Mengîwerî

Mengîwerî an felsefeya mengîwer an jî îdealîzm, xwediyê dîrokeke mezin e. Pir dîroknas û hizirzan li ser hizre tênine ser ziman û ani ser ziman. Lê ti kesekî heya nahaka xwe ne gahandiye dewiyê ancama wê. Ji ber ku fersefe mengîwer, li ser baweriye xwûde ava ya. Ji bo ku mirov xwe bidigihê wê amcama dawiyê, divêt ku mirov xwe bigihinê hizre Xwedê ji, ji ber ku ev yeke nebe, êdî xwe gahandina dawiyê wê ji nabe. Dîroke giştî ya mirovahiyê de pir filozofên mazin derketine û hizre xwe li ser vê felsefe anîne ser ziman. Felsefevanên ku têne ji vê koma felsefê re felsefecîti kirina derketine.

Di demên berî zayîne de, filozofên weke Aristoteles û Platon yên ku weke felsefevan yên ku hizre xwe herî mazin û kur anîne ser ziman bûn. Pişt wan re ji gelek filozofên derketin û hizre xwe di wê xata felsefê de anîne ser ziman. Yên ku herî mazin nav dan, weke Spinoza, Calvin, Berkeley û pişt wan re ji Hegel bû. Fîlozofên weke Eliyê Herîrî û Mela Hesenê Bateyî û Melayê Cizîrî û Feqiyê Teyran ji derketine û di dema xwe de nêzîkatîyeke hemdem lê vê felsefe kirina. Van felsefevanan û hê gelek felsefevanên weke wan, li ser vê xata felsefe hizre anîne ser ziman û kur kirin. Ya rastî ku mirov li ser vê xata felsefe dihizirê mirov gelekî û gelekî hizreke kur û mazin dibine. Ji xaynî vê yekê ji mirov dîrokeke ku pir mazin dibine. Dema ku mirov li ser hizre mengîwerê dihizirê, hingî, mirov rastî dîrokeke mazin ya hizir tê. Ew dîrok diçêt ta dema serê dîroka mirovahiyê. Denstpêka vê hizrê, bi destpêkê, derketine hizre dînî re dest pê dike. Berî ku mirov bi kevine dema şariştaniyê de, hêdî hêdî hizrên wan çêbûn. Hizrên ku "Xwedê heye" çêbû. Dema ku mirov di serê xwe de xwe gahandina wê hizrê, hingî êdî bidest hizirkirine ser xwûde kirin. Hizirkirine ser Xwedê, di serê mirovan de gelek hizir dane çêkirin. Gelek hizrên ku jiyana wan bi rê bibin û wan bi pêş bixin di serê wan de çê bûn. Bi vê yekê re, mirov karê karê bêje ku ew xate hizir, bi destpêka pêşketine mirovahiyê re dest pê dike.

