” Radyoya Sveriges. 16 Avrêl 2017 bixwîne.
  7. ↑ ”Pêşgotin” Girêdana arşîvê 2016-03-03 li ser Wayback Machine Şablon:Wayback. Xwendin 19 Avrêl 2017.
  8. ↑ Kurlansky 1999, r. 28.
  9. ↑ ”keyagerên baskî” Girêdana arşîvê 2017-01-13 li ser Wayback Machine Şablon:Wayback. Xwendin 22 Gulan 2017.
  10. ↑ / ”Lêkolerên baskî”. Xwendin 22 Gulan 2017.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Bask_(gel)&oldid=1190920" hatiye standin.