Nîl

	Nîl
	Çemê Nîlê
	Cih
Herêm	Afrîka
Dewlet	; ; ; ;
	Taybetî
Dirêjayî	6650 km
Tejane	3.255.000 km2
Debî	2700 m3/s
	Robar
Cihderk	Kaîro
- Cih	Sûdan
- Bilindayî	678 m
Dev	Deryaya Navîn
- Cih	(Misir)
- Bilindayî	2700 m
	Nexşe
	Nexşeya Çemê Nîlê
	biguherîne

Nîl yan jî Çemê Nilê çemê duyemîn a herî dirêj a cîhanê ye û dirêjiya seranserê çemê 6.650 kîlomêtre ye. Çem ji başûr ber bi bakur ve diherike û sê milên wî yê bi navên Nîla Spî, Nîla Şîn û Atbera heye. Nîl, çemê herî dirêj ê Parzemîna Afrîkayê ye û di dîrokê de wekî çemê herî dirêj ê cîhanê tê hesabkirin. Her çend ev ji hêla lêkolînê ve bi nakokî be jî tê pêşbînîkirin ku Çemê Amazonê hinek ji Nîlê dirêjtir e. Çemê Nîlê bi pîvana metrekup a ku salane diherike, di nav çemên herî mezin ên cîhanê de çema herî biçûk e. Dirêjahiya çem 6.650 kîlomêtre ye di nav erdê yanzdeh welatên wekî Tanzanya, Uganda, Rwanda, Burundi, Komara Demokratîk a Kongo, Kenya, Etiyopya, Erître, Sûdana Başûr, Komara Sûdan û Misir ve derbas dibe.

Kaniya Nîlê ya herî dûr, li Herêma Golên Afrîkaya Rojhilat a li Bûrûndiyê ye û bi navê Nîla Kagera dest pê dike û pîştî çêkirina sînorên Tanzanya, Rwanda û Ûganda tevlî Gola Viktoriyayê dibe. Nîla esasî ji vê golê derdikeve û ber bi Deryaya spî ve diherike û dikeve vê deryayê.

Etîmolojî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Navê Nîlê bi hiyeroglîfê

Peyva "Nîl" (bi erebî: النيل) ji peyva yewnanî ya Νειλος ango "korta çem" tê. Di Misira kevnare de ji çem re "iteru" digotin. Wateya Iteru "çemê mezin" e (Her weha di çarçovê de li rastê bi Hiyeroglîfên misrî jî tê xuyangkirin. Gotina orjînal "Itrw" e) Bi zimanê qiptî navê çem "piaro" an "phiaro" ye, ku tê wateya "çem".

Dîroka Nîlê[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Ji nû ve avakirina Oikoumene (cîhana niştecîh), nexşeyek kevnar ku li ser bingeha danasîna cîhanê ya Herodot, li dora 450 BZ.

Nîl (bi Misiriya Kevnare Îteru) ji Serdema Kevir ve xêza jiyana şaristaniya Misrê ye, ku piraniya nifûsa Misrê û hemî bajarên Misrê li deverên geliyê Nîlê yên li bakurê Aswanê radiwestin. Nîl ber bi rojava ve di nav devera ku niha li Lîbyayê Wadi Hamim û Wadi al Meqar e re derbas dibû û diherikî Kendava Sîdrayê. Dema ku asta deryayê di dawiya serdema qeşayê ya herî dawî de bilind bû, çemê ku niha li bakurê Nîlê ye, Nîl a kevnar li nêzî Asyut bi awayekî korsanî hilgirt.^[1] Ev guherîna avhewayê li dora sala 3400 berî zayînê bû sedema çêbûna Çola Sahara ya îro.^[2]

Nîla kevnar[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Nîlê ya heyî pênc qonax ên wî yê berê hene; Eonile Mioceniya Jorîn, bi qasî 6 mîlyon sal BN, Paleonile Plioceniya Jorîn, bi qasî 3,32 mîlyon sal BN dest pê dike û di dema Pleîstosenê de, qonaxên Nîlê Proto- ku bi qasî 600.000 sal BN (berê niha) dest pê dike.^[3]^[4] Çemê Nîlê nêzîkê 400.000 salên BN de derbasê qonaxa Nîl a nû dibe. Wêneyên satelîtê yên ku ji çiyayên Etiyopyayê ber bi bakur ve diherikin, ji bo tespîtkirina rêyên avê yên ziwa yê çolê li rojavayê Nîlê hatin bikar anîn. Kanyonek, ku naha bi ziravbûna rûvî dagirtî ye, Eonile temsîl dike dibe ku di nava 23-5.3 milyon salên BN (berî niha) de herikiye. Eonile nebatên klastîkî veguheztin Derya Navîn; di nav van niştecihan de çend zeviyên gaza xwezayî hatine dîtin.

Di dema qeyrana şorbûnê ya Messiniya Miyosenê de, dema ku Deryaya Navîn bendek girtî bû û heta xala vala an jî hema hema wusa diherikî, Nîlê riya xwe daxist asta bingehîn a nû heta ku li Aswanê çend sed metre li jêr asta okyanûsa cîhanê û 2.400 m li jêrzemîna Qahîreyê bû.^[5]^[6] Vî yekê kanyonek pir dirêj û kûr çêkir ku piştî ku Deryaya Navîn ji nû ve hat afirandin bi tozê tijî bû. Di hinek xalan de tortan çem bi têra xwe rakir ku çem ber bi rojava ve biherike û bikeve depresyonê ku Gola Moeris biafirîne.

Gola Tanganyika ber bi bakur ve ber bi Nîlê ve çû heta ku Volkanên Virunga rê li Rwandayê girt. Nîl di wê demê de pir dirêj bû ku bi xala xwe ya herî dur a li bakurê Zambiyayê çû.

Nîla yekbûyî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Di derbarê temenê Nîlê ya yekbûyî de du teorî hene. Teorî ya yekem ev e ku avdana yekbûyî ya Nîlê di temenekî ciwan de ye û ku tejaneya Nîlê berê di nav rêze tejaneya cihê de dihat perçe kirin, tenê ya herî bakur ji wan çemek li dû rêça niha ya Nîlê li Misir û Sûdanê dixwar. Ruşdî Seîd destnîşan kir ku Misir bixwe piraniya avên Nîlê di destpêka dîroka xwe de dabîn kiriye.

Teoriya din jî ev e ku avdana ji Etiyopyayê bi çemên ku bi Nîla Şîn, Atbara û Takazze re wekhev in, ji serdema sêyemîn ve bi riya Nîlê ya Misirê re diherike Deryaya Navîn.

Teoriya din jî ev e ku avdana ji Etiyopyayê bi rêya çemên bi Nîlê Şîn re, Atbara û Takazze di ser Nîlê ya Misrê re diherikin Deryaya Navîn, ji ber ku di demên sêyemîn de vedigerin.

Salama pêşniyar kir ku di dema Serdema Paleogene û Neogene de (66 mîlyon heta 2,588 mîlyon sal beriya niha) rêzek ji parzemînên cuda yên girtî her yek ji beşên sereke yên Sîstema Riftê ya Sûdanê dagir dikin ev in: Çerxa Mellut, şikestina Nîlê spî, perçebûna Nîlê ya Şîn, derbeya Atbara û derbeya Sag El Naam. Korta Mellut Rift li beşa wê ya navendî nêzîkê 12 kîlomêtre kûrahiya wî heye. Dibe ku bi çalakiya tektonîkî ya li sînorên wê yên bakur û başûr ve hatiye ragihandin, ev şikestin hêj jî çalak e.^[7]

Erdnîgarî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Bi dirêjahiya bi tevahî 6.650 kîlomêtre di navbera herêma Gola Vîktoria û Deryaya Navîn de, Nîl di nav çemên herî dirêj ên Cîhanê de ye. Deşta drenaj a Nîlê 3.254.555 kîlometre çargoşe rûerd hildigire, ev qad ji sedî 10ê ji qada Afrîkayê ye. Li gorî çemên din ên mezin Cîhanê, Nîl kêm avê vedigire. Qada Nîlê tevlihev e û ji ber vê yekê, deşarj a her xalek diyarkirî ya li ser stûna sereke bi gelek faktoran ve girêdayî ye ku di nav de avhewa, veguheztin, dûkelî û evapotranspirasyon û herikîna avên bin erdê heye.^[8]^[9]

Li jor ji Khartoum (li başûr), çemê ku wekî Nîla Spî tê zanîn, têgehek ku di heman demê de bi wateyek tixûbdar tê bikar anîn ku beşê di navbera Gola No û Khartoum de diyar bike. Li Khartoumê, çem bi Nîla Şîn ve tê girêdan. Nîla Spî ji Afrîkaya Rojhilat a Ekvatorî û Nîla Şîn jî li Etiyopyayê dest pê dike.