Zimanê polonî
| Zimanê polonî | ||
|---|---|---|
| polski | ||
| Welatên lê tê axaftin |  Polonya Bosniya û Herzegovîna Brezîl Çekya Mecaristan Lîtvanya Romanya Slovakya Ûkrayna Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê
| |
| Herêm | Ewropaya Navendî | |
| Axiverên zimanê zikmakî | 41 milyon | |
| Malbata zimanî | Zimanên hind û ewropî | |
| Awayên kevn Poloniya kevn
| ||
| Sîstema nivîsê | Tîpên latînî | |
| Rewşa fermî | ||
| Welatên lê zimanê fermî ye | Polonya Yekitiya Ewropayê | |
| Sazkerên zimên | ||
| Kodên zimanî | ||
| ISO 639-1 | pl | |
| ISO 639-2 | pol | |
| ISO 639-3 | pol | |
Nexşeya Polonyayê Piraniya axiverên polonî Polonî li gel zimanên din bi hev re tê bikaranîn Piraniya axiverên polonî li derveyî Polonya | ||
Zimanê polonî (bi polonî: język polski) zimanekî slaviya rojavayî ya ji koma lekîtîk a malbata zimanên hind û ewropî ye ku bi tîpên latînî tê nivîsandin.[1] Zimanê polonî wekî zimanê fermî li Polonyayê tê axaftin û zimanê diyasporayaya polonî ye ku li çaraliyê cîhanê ye ji aliyê poloniyên belavbûyî ve tê axaftin. Li gorî daneyên sala 2023an zêdetirî 40,6 milyon axaftvanên xwemalî yên zimanê polonî hene.[2] Zimanê polonî di nav zimanên Yekîtiya Ewropayê de di rêza şeşem de ye ku herî zêde tê axaftin.[3]
Polonî bi zimanên wekî kaşûbî, çekî, slovakî û sorbî re gelek nêzîkê hev in. Di warê tîpolojiya zimanî de, polonî zimanekî veqetandî ye ku di warê morfolojiyê de bi tewangeke berfireh dixebite. Bidengî ya zimanê polonî bi gelemperî ji dawiyê ve dikeve ser rêza duyem û (mijara biryara pêvek) di hevokê de serdest e. Polonî niha di nav Zimanên Slaviya Rojavayî de zimanê herî zêde ye ku tê axaftin. Di roja îro de zimanê polonî bi cûrbecûriya zaravayên kêm nîşankirî û windabûyî de û hem jî di pratîka ragihandina zimanê standard de zimaneke serdest e. Polonî ji hêla Konseya Zimanê Polonî ve tê sererastkirin û bi alfabeya latînî bi nîşaneyên dîakrîtîk ên din jî dewlemend bûye.
Ji aliyê dîrokî ve polonî zimanek lingua franka ye ku hem ji aliyê dîplomatîk û hem jî ji aliyê akademîk ve li Ewropaya Navendî û li beşek ji Ewropaya Rojhilat zimaneke girîng e.[4] Ji xeynî zimanê fermî yê Polonyayê, polonî li rojhilatê Almanyayê, bakurê Komara Çek û Slovakya, beşên rojavayî yên Belarûs û Ûkraynayê û her weha li başûrê rojhilatê Lîtvanya û Letonyayê wekî zimanê duyem tê axaftin. Ji ber koçberiya ji Polonyayê ku di demên cûrbecûr de qewimiye, nemaze piştî Şerê Cîhanê yê Duyem bi milyonan polonî koçên welatên wekî Kanada, Arjentîn, Brezîl, Îraêl, Awistirilya, Keyaniya Yekbûyî û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bûne, axivêrên zimanê polonî dikarin li van welatan werin dîtin.
Dîrok
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Zimanê polonî di dora sedsala 10an de wekî zimanek cihêreng derketiye holê ku ev pêvajo bi gelemperî ji aliyê damezrandin û pêşveçûna dewleta polonî ve hatiye destpêkirin. Mieszko I ku serwerê eşîra Polanên ji herêma Polonyaya Mezin bû çend eşîrên ku ji hêla çandî û zimanî ve têkildar bûn berî ku di sala 966an de vaftîzmê qebûl bikin li deştên Vistula û Oderê hatin yek kirin. Bi pejirandina xirîstiyantiyê re Polonyayê jî alfabeya latînî dipejirîne ku bi vê pejirandinê heya wê demê polonî bi tenê zimanê axaftinê bû dibe zimaneke nivîskî.[5] Xizmên herî nêzîk ên zimanê polonî zaravayên lehîkî yên Elbe û Deryaya Baltîk in (cûreyên polabî û pomeranî) ku ji xeynî Kaşubiyan, hemî tine bûne. Bingeha poloniya nûjen zimanê polonî yê kevn e ku zimanê polonî ji zimanê Proto-Slavî tê.
Pirtûka Henryków (bi polonî: Księga henrykowska) hevoka herî kevn a naskirî ye ku bi zimanê polonî hatiye nivîsandin. Pirtûk li dora 1280an de hatiye nivîsandin ku pirtûk niha li Muzexaneya Archdiocesalê, li Wrocławê tê pêşandan û ji sala 2015an pê ve ketiye lîsteya UNESCOyê ya "Bîra Cîhanê"[6]
Xebatên herî pêşîn a li ser rastnivîsa polonî ji aliyê Jakub Parkosz ve li dora sala 1470an de hatiye nivîsandin.[7] Yekem pirtûka çapkirî ya bi polonî di salên 1508 yan jî di sala 1513an de derketiye.[8] Rojnameya herî kevn a polonî di sala 1661ê de hatiye damezrandin. Di destpêka salên 1520an de, hejmareke mezin ji pirtûkên bi zimanê polonî hatine çap kirin ku tevkarî li zêdebûna homojeniya rêzimanî û rastnivîsê kirine.[9] Pergala nivîsandinê di sedsala 16an de forma xwe ya giştî bi dest dixe ku ev yek wekî "serdema zêrîn a wêjeya polonî" tê hesibandin.[10] Nivîsa zimanê polonî di sedsala 19an de û di sala 1936an de hatiye guhertin.
Tomasz Kamusella destnîşan kiriye ku "polonî zimanê slavî yê herî kevnarê nivîskî ye ku bi kevneşopiyeke berdewam a xwendin û nivîsandinê û zimanê bikaranîna fermî ye ku ji sedsala 16an heya roja îro bênavber berdewam kiriye."[11] Polonî di sedsala 15an de li Polonya-Lîtvanya bûye zimanê sereke yê sosyolektîka mîran.[12] Dîroka zimanê polonî wekî zimanê rêveberiya dewletê di sedsala 16an de li Keyaniya Polonyayê dest pê kiriye. Di sedsalên dawî de zimanê polonî li Dûkaya Mezin a Lîtvanyayê, Kongreya Polonyayê, Padîşahiya Galîsya û Lodomeriyayê û wekî zimanê îdarî li herêma Rojava ya Împeratoriya Rûsyayê bûye zimanê fermî.[12]
Alfabe
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Zimanê polonî ji serê de bi alfabeya latînî yê hin nîşanên wek xêz û xal dihêwirand dihat nivisandin.
Alfabeya zimanê polonî ya îroyîn 35 tîp hene:
A, Ą, B, C, Ć, D, E, Ę, F, G, H, I, J, K, L, Ł, M, N, Ń, O, Ó, P, Q, R, S, Ś, T, U, V, W, X, Y, Z, Ź, Ż.
Ą, Ę, Ń û Y li serî wûşeyên de nen bikaranîn. Q, V û X têne di wûşeyên di zimanên biyanî de derbaza polonî de tên bikaranîn.
Belavbûna erdnîgarî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Polonya yek ji welatên Ewropayê ya herî homojen e ku nêzîkî %97 ji welatiyên Polonyayê zimanê polonî wekî zimanê xwe yê yekem diyar dikin. Li deverên din, polonî li deverên ku berê ku ji aliyê Polonya ve hatine rêvebirin yan jî desteserkirin, bi taybetî li welatên cîranên wekî Lîtvanya, Belarûs û li Ûkraynayê polonî hindikahiyên mezin pêk tînin. Ji ber ku Vilnius ji sala 1922an heya sala 1939an beşek ji Polonyayê bû polonî li eyaleta Vilnius a Lîtvanyayê li gorî daneyên sala 2001ê bi rêjeya %26 nifûsa wîlayetê, hindikahiya herî zêde tê pêk dianîn. Ji aliyê din ve zimanê polonî li cihekî din welêt li başûrê rojhilatê Lîtvanyayê jî tê dîtin. Zimanê polonî li gel Belarusa rojava ku ji aliyê hindikahiyek girîng a polonî ve tê bikar anîn, li Ûkraynayê herî zêde li beşên rojavayî yên Lviv û Oblasta Volynê tê bikaranîn nemaze li herêmên Brest û Grodno û li deverên li ser sinorê Lîtvanyayê zimanê polonî tê axavtin. Di nav koçberên polonî û neviyên wan ên li gelek welatên din de hejmareke girîng a polonîaxiv hene.
Li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê poloniyên amerîkî ji 11 milyonan zêdetir in lê piraniya wan nikarin bi rihetî bi polonî biaxivin. Li gorî serjimêriya Dewletên Yekbûyî ya sala 2000an de 667.414 Amerîkîyên ji pênc salî û mezintir, polonî wekî zimanê ku li malê tê axaftin ragihandine. Ev jî nêzîkî ji %1.4 ji mirovên ku bi îngilîzî diaxivin, ji %0,25 ji nifûsa ku bi zimanên din ên derveyî îngilîzî diaxivin û ji %6 ji nifûsa polonî-amerîkî pêk tîne. Li gorî daneyan ku axêverên polonî hatine ragihandin (zêdeyî %50) li hersê dewletên wekî Illinois (185.749), New York (111.740) û New Jersey (74.663) axivêrên polonî hatine dîtin.[13]
Li gorî daneyên serjimêriya sala 2011an li Îngilîstan û Wales zêdetirî 500.000 kes hene ku polonî wekî zimanê xwe yê "sereke" dihesibînin. Li Kanada hêjmareke girîng a nifûsa kanadayî ya polonî heye ku li gorî daneyên serjimêriya sala 2006an 242.885 kesên ku bi polonî diaxivin hene. Bi taybetî ev kes li bajarê wekî Toronto (91.810 axaftvan) û li Montrealê dijîn.[14]
Belavbûna erdnîgarî ya zimanê polonî ji ber guhertinên axa Polonyayê, yekser piştî Şerê Cîhanê yê Duyem û veguheztina nifûsa polonî (1944–46) pir bi bandor bûye. Polonî li rojava û bakur ku berê bi piranî almanîaxiv bûn, li "Herêmên Rizgarkirî" bi cih dibin. Hinek polonî li herêmên berê yên polonî yên li rojhilat ku ji hêla Yekîtiya Sovyetê ve hatiye desteserkirin dimînim. Tevî ku gelek polonî ji wan deveran berbi deverên ber bi sinorên nû yên Polonyayê ve hatine, civakên polonîaxiv ên îro yên li Lîtvanya, Belarûs û Ûkraynayê di wî demê de li wan welatan dimînin. Li rojhilatê Polonyayê, hindikahiya herî girîng a polonî li qadeke teng û dirêj li her du aliyên sinorê Lîtvanya û Belarûsê dijîn. Di vê navberê de revîn û derxistina almananam (1944-1950) û her weha derxistina ûkrayniyan û Operasyona Vistula, koçkirina hindikahiyên ûkraynî ya sala 1947an li Herêmên Veguhestî li rojavayê welêt, tevkarî li homojeniya zimanî ya welêt kiriye.
Zaravayên polonî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Her çiqas cudahiyên di navbera celebên kevneşopî yên nûjen û polonî yên standard (język ogólnopolski) de gelek hindik xuya bibe jî niştecîhên herêmên cihêreng ên Polonyayê heya roja îro jî bi polonî hinekî cûda diaxivin. Piraniya temenên navîn û ciwan bi zimanên herêmî ya nêzîkî poloniya standard diaxivin.[15] Di heman demê de zaravayên kevneşopî di nav mirovên temen-mezin de li deverên gundewarî de têne parastin. Axêverên zimanê yekem ên polonî di fêmkirina hevûdu de pirsgirêkên girîng çênabe û axêverên ne-xwemalî (poloniyên derveyê welêt) dibe ku di naskirina cudahiyên herêmî û civakî de zehmetî bikşînin. Zaravayê standard modern, ku pir caran wekî "poloniya rast" tê binav kirin, li seranserê welêt tê axaftin û di navbera civakên cudayên xwemalî ve tê fem kirin.[15]
Zimanê polonî bi kevneşopî wekî ku ji sê-pênc zaravayên sereke yên herêmî pêk tê, hatiye binav kirin:
- Poloniya berfireh, li rojavayê Polonyayê tê axaftin.
- Poloniya kêm-berfireh, li başûr û başûrê rojhilatê Polonyayê tê axaftin.
- Masovî, li seranserê navendî û li rojhilatê Polonyayê tê axaftin.
Silezî û Kaşûbî ku bi rêzê re li Silezyaya Jorîn û Pomeranyayê têne axaftin, li gorî pîvanên ku têne bikar anîn, wekî zaravayên polonî yan jî zimanên cihê têne fikirîn.[16][17]
Kaşûbî rêzeke taybetmendiya ziman vedihewîne ku li cihek din ên li Polonyayê nehatiye dîtin. Wek mînak neh dengdêrên devkî yên cihê (li hember şeşên polonî yên standard) û (di zaravayên bakur de) stresa peyva fonemîkî ku taybetmendiyek arkaîk e û ji demên Slaviya Hevpar ve hatiye parastin ku li cihek din di nav zimanên Slaviya Rojava de nehatiye dîtin. Lêbelê ev yek ji aliyê hinek zimannasan ve wekî ku piraniya diyarkerên zimanî û civakî yên ziman-sernav tine ye hatiye binav kirin.[18]
Hinek çavkaniyên zimannasî zimanê sîlezî wekî zimanek herêmî ji polonî veqetandî kategorîze dikin hinek kes jî berevajiya vê yekê silezî wekî zaravayek polonî dihesibînin. Gelek Silezî xwe wek etnîsîteyek cuda dihesibînin û ji bo naskirina zimanê silezî wekî zimanek herêmî yê li Polonyayê diparêzin. Qanûna ku silezî bi vî awayî nas dikir di nîsana sala 2024an de ji hêla Sejm û Senatoyê ve hate pejirandin lê di dawiya gulana sala 2024an de ji hêla serokê Polonyayê Andrzej Duda ve hatiye veto kirin.
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ "Lekhitic languages | Slavic, Baltic & Germanic | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 9 tebax 2024.
- ^ "What are the top 200 most spoken languages? | Ethnologue Free". web.archive.org. 18 hezîran 2023. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 18 hezîran 2023. Roja gihiştinê 9 tebax 2024.
{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk) - ^ "Despite Brexit, English Remains The EU's Most Spoken Language By Far". web.archive.org. 7 hezîran 2023. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 7 hezîran 2023. Roja gihiştinê 9 tebax 2024.
{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk) - ^ Multilingual Europe, Multilingual Europeans (bi îngilîzî). BRILL. 29 hezîran 2015. ISBN 978-94-012-0803-1.
- ^ "Polish Language History and Facts | Today Translations London, UK". web.archive.org. 16 tebax 2014. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 16 tebax 2014. Roja gihiştinê 9 tebax 2024.
{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk) - ^ "The Book of Henryków on UNESCO's list!". web.archive.org. 8 hezîran 2023. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 8 hezîran 2023. Roja gihiştinê 9 tebax 2024.
{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk) - ^ Stankiewicz, Edward (1984). Grammars and dictionaries of the Slavic languages from the Middle Ages up to 1850: an annotated bibliography. Berlin ; New York: Mouton. ISBN 978-3-11-009778-8.
- ^ Eastern European journalism: before, during and after communism. The Hampton Press communication series. Cresskill, N.J: Hampton Press. 1999. ISBN 978-1-57273-177-6.
- ^ Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (1998). A history of Eastern Europe: crisis and change. London ; New York: Routledge. ISBN 978-0-415-16111-4.
- ^ Comrie, Bernard, edîtor (2009). The world's major languages. London: Routledge. ISBN 978-0-415-35339-7.
- ^ Kamusella, Tomasz (2009). The politics of language and nationalism in modern Central Europe. Basingstoke [England] ; New York: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-55070-4. OCLC 190620094.
- ^ a b Kamusella, Tomasz (2009). "The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe". The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe. doi:10.1057/9780230583474.
- ^ "census.gov/population" (PDF).
- ^ "Various Languages Spoken (147), Age Groups (17A) and Sex (3) for the Population of Canada, Provinces, Territories, Census Metropolitan Areas and Census Agglomerations, 2006 Census - 20% Sample Data". web.archive.org. 27 gulan 2008. Ji orîjînalê di 27 gulan 2008 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 12 tebax 2024.
- ^ a b Tulasiewicz, Witold, edîtor (2005). Teaching the mother tongue in a multilingual Europe. Continuum studies in language and education. London New York: Continuum. ISBN 978-0-8264-7027-0.
- ^ Polish Western Affairs (bi îngilîzî). Instytut Zachodni. 1989.
- ^ Campbell, George L.; King, Gareth (1 tîrmeh 2020). Compendium of the World's Languages (bi îngilîzî). Routledge. ISBN 978-1-136-25846-6.
- ^ Sherekh, Iı̐Uı̐Łrii (1958). A reader in the history of the eastern Slavic languages: Russian, Belorussian, Ukrainian. Internet Archive. New York, Columbia University Press.
Girêdanên derve
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
