Amed

Amed Diyarbakır
Çend dîmenên ji Amedê
Navçe
Welat	Bakurê Kurdistanê
Dûgel	Tirkiye
Parêzgeh	Diyarbekir
Serbajar	Amed
Hejmara bajarokan	17 bajarok
Navê nîştecihan	amedî, diyarbekrî
Gelhe (2022)	1.804.880 [1] kes
Rûerd	2.060 km2
Berbelavî	413,5 kes/km2
Bajarê navendî
Gelhe (2020)	1.756.392 kes
Koordînat	37°54′39″Bk 40°14′12″Rh
Bilindayî	670 m
Koda postayê	21xxx
Koda telefonê	(+90) 412
Amed Amed (Tirkiye) Amed Amed (Bakurê Kurdistanê) Amed Amed (Diyarbekir)

Amed yan jî bi navê dîrokî Amîda, (/ˌaˈmɛd/) (1928: دياربكر/Diyarbekir; bi tirkî: Diyarbakır) yek ji bajarê herî mezin ên Bakurê Kurdistanê ye. Amed li derdora deşteke bilind ê li kêleka Çemê Dîcleyê û li kêleka kelheya dîrokî ya Sûra Amedê hatiye avakirin. Amed ji aliyê Kurdên Bakûrê Kurdistanê ve wek navend û pozîsyonek polîtîk tê pênaskirin û yek ji bajar û navendên girîng û dîrokî ya erdnîgariya Kurdistanê ye. Li gorî daneyên kanûna sala 2021an nifûsa bajêr 1.791.373 kes bû ku ji wan 1.129.218 li qada navendî (an metro) ya ku ji 4 navçeyên navendî (Rêzik, Payas, Sûr û Bajarê Nû) pêk tê dijîn.

Amed di navbera Kurdan de bûye navendeke sereke û ji aliyê gelek Kurdan ve wekê paytexta defakto ya Kurdistanê tê dîtin. Dihat xwestin ku bajar piştî Peymana Sêvrê bibe paytexta Kurdistaneke serbixwe lê piştî geşedanên siyasî yên paşerojê ev yek hatiye paşguhkirin.

Etîmolojî

Bajar 1300 sal b.z. de bi navê Amîda hatiye naskirin. Navê Amîd (Amîda) di belgeyên erebî de jî derbas bûye. Amîd (Amîda) di belgeyên fermî yên Împaratoriya Trepzonê de di sala 1358an de hatiye dîtin.

Erdnîgarî

Cihê erdnîgarî û sînorên bajêr

Bajar di nav paralelên 37° 30´ û 38° 43´bakûr û merîdyenên 40° 37´ û 41° 20´ rojhilat de ye. Li rojhilat bi Batmanê û Sêrtê, li başûr bi Mêrdînê, li başûrê rojava bi Rihayê û Semsûrê û li bakûr jî bi Elezîz û Çewlîgê ve tê girêdan.

Taybetiyên erda bajêr

Pîvana erda herêmê 15.354 km² ye . Ji vê erdê, çiya 37,0%, deşt 30,6% û plato jî 30,4% e. Erda herêmê 95%´ê wê ji bo ziraetê bikar tê. Tene, petêx (gindor), zebeş, titûn û pembo herî pirtir li herêmê tên çandin.

Avûhewa

Li herêmê klîmayek reşayî hikum dike. Havînan pir germ û ziha, zivistanan jî li gora bajarên din hinek hêniktir derbas dibe.

Germahî û barîna nîvekî ya mehane ji bo Amedê (1975-2010) Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber. Bilindtirîn germahî (°C) 6,5 9,0 14,6 20,3 26,6 33,7 38,4 38,0 33,3 25,3 15,9 9,0 Ø 22,6 Nimztirîn germahî (°C) −3,0 −1,5 2,3 6,8 11,1 16,7 21,5 20,7 15,6 9,9 3,4 −0,7 Ø 8,6 Germahî (°C) 1,5 3,5 8,6 13,8 19,3 26,3 31,2 20,3 24,7 17,2 9,0 3,7 Ø 14,9 Barîn (mm) 63,4 68,2 67,8 64,3 38,7 9,3 0,9 0,8 6,0 32,6 53,2 69,7 Σ 474,9 Saetên bi tavik (st/r) 3,9 4,8 5,6 6,9 9,7 12,2 12,5 11,7 9,9 7,4 5,4 3,8 Ø 7,8 Rojên bi baran (r) 11,8 11,7 11,5 11,7 8,9 3,2 1,3 1,2 2,0 5,9 8,4 11,5 Σ 89,1 G e r m a h î 6,5 −3,0 9,0 −1,5 14,6 2,3 20,3 6,8 26,6 11,1 33,7 16,7 38,4 21,5 38,0 20,7 33,3 15,6 25,3 9,9 15,9 3,4 9,0 −0,7 Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber. B a r î n 63,4 68,2 67,8 64,3 38,7 9,3 0,9 0,8 6,0 32,6 53,2 69,7   Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber. Çavkanî: www.dmi.gov.tr

Dîrok

 Gotara bingehîn: Dîroka Amedê

Nexşeya bajarê Amedê

Li Amedê gelek cîhên dîrokî hene. Yen herî bi nav û deng Bedena Amedê û bircên wê ne.

Kronolojî

Berî îsa

• ~7250-6750 dema neolîtîk
• ~5000-4000 dema kalkolîtik
• ~3000 dema dema tunc
• ~2000 dema hurî û mîtaniyan
• ~1200- 600 dema aramiya û urartiyan
• 550- 331 dema persan

Piştî Îsa (zayîn)

• 226-395 dema romayiyan
• 395-639 Dema bîzansiyan
• 639 dema ereban
• 661 dema emewiyan
• 750 Dema ebasiyan
• 984 dema merwaniyan
• 1085 dema selcûqiyan
• 1102-1232 dema Ertuqiyên Heskîf û Amedê
• 1232 dema eyubiyan
• 1335 dema Xanedana Zirkan
• 1507 dema sefewiyan
• 1515 dema osmaniyan
• 1923 dema Komara Tirkiyeyê

Şaredarî

Deriyê Çiyê, 2010.

Kolana Xazî (bi tirkî: Gazi caddesi) li Amedê

Kolana Ekînciyan (bi tirkî: Ekinciler caddesi) li Bajarê Nû yê Amedê

Seyrangeha Parkormanê ya Amedê, 2010.

Şaredarê Amedê ji hilbijartinên 31'ê adarê 2014an û vir ve Gültan Kışanak e.

Nexweşxaneyên Amedê

• Nexweşxaneya Dewletê ya Amedê
• Nexweşxaneya Fakulteya Bijîşkiyê ya Zanîngeha Dîcleyê
• Nexweşxaneya Lêkolîn û Sepanê ya Amedê

Çand û huner

Navendên çandê yên Amedê

• Navenda Çand û Hunerê ya Cegerxwîn
• Komeleya Çand û Hunerê ya Dîcle û Firatê
• Navenda Hunerê ya Amedê
• Pirtûkxaneya Bajêr a Mehmed Uzun
• Rojeva Cihkî 21 a Bajarê Mezin
• Salona Şanoyê ya Şaredariya Bajarê Mezin
• Konservatiwara Bajêr a Aram Tîgran

Ol û civak

Nifûsa bajêr piranî misilman in. Wekî din êzîdî û xiristiyan jî li herêmê hene. Civaka misilmanan ji mezhebên şafiî, henefî û elewî pêk tê. Tarîqeta Naqşîbendî li herêmê ya herî xurt e. Turbeyên ku ji aliyê gel ve tên ziyaret kirin jî hene. Ya herî pir gel ziyaret dike, turbeya "Siltan Şêxmûs" e. Ji bilî wê, li Diyarbekirê turbeya "Siltan Silêman", li Pîranê turbeya "Pîr Xetab", ji alî gel ve tê ziyaret kirin. Nifûsa bajêr piranî kurd in, ji bilî kurdan, suryanî, ereb û ermenî jî li herêmê wek nifûsek biçûk hene.

Xwarinên herêmê

• Meftune: goştê parçekirî di quşxane yan beroşê de tê sorkirin. Bacanreşk (balîcan), sîr û fringî (yan jî ava fringiyan) têkel dibe. Ava simaqê bi ser de dibe û tê kelandin.
• Mehîr: mast (dew), hêk û xwê di beroşê de tê li hevxistin. Dan dikeve navê û tê kelandin. Li ser agirê heta bikele tê lihevxistin.
• Kalek, qedayîf, peqlewe, kutilkên dagirtî, balîcanên dagirtî jî xwarinên herêmî ne ku herî pirtir tên xwarin.
• Biraşka tîkegoştê
• Biraşka şîşê
• Boranîk
• Boreg
• Bêran
• Bûmbar
• Cîgerkebaba Amedê
• Elînazîk
• Gebola kundirê mîranî û savarê
• Girara bi xêlî
• Hebenîska Amedê
• Hêyavka bamyeyê
• Hêyavka goşt û kixseyê
• Kartol û mast
• Keledoşiya masiyê
• Kutilka bacanreşkê
• Lebzîne
• Loqmeya bexdenûsê
• Lêvenî
• Nêrgîzyanî
• Nûriye
• Pirtik (şîranî)
• Ponponkiya parxanê ya Amedê
• Pîlakiya Amedê
• Qedayîfa rêsî
• Qereş
• Xaşîla çortanê

Kincên herêmê

Piraniya mêran şalwar, îşlig (gomlek) û êleg li xwe dikin. Di nigên wan de pêlavên poztûj hene û gelek ji wan Kum, şewqe yan jî kefiya sipî didin serên xwe.

Jinên Diyarbekirî (Amed) fîstan yan jî zibûn li xwe dikin. Piranîya jinên zewicî çarikan (kitan) didin serê xwe. Keçên ciwan yan serqot in (serî pas) yan jî şarpe didin serê xwe. Kesên ku çarşefa reş li xwe dikin jî hene. Îro li bajêr kêm kes kincên herêmî li xwe dikin, û piraniya gel kincên modern li xwe dike.

Çanda xwedîkirina kevokan

Li Amedê xwedîkirina kevokan digihe zêdeyê 500 salî. Îro li hin qehwexaneyan tê jiyandin û di navbera wan de pêşbaziyan li dar dixin. Ji kevokên Amedê re dibêjin "boran".

Ciyên tûrîstîk û gerê

Amed ji alî sirûştê feqîr e lê ji alî tarîxê ve pir dewlemend e. Bedena Amedê piştî Kela Çînê ya herî dirêj e li cîhanê. Mizgeft û medreseyên bajêr bi mîmariyek pir hostatî hatine çêkirin. Mizgefta Mezin, ya Pêxember, ya Nebî hinek ji mizgeftên bajