Zimanê çeçenî
| ||||
|---|---|---|---|---|
| Welat |  Rûsya * (Çeçenistan)
| |||
| Hêrem an navçe | Ewropa, Asya | |||
| Hejmara zimanaxêvan | 1,5 mîlyon (2010)[1] | |||
| Rêza vî ziman di nav zimanên cîhanê de | ||||
| Alfabe | Tîpen Krîlî Tîpen erebî Tîpen latînî | |||
| Dabeşandina malbata ziman | ||||
| Zimanên qefqazî
(Dabeşandina zimanî li gorî SIL)
| ||||
| Rewşa fermî û kodên ziman | ||||
| Zimanê fermî ye li | ||||
| Bi rêxistin | — | |||
| ISO 639-1 | ce | |||
| ISO 639-2 | che | |||
| ISO/DIS 639-3 |
che | |||
| SIL | Çeçenî | |||
| Bibînin : ziman, listeya zimanan, koda rengan | ||||
Çeçenî (bi zimanê çeçenî "Nox-çhiyn mott", Нохчийн мотт) zimanê çeçenan, zimanê gelê Çeçen û Çeçenistanê ye. Piştî şoreşa bolşevîkan li Çeçenistanê, zimanê çeçenî li herêmê fermî bû. Di sala 1920an de Alfabeya erebî hate terikandin û latînî bû fermî. Di sala 1938an alfabeya krîl fermî ji bo nivîsînê bû.[2]
Avakirin[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Çeçenî zimanekî bakurê rojhilatê Qefqasya ye. Bi Ingûşî ku ji nêz ve girêdayî ye, ku pê re astek mezin a têgihîştina hevûdu û ferhengek hevpar heye, ew şaxê Vainakh pêk tîne.[3]
Zareveyên çeçenî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
- Akkîn
- Çeberloy
- Kîstîn
- Melkîn
- Îtûmkala
- Ploskost
- Vedeno
Alfabe[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Alfabeyek ku ji Alfabeya latînî hatiye adaptekirin di sala 1925an de hatiye çêkirin. Di sala 1934 de di nivîsandina Ingûşî de gelemperî hate çêkirin. Lêbelê, ew di sala 1938 de hate hilweşandin.
| A a | Ä ä | B b | C c | Č č | Ch ch | Čh čh | D d |
| E e | F f | G g | Gh gh | H h | I i | J j | K k |
| Kh kh | L l | M m | N n | N̡ n̡ | O o | Ö ö | P p |
| Ph ph | Q q | Qh qh | R r | S s | Š š | T t | Th th |
| U u | Ü ü | V v | X x | X́ x́ | Y y | Z z | Ž ž |
Tîpên hevwate yên kirîlî tîpên latînî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
| Krîlî | Krîlî hevwate | Herfên latînî hevwate |
|---|---|---|
| А а | а | A a |
| Аь аь | аь | Ä ä |
| Б б | бэ | B b |
| В в | вэ | V v |
| Г г | гэ | G g |
| ГI гI | гIа | Ġ ġ |
| Д д | дэ | D d |
| Е е | е | E e |
| Ё ё | ё | |
| Ж ж | жэ | Ƶ ƶ |
| З з | зэ | Z z |
| И и | и | I i |
| Й й | доца и | Y y |
| К к | к | K k |
| Кх кх | кх | Q q |
| Къ къ | къа | Q̇ q̇ |
| КI кI | кIа | Kh kh |
| Л л | лэ | L l |
| М м | мэ | M m |
| Н н | нэ | N n |
| О о | о | O o |
| Оь оь | оь | Ö ö |
| П п | пэ | P p |
| ПI пI | пIа | Ph ph |
| Р р | рэ | R r |
| С с | сэ | S s |
| Т т | тэ | T t |
| ТI тI | тIа | Th th |
| У у | у | U u |
| Уь уь | уь | Ü ü |
| Ф ф | фэ | F f |
| Х х | хэ | X x |
| Хь хь | хьа | Ẋ ẋ |
| ХI хI | хIа | H h |
| Ц ц | цэ | C c |
| ЦI цI | цIа | Ċ ċ |
| Ч ч | чэ | C̦ c̦ |
| ЧI чI | чIа | Ċ̦ ċ̦ |
| Ш ш | шэ | Ș ș |
| Щ щ | щэ | |
| (Ъ) ъ | чIогIа хьаьрк | Ə ə |
| (Ы) ы | ы | |
| (Ь) ь | кIеда хьаьрк | |
| Э э | э | E e |
| Ю ю | ю | yu |
| Юь юь | юь | yü |
| Я я | я | ya |
| Яь яь | яь | yä |
| I I | Iа | J j |
Di sala 1992 de, alfabeya Çeçen a bi eslê xwe Latînî hate pêşxistin. Piştî têkçûna hikumeta alîgirê veqetandina ji Rûsyayê, alfabeya kîrîlî ji nû ve hat vegerandin.
| A a | Ä ä | B b | C c | Ċ ċ | C̦ c̦ | Ċ̦ ċ̦ | D d |
| E e | F f | G g | Ġ ġ | H h | X x | Ẋ ẋ | I i |
| J j | K k | K̇ k̇ | L l | M m | N n | Ŋ ŋ | O o |
| Ö ö | P p | Ṗ ṗ | Q q | Q̇ q̇ | R r | S s | Ș ș |
| T t | Ṫ ṫ | U u | Ü ü | V v | Y y | Z z | Ƶ ƶ |
| Ə ə |
Belavbûn[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Li gorî daneyên Rûsyayê yên Cotmeha 2002, 1.330.000 kes bi çeçenî diaxivin. Ji bilî Rûsyayê, nifûsa Çeçen-axêv bi giranî li welatên Rojhilata Navîn belav bûye. Urdun yek ji van welatan e. Li Tirkiyê jî nifûseke çeçenaxêv heye, lê hejmara tam nayê zanîn.[4]
Mijarên têkildar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
- ↑ https://www.ethnologue.com/language/che/25
- ↑ "Chechen Language – Waynakh Online" (bi American English). Roja wergirtinê: 7 kanûna paşîn 2023.
- ↑ "Chechen language | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 7 kanûna paşîn 2023.
- ↑ "Chechen language: on life support". OC Media (bi American English). Roja wergirtinê: 7 kanûna paşîn 2023.