Spanya

Spanya Reino de España
Dûgela desthilatdar
Kingdom of Spain
Ala Mertal
Dirûşm: #spainindetail (dirûşma geştyariyê)
Spanya
Koordînat: 40°12'Bk, 3°30'Ra
Parzemîn	Ewropa, Afrîka
Dûgel	Spanya
Paytext	Madrîd
Dema avabûnê	1715, 19 adar 1812, 9 kanûna pêşîn 1931, 29 kanûna pêşîn 1978, 19 çiriya pêşîn 1469
Rêvebir
• Şaredar	Pedro Sánchez (nirxa herî nû, Mariano Rajoy, 2018–)
Rûerd
• Giştî	505.990 km²
Gelhe	47.415.750 (2021)
• Tîrbûn	92/km2 (240/sq mi)
• Rêzandin	112.
Navê nîştecihan	Spanyol
Dem	UTC+1 (dema standard), UTC+2 (Demjimêra havînê), UTC+0 (dema standard), UTC+1 (Demjimêra havînê) (UTC)
Koda telefonê	+34
Nîşana wesayîtê	E
Malper	www.spain.info/
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Spanya an jî Keyaniya Spanyayê (fermî bi spanî: Reino de España; bi ketelanî: Regne d'Espanya; bi baskî: Espainiako Erresuma) dewletek e li başûr rojavaya Ewropa, li nîvgirava Îber. Paytexta Spanyayê Madrîd e.

Dîrok

Demên Antîk

Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500 hezar sal berê bi rêya Asyayê gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û Arkeologan serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li Altamira li Kantabriya, şikeftek bi wêneyên şikeftê hatiye dîtin ku nêzîkî 16 000 – 10 salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla Cro Magnon ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di ol wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgûrên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Keyaniya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin Îberî ji ber ku ew li kêleka çem Ebro dijiyan.

Nêzîkî 1100 BZ Fenîkiyan li ser spanî Atlantîk bajarekî ku jê re digotin Gadir, Cádiz ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin Malaka çandin. ', îroyîn Málaga. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine Ishaphan ku tê maneya girava hyraxes (an jî berava hîraxes). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî kevroşk bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye bi latînî: Hispania û bi spanî: España. Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê kelt bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda Keltîberî rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin Hesperia, Welatê Rojavêtinê. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin.

Fethiya Romayê

Beşa yekem a Spanyayê.

Kartagiyan demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha Cartagena) ava kirin. Di bin general Hannibal de, şervanên Keltiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser Alp li dijî Roma di Şerê Punîk ê Duyem. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Keltiberian şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împeratorên Romê ji wir hatin: Traianus, Hadrianus, Marcus Aurelius û Theodosius I. Welat bû sê parêzgehan: Baetica (piraniya Endulus ya îroyîn), Lusitania (niha Portûgal) û Hispania Tarraconensis . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe.

Visigoth

Ji hêla Hûnên ku ji rojhilat hatin ajotin, Vandal di zivistana 406 de Reynê derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî Pîrenê bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê Endulus danî. Piştî wan Vîzîgot yên şerker hatin ku, piştî ku Roma di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro Fransa bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji Toulouse bar kir Toledo piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot Mesîhî bûn û gelek jî peyrewên Arianîzmê bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û Katolîk kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola Östrom de bû bi dest bixin. Di sedsala 10an de Cihû li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn.

Fetha misilmanan

Key Ferdinand û keybanû Isabella

 Gotara bingehîn: Reconquista

Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7 000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji Tengava Cîbraltarê derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona Tengier, Tarik ibn-Ziyad ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro Cebiltar daketin. Ji hêla 5  mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê Cezîra Endulus re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro Seviliya. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pîrenê û nav Keyaniya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a Misilman de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, avkanî û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û Karlê Mezin dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser Pîrenê, ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo Strana Roland. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin.

Di salên 820an de, kela Alcazar li ser girekî wêran li Kastîlya hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro Madrîda ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên Asturias ji hêla Vîkîng ve hat êrîş kirin ku paşê hem Lîzbon û hem Sevilla talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û Xelîfetiya Kordobayê bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. Pirtûkxane, dibistan, doktor, stêrnas, riweknas û kîmyager hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû xîlafetî serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend keyaniyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. taifa padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi Aqûb (hesp) re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan España herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin Ishpanja. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek Toledo (di sala 1085 de, Zaragoza (di sala 1118 de hate fethkirin), Valensiya (di sala 1238 de hate fetihkirin) û Sevilla (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma Îmarata Granadayê li başûr bû.

Spanya di bin dîktatoriya Franco de

 Gotara bingehîn: Spanya di bin dîktatoriya Franco de

Franco bi Serokê Dewletên Yekbûyî Dwight D. Eisenhower li Madrid 1959

Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hikûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li Giravên Kenariyê bû, ku ew bixwe sirgûn bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li Madrîdê, di tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên Serokê Spanya û serokê hikûmetê girt. Key piştî referandûmek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re dîktator, serok heya mirina wî di 1975 de.

Têkiliya Franco bi cîhana derve re

Spanya di dema Şerê Cîhanî yê Duyem de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek alîgirê Alman pejirand. Di 23ê çiriya pêşîn a 1940î de, Franco û Hitler li Hendaye, Fransa hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, Cîbraltar û Afrîkaya Bakura a Fransa xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû. Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat.

Îdeolojiya dîktator Franco

Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco faşîst Partiya Falangîst bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950an de hêmanên faşîst ji hikûmeta xwe paqij kir. . Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi mihafezekar, olperestî û otorîterîzm klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji Ferdinand II û Isabella I di sedsala 15an de dema ku wan Spanya di nav keyaniyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.

Warisê dîktator Franco

Franco di 1923 de bi Carmen Polo y Martínez-Valdès re zewicî bû. Di sala 1926an de zaroka wan a yekane bû: Maria del Carmen Franco y Polo. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla Juan Carlos ve sernavê "Duquesa de Franco" hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan. Franco bingehên ji nû ve avakirina keyaniya li Spanyayê, lê key Juan Carlos, ku piştî mirina xwe derket ser text, hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike demokrasî.

Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran

dîktatorî Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sensûrkirin. Azadiya olî hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat pejirandin. Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî Baskî û Katalanî hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Spanî zimanên din jî hatin qedexekirin. Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin. Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6 mamoste hatin îdamkirin û 7 000 jî hatin zîndanîkirin. Ji aliyê siyasî ve, Partiya Falangîst yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin. Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.

Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944an de nêzî 200  hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50î de nerm bû, lê di sala 1969an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma.

Erdnîgarî

Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856 km û rojava rojhelatî de jî 1.020 km e. Spanya, bi Portûgal û navçeyekê Keyaniya Yekbûyî ser deryan Cîbraltar ve li ser nîvgirava îber dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çiyayên Pîrenê re, Fransa û Andorra dimê ye.

Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî Pîrenê û Sierra Nevada serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek Tajo, Ebro, Duero, Guadiana û Guadalquivir. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li Endulus ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî Segura, Júcar û Turia hene. Spanya li rojhilat bi Derya Spî, li bakur Kendava Bîskay û li rojava Atlantîk sînor e. Giravên Balear li Deryaya Navîn û Giravên Kenariyê li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne.

Avhewa

Li Spanyayê li gorî Sîstema Köppen herêmên avhewayê.

 Gotara bingehîn: Klîmayê Spanya

Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin:

• Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm.
• Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ.
• Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar.
• Giravên Kenariyê: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18 °C heta 24 °C) li seranserê salê.

Girav

Giravên wek Balear, Kenariyê, Ceuta û Melilla de pêk tê ye. Balearê li Deryaya Navîn, Kenariyê yê li Atlantîk û bajarên li beravên Maroko, Afrîkaya Bakur dimên Ceuta û Melilla jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya Llívia di hundura sînorên Fransayê de dimê ye.

Giravên mînak Alborán a Perejil bi Spanyayê ve girêdan ne.

Herêmên Spanyayê

Spanya bi 17 navçeyên xweser û 2 bajarên xweserên li Afrîkaya Bakur (Ceuta û Melilla) tê karger kirin.

Bibîne: Herêmên xweser ên Spanyayê

Gel

Li Spanyayê bi gelemperî zimanên spanî, ketelanî, galîsyayî, baskî û aranî (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li dewleta Spanî bi tenê zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî li welatên xwe zimanê fermî ne.

Li Ketelonyayê li dibistan û zanîngehan him zimanê ketelanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li Valensiya zaravekî ketelanî valensî (valencià) tê axaftin.

Kurdên li Spanyayê

Gori texmînan 1.500 heya 5.000 kurd li Spanyayê hene^{[çavkanî hewce ye]}.

Bajarên mezin (2005)

1. Madrîd – 3.155.359 2. Barselona – 1.593.075 3. Valensiya – 796.549 4. Sevilla – 704.154 5. Zaragoza – 647.373 6. Málaga – 558.287 7. Murcia – 409.810 8. Las Palmas de Gran Canaria – 378.628 9. Palma de Mallorca – 375.773 10. Bilbao (bask. Bilbo) – 353.173 11. Valladolid – 321.713 12. Córdoba – 319.692 13. Alicante (Alacant) – 319.380 14. Vigo – 293.725 15. Gijón – 273.931 16. L'Hospitalet de Llobregat – 252.884 17. A Coruña – 243.349 18. Granada – 236.982 19. Vitoria-Gasteiz – 226.490 20. Santa Cruz de Tenerife – 221.567 21. Badalona – 218.553 22. Elche (Elx) – 215.137 23. Oviedo – 212.174 24. Móstoles – 204.463 25. Cartagena – 203.945 26. Alcalá de Henares – 197.804 27. Sabadell – 196.971 28. Jerez de la Frontera – 196.275 29. Fuenlabrada – 195.131

30. Terrassa – 194.947 31. Pamplona – 193.328 32. Santander – 183.955 33. San Sebastián (bask. Donostia) – 182.930 34. Almería – 181.702 35. Leganés – 181.248 36. Burgos – 172.421 37. Castellón de la Plana (Castelló de la Plana) – 167.455 38. Alcorcón – 162.524 39. Salamanca – 160.331 40. Albacete – 159.518 41. Getafe – 157.397 42. Huelva – 145.150 43. Logroño – 144.935 44. Badajoz – 143.019 45. San Cristóbal de La Laguna – 141.627 46. León – 136.414 47. Cádiz – 131.813 48. Tarragona – 128.152 49. Lleida – 124.709 50. Marbella – 124.333 51. Santa Coloma de Gramenet – 118.129 52. Mataró – 116.698 53. Jaén – 116.540 54. Dos Hermanas – 112.273 55. Algeciras – 111.283 56. Torrejón de Ardoz – 109.483 57. Ourense – 108.358 58. Alcobendas – 103.149

Werziş

Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. Real Madrid û FC Barcelona yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin.

Wêne

• 

  Valensiya

• 

  Sevilya

• 

  Alhambra, Granada

• 

  Segovia

• 

  Novelda

• 

  Bilbao

• 

  Antequera, Málaga

• 

  Cantabria

• 

  Teide, Tenerife

• 

  Pîrenê

• 

  Jaen

Mijarên têkildar

• Spanyol
• Zimanê spanî

Girêdanên derve

• Official tourism portal for Spain
• Weather forecast for Spain