Hizir, di pêşketine hizir de, bi hizrên weke hizre ´Xwedê´ re hinek pêvajoyên pêşketine di buhurêne. Ew pêvajo, hemû bi hev re hizre xwedê di ancama xwe de diaxifênin. Bi vê yekê re mirov karê vê yekê ji bêje ku hizir, çend ku hizre xwûde di serê mirovan de hinekî dî zelal dibe. Mirov, êdî di serê xwe de xwe digihênine wê hizre ku ku xwûde heya. Ew ancamaka ku pir mazina di pêvajoya pêşketine hizir de.Lê ku xwûde hebe ku ´li kuderê ya´ û ´ka´ ya. Herweha hinek pirs ji di serê mirovan de bidest çêbûne dibin. Ew ji, bu xwe re hinek pêvajoyên din têne. Pirsa ´ka´, di serê mirovan de çêdibe. Bi çêbûnê re, lêgerîn dest pê dike. Lê berî ku mirovahî di vê xata vê hizrê de werê wê astê hinek pêvajoyên din di buhurêne.Weke pêjoyayên ´xwedê-mîr(king). Mîrên ku derdikevin ji, xwe weke xwedeya danezênin. Bi vê yekê re, weke demeke weke ku hizre xwûdê tê bibersivandin. Lê ku hinek dem têve diçê, êdî hin bi hin zanabûna mazin dibe û hizir hinekî dî derdikeve hole, êdî hizre ´afiradinê´ derdikeve hole û di dawiyê wê hizrê de ji pirse ´kê´ tê pirsîn. Bi vê yekê re, êdî ku li bersive wê pirse tê lêgerîn, êdî dema xwedê-mîran ji bi ber dawiyê ve diçê. Hin bi hin êdî demeke dî diafirê. Ew dem ji, li ser Hizre xwedê ya. Ew hizir ji piştre her weha tê formûlakirn, têt ku gotin ku ´ yekî ku mirov diafirêne û çêdike heya´. Bi vê hizrê re, êdî têt têgihiştin ku ewê ku mîre ku dibêje ku ´ez xweda´ me ji, yekî ew ji afirandiya.Bi vê yekê re, êdî li xwede lêgerîn dest pê tê kirin. Di dema xwûde-mîran de xwûde li ardê bû. Ji ber ku wan xwe xwûde daneza kiribû. Lê ku têt têgihiştin ku ew mirova ne xwedaya, êdî piştre tê têgihiştin ku xwede li azmana ya. Bi vê yekê re, êdî têt hizirandin. Bi vê yekê re, êdî hizre ku ´ew afrînerê hertiştî ya´diafirê. Bi vê afirandinê re êdî xwe dana fahmkirin û têgihiştine wê hizrê çêdibe. Lê hê ji hizre xwe gahandina hizre xwede ji hole ranabe. Mirov, hê ji di xweze xwe bigihinê wî û hizre wî. Bi vê yekê re, hizirkirin, lêgerîn û çûnûhatin çêdibe. Divêt ku mirov ji bîr neke û bêne ser ziman, ku hizre xwede, di wê de di nav mirovan de wan digihê hevdû û wan bi hev re di gihinê pergalaka navxweyî. Êdî mirov di nav xwe de bi pergal jîn dibin. Bi vê yekê re, divêt ku mirov di cih de ji bêne ser ziman ku êdî dema çêbûn û pêşketine şariştaniyan de ji diafirê. Bi vê yekê re, divêt ku em êdî bahsa çêbûn û pêşketine şariştaniya sûmeriyan bike. Dema ku mirov bahsa şariştaniya sûmeriyan bike, divêt ku mirov vê yekê bêje ku sûmeriyan ´dewletê xwede´ ya pêşî avakir.

Sûmeriyan, di dîrokê de gava pêşî avêtin. Wan bi vê yekê re, navê xwede, li azmana bicih kir û li ardê ji bi avakirina şariştaniya xwe re xwe kirina nimînêrên wî li dinyê. Bi vê yekê re, êdî bi wan re demeke nû ji ji bo mirovahiyê dest pê kir. Dema şariştaniyê, ji vê xata felsefe û pêşketine wê û di nav mirovahiyê de bicihbûna re demeke girîng diafirêne. Bi vê yekê re hizir ji bi pêş dikeve. Mirov bi pêş ve diçê. Çend bi pêş ve çûbûn bû, êdî bi pêşketine hizir re pirsîn çêdibe. Bi pirsîne re, êdî bi hizir re, lêgerîn û hizir dest pê dike. Lê berî ku em her weha di afirandina rêzên xwe de pêde herin, divêt ku em vê yekê ji bêjin. Derketine olê, divêt ku em bênine ser ziman. Ji ber ku ew ji demeke nûya di vê pêvajoya pêşketine de. Ne tenê ji bo vê xata hizir, ji bo mirovahiyê ji demeke nû ye. Ol, ku mirov bi çend gotinan bahsê bike, mirov wê bibine ku di pêşketinê de û di pêşketine hizir de demeke pêşketi ya. Dema pêşketine şariştaniyê ya. Ol, bixwe ji, dibe bîrdoziya şariştaniyê bi hebûn û pêşketin û hizre xwe re. Bi olê re, pergalbûn ava dibe.Pergalbûn ji, hîmê şariştaniyê diafirêne. Bi vê yekê re, divêt ku mirov bêje ku hizre mengîweriyê, bi pêşketine xwe re, her weha demên pêşketinê kifş dike. Di demên nû yên ku tên ji, êdî ´olperestî´ û ´olperestvan´ derdikevine hole. Olperestvan ji, olperestiyê dikin. Ew, di rastiya xwe de, filozofên wê hizrê yên herî mazinin. Dema pêşketine olan ji bi sê pêvajoyên demdirêj dibe. Dema pêşî, ku di serî de hê ku mirov ji nû ve bi hizir dibe ya. Di vê demê de, ji ber ku hizir bi pêşneketiya, û ku hin bi hin hizir bi pêşdikeve, êdî tişte ku dibine û nasdike, ji xwe re weke xwûde an ji afrîner dibine. Ev dem ji, dema totemê ya. yanî deme dageriya ne. Dema duyem ji, dema mîtolojîyê ya. Ev dem ji, bi totem û dariyên dema pêşî ku bûna bi watekirin û bi hizirkirin û bi xwe xwûda danezandina mirovên mîr re bi pêş dikeve. Dema sêyemîn ji, bi fahmkiiriin û têgihiştine wan dagerî û totem û mirovên ku xwe xwede daneza û kifşkirine ´hizre xwûdê´ re diafirê. Ev dema sêyemîn, dema olana.Êdî ol derdikevin. Êdî têt têgihiştin ku ´xwedayak heya ku hemû kesî û tiştî´ diafirêne. Bi vê yekê re, êdî dema olan dibe dema vê demê.Bi vê yekê re, gelek mirovên ku bi hizirin û bi hizirkirne xwe re mazin dibin ji, hizrên vê demê diafirênin. Ew ji dibine filozofên hizre mengîweriyê. Li gor, van pêşketin û dema, gelek dem û pêşketin û pêvajo êdî diafirin û jîn dibin. Weke ku ji bo wan deman bê bi navkirin, têt gotin Mezopotamya û iro navê wê Kurdistan e, navende van pêşketina na. Hersê olên mazin, yên ku van deman de derketine weke cuhutî, filahî û misilmantî hîmê xwe li vederê diavêje û derdiekeve û bi pêşdikeve û mazin dibe.

Naqabine, Dicle û Firatê, weke navendeka mazina ji wan pêşketinan re. Weke du navendên mazin ji li ber Diclê Cizîre bota ku warê Nebi Nuh a, û li ber Firatê ji Rihe ku warê Îbrahîm Xalîl a, divêt ku mirov di vir de bi navkê û bêne ser ziman. Piştî pêşketine li van herêman re, êdî pêşketin digihê rojava û herêmên din. Êdî li wan deran ji mirovên ku wan pêşketinan mazin dikin derdikevin. Hizre mengîweriyê, hizrek ji wan hizre na ku hîmê xwe ji van navendên digirê ya..

Çavkanî

• Pirtûka çirokên keçelok (Abdusamet Yigit), berg 1, Han, Berlin, ISBN 978-3-942735-24-7

Di wêjeyê de Îdealîzm

Bertekeke nerînên li ser cîhana kesayetî de, di serê sedsala 20'an de derketiye holê. Niçika felsefeya bingeha perwerdeya pêşane dayina hebûn û cîhanê ku ji hiş û ramanan pêk tê de ya di wêjeyê de ye. Hemû taybetiyên felsefeya îdealîzmê di berhemên edebî de jî cî digirin. Nêrîna îdealîzmê li dijî civakên di nava jiyana nû ya ku di nava mekîneyan de wenda bûye û bajarên ku zêde zêde mezin dibin e. Dixwaze ku jiyana bihevra û hestên wekhevî bîne ser zimên. Îdealîzm li hemberî nêrîna “hebûn ji ramanê xweser e” û rêbazên daringperestî, rastbînî û sirûştî ye. Li gorî vê bizavê hemû tiştên ku hene bi ramanan ve girêdayî ne û ji vê tê afirandin. Ji bilî ramanê alînegireke rastîn nîne, ango tiştek ji ramanê ne xweser e an jî rastîneke daringî nîne. Hişê civakê û li gorî wê hişê afirandina takekesî, şayesayina tiştên ku jiyanê bi diyarî û nediyarî beralîdikin li gorî rastiyên giyanî pêş ve digire. Giyan daringiyê diafirîne, dareng bê giyan hebûna xwe pêk nayîne. Gerdûn ji derveyî hişê me çênabe. Ên ku tiştan diafirîne hizrên me ne, tiştên ku derdora me digirin ji aliyê hizrên me ve têne afirandin. Hizrên me jî; ji aliyê giyanekî ji xweza û mirov bilindtir di nav mijiyên me de tê xistin. Bingeha îdealîzmê di bûyera Petit Traite de Versification (Li ser helbestê analîzeke biçûk) a Romans û Chenneviere û Notes su la Technique Poetique (Nîşeyên li ser teknîka helbestê) a Georges Duhamel û Charles Vildrac de danîne holê. Nûnerê herî mezin nivîskarê Frensî Jules Romains e.

Hinek nivîskarên ku bi vê cûreyê berhem nivîsandine ev in;

Jules Romains, Alain Chenneviere, Georges Duhamel, Charles Vildrac, Woodrow Wilson, Hersh Lauterpatch, Quincy Wright, David Mitrany