Bîngol (parêzgeh)
| Parêzgeha Bîngolê Bingöl | |
| Koda parêzgehê: 12 | |
| |
| Nexşeya navçeyan | |
| |
| Kargêrî | |
| Welat | Bakurê Kurdistanê |
|---|---|
| Dûgel | Tirkiye |
| Serbajar | Çewlîg |
| Demografî û erdnîgarî | |
| Gelhe (2008) | 256.091 kes |
| Rûerd | 8.253 km2 |
| Berbelavî | 31 kes/km2 |
| Binebeş | |
| Hejmara navçeyan | 8 navçe |
| Hejmara bajarokan | 13 bajarok |
| Hejmara gundan | 317 gund |
| Agahiyên din | |
| Dem | UTC+2 |
| Koda telefonê | (+90) 426 |
Bîngol (bi tirkî: Bingöl) parêzgeheke bakurê Kurdistanê ya di hundirê sînorên Tirkiyeyê de ye. Serbajarê parêzgehê Çewlîg e. Parêzgeh berî sala 1945an wekî parêzgeha Çapakçurê (bi ermenî: Ճապաղջուր, lit. av belav bû) dihat nasîn û navê wê dû re wekî parêzgeha Bîngolê hat guherandin.[1] Rûbera wê 8.003 km2 û nifûsa wê 282.556 (2022) ye.[2] Parêzgeh 11 şaredarî, 325 gund û 693 gund dihewîne.
Bajarê Gençê di sala 1925an de bû qada serhildana Şêx Seîdê Kurd û di dema serhildanê de piraniya herêmê ji aliyê serhildêran ve hat girtin.[3]
Erdnîgarî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Gola Çewligê ya herî mezin gola Bahrî ye. Çiyayên sereke yên parêzgeha Bîngolê Çiyayên Genç, Çiyayên Akçara, Çiyayên Şerafettîn û Çiyayên Çewlikê ne.[4]
Îklîm
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Ji ber bilindahiya Çewligê û bi hewaya hênik û şil a ku ji bakur tê, ev der havînan germ û zivistanan sar e. Li gorî daneyên Midûriyeta Giştî ya Meteorolojiyê, li parêzgeha Çewlikê germahiya navencî ya salane 12,1 pile ye, barîna baranê ya salê 873,7 mm, rojên ku berf dibare 24,5 roj in û rojên sermayê jî 94,1 roj in.[5]
Gelhenasî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Pirraniya nifûsê ji kurdan pêk tê û parêzgeh beşek ji Kurdistana Tirkiyê tê hesibandin.[6] Nifûsa gel bi piranî sunnî ne, muhafezekar in û gelek bi fermana Neqşîbendî girêdayî ne.[7] Her wiha li parêzgehê hindikahiyeke girîng a elewî heye. Ji aliyê zimanî ve, herêmên başûrê parêzgehê bi zazakî, yên bakur jî kurmancî diaxivin. Gelek zazaaxêv bi kurmancî jî dizanin.
Navçe
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Azarpêrt (Adaklı): Azarpêrt
- Bongilan an Solaxan (Solhan); Bongilan, Arduşîn
- Çêrme an Çêrmik (Yedisu): Çêrme
- Çewlîg, Çolîg an Çebexçûr (Bingöl): Çewlîg, Faxru (navend: Perhengokê Jêrîn), Sancaq (navend: Xoşkar), Mûsû
- Dara Hênî an Dara Hênê (Genç): Dara Hênî, Sîvan (navend: Serbê), Valîr, Warê (navend: Tavsala Huseyniyan), Canuk (navend: Nederen)
- Gêxî (Kiği): Gêxî
- Kanîreş (Karlıova): Kanîreş, Koynûk
- Xorxol (Yayladere): Xorxol
Bajarok
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Sîwan (Servi) girêdayî Darahênê
Dîrok
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Asîmîlasyon û tirkkirin
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Ji bo karên asîmlasyonê û tirkkirina bakurê Kurdistanê[8], di hezîrana 1927an de qanûna 1164 hat derxistin, ku destûr da avakirina Mufetîşên Giştî (Umumi Müffetişlik, UM).[9] Bi vî havî Bîngol di sala 1936an de di bin rewşa awarte de bi qanûna leşkerî dihat birêvebirin. Mufetîşên Giştî parêzgehên Sêrtê, Colemêrg, Wan, Mêrdîn, Bedlîs, Riha, Elezîz, Diyarbekir, Erzîrom, Qers, Erzîngan, Agirî, Xarpêt, Dêrsim û Bîngol di nav xwe de digirt. Di sala 1952an de di dema hikûmeta Partiya Demokrat de Mufetîşeyên Giştî hatin hilweşandin. Ketina parêzgehê heta sala 1965an ji biyaniyan re qedexe bû.
Erdnîgarî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Giravên gerok
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Giravên gerok an giravên avjênîker pêkhateyeke bi xwezayî ye ku li navçeya Bongilanê ya parêzgeha Çewlîgêne. Giravên Gerok li ser gola Quling a li gundê Baxikê yê Bongilanê bi awayeke xwezayî çêbûne û bi salan ebala geştyaran dikişînin.
Giravên gerok wek bedewiyeke nuwaze ya Çewlîgê tê dîtin. Ji ber ku bi temamî xwezayî ye, hem ji bajarên cuda yên welêt hem jî ji derveyî welat mirov berê xwe didin vê derê. Geştyar herî zêde di demsalên biharê de berê xwe didin van giravan.
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ "Valilik Tarihçesi". www.bingol.gov.tr. Roja gihiştinê 3 gulan 2024.
- ^ biruni.tuik.gov.tr https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=en. Roja gihiştinê 3 gulan 2024.
{{cite web}}:|title=kêm an vala ye (alîkarî) - ^ www.rudaw.net https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/290620202. Roja gihiştinê 3 gulan 2024.
{{cite web}}:|title=kêm an vala ye (alîkarî) - ^ "DSpace" (PDF). earsiv.batman.edu.tr. Ji orîjînalê (PDF) di 8 gulan 2024 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 3 gulan 2024.
- ^ "Coğrafi Durumu - Bingöl Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü". web.archive.org. 24 tebax 2021. Ji orîjînalê di 24 tebax 2021 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 3 gulan 2024.
- ^ "Encyclopaedia of Islam New Edition Online (EI-2 English)". referenceworks (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 3 gulan 2024.
- ^ Bruni, Frank (27 çiriya paşîn 2003). "Turkish Town's Despair Breeds Terrorists, Residents Fear". The New York Times (bi îngilîziya amerîkî). ISSN 0362-4331. Roja gihiştinê 3 gulan 2024.
- ^ Üngör, U. U. (2009). "Young Turk social engineering : mass violence and the nation state in eastern Turkey, 1913-1950" (PDF). University of Amsterdam - UvA-DARE (Digital Academic Repository). Roja gihiştinê 20 gulan 2024.
- ^ Alkan, Mehmet Ö. (2019). "T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ - SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ - İYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI" (PDF). Istanbul.edu.tr. Roja gihiştinê 20 gulan 2024.
Bîblîografî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Harita Umum Müdürlügü 1:800,000 (1934).
- "Köylerimizin adlari" (1928).
- Vital Cuinet (1891/2001). "La Turquie d'Asie".
- Xefur, Ebdulla (Abdulla Ghafor) (2000/2001). Kurdistan - Dabeşî Kargêrî Terrîtorî 1927-1997.
- Xefur, Ebdulla (Abdulla Ghafor) (2001). Kurdistan - Rûpêw û jimarey danîştuwan.
| Navneteweyî | |
|---|---|
| Neteweyî | |
