Şêxandede

Şêxandede, gundekî girêdayî navçeya Amedê Çêrmûgê ye.

Navê Şêxanê Dedan wateya “Şêxên Dede” dide, û ev gotin di Kurdîya Zazakî de jî wek “Şêxanê Dedan” tê gotin. Bingehê vê navê digere ser mîrê ruhêkê gerdûnî yê di sedsala 12’an de jiyan kiriye, ku bi navê Şêx Ağbaş tê nasîn û li gel xelkê de wek Babadede tê zanîn. Navê tevahî wî ev e:

Taha û Al-i Yasin, Qutbê Arîfan Şêx Seyyid Ağbaş, kurê Şêx Ebu Sa’d El-Hasranî.

Di demê Siltan Elêddîn de, ji hêla wî siltanê ve, zêdetir zêv û ax li navê Şêx Ağbaş hatin vexistin, ku wê danûstandinê Waqfa Evladiyetê hat lê dan û heta destpêka serdema Komarê hemî dem bi navê wî miras kirin. Şêxan, yên ku ji neslê wî ne, ne tenê xwendekar û parastvanê vê waqfê bûn, lê her weha bi navê wî di Zawiya Şêx Ağbaşê de wek postnişîn (şêxê zawiyê) xizmet dikirin. Ji ber vê yekê, gund bi navê Şêxanê Dede tê zanîn – wateya “gundê şêxan.”

Di tomarên Otomanî yên 1530’an de, gund bi navên Şêxan an jî Sekenak hatîye qeyd kirin, û “Dewa Diyarî”, ku yaylaya vê gundî ye, wek mezraya Şêxan hatîye nivîsandin.

Bavê Babadede – ya’nî bavê Şêx Ağbaş – Şêx Ebu Sa’d El-Hasranî bû. Ew ji Bagdadê Tajul Arîfan Şêx Mihemed Ebul Wefa xilafetê ji tarikata Qirklan wergirt û di navçeya Hasranê de xizmetê şêxî kir.

Yek ji belgeyên herî girîng a mêjûyî, belgeyek Arabî ye ku di sala 1473’an de (Hicrî 878) hatiye nivîsandin û dirêjahiya wî 3.5 metr e. Ev waqfiye (belgeya waqfê) di derbarê Şêx Ehmed, ku ji zewciya Şêx Ağbaş e û ji Ehli Beytê ye, agahî didê. Belge li ser silsila ya tarikî, sinoranê waqfa Zawiyê Şêx Ağbaşê (bi taybetî li dorê Qelaya Hasranê) û mafên hukûqî agahiyan didê. Ev belge li Mekke hatiye nivîsandin û di bin şehadetên şahîd û bi destê Nakîbul Eşraf hat belgekirin.

Belgeyek din a Otomanî ji sala 1705’an (Hicrî 1117) jî wêne dide ku mîratek xwendekarî li ser vê erdê çawa hate dayîn. Di belgeyê de tê gotin:

“… Di nahiyê Hisaranê, yê bajarê Çermik, ya li Diyarbakırê de, li qada Ağbaşê… bi şêwazê evladiyetê, xwendekarên wê in: Esseyid Dede Mihemed bin Hasan, wî kurê Îmam Esseyid Ehmed Efendî, Esseyid Abbas Efendî, Esseyid Mihemed Efendî, û ji Debekir, Esseyid Mihemed Efendî, Abbas Efendî, Mihemed Emîn Efendî; û ji nahiyeya Ferbunê: Xelîl, Hasan, Esseyid Omer, Murad Xan, Allahverdî, Mihemed, û Osman şehadet da. Hatî qebûl kirin ku wî kur, Esseyid Şêx Hasan, xelifeyê heyî bû… Di 9’ê Şa’banê sala 117’an de, ferman hatiye dayîn (1705 Zayînî).”

Hin belgeyên din yên serdema dawî ya Otomanan hîn jî ne hatine wergerandin.

Îro jî, gelekî xelkê gundê Şêxanê Dedan ji neslê Babadede ne. Bi Zazakî, ev sîlîla bi navên “Dedan”, “Dedeler”, an jî “Dedeoğulları” tê zanîn. Di dema nû de, gelek endamên vê sîlîlayê navê “Koca” wergirtin, ku wateya tirkî ya “şêx” e.

Her weha li gundê Şêxanê Dedan, hinekî malbatên din jî ji cihên din hatine û di vê gundî de dijîn. Hin malbatan di sala 1979’an de guhêştin yayla ya gundî — Dewa Diyarî û li wir gundek nû ya zivistane — wek gundeke satelayît a Şêxanê Dedan — damezrandin.

Îro, bi taybetî endamên malbata Koca, ji ber sedemên aborî, guhestine bajarê Amedê, Almanya, Antalya û Torbalî ya li İzmirê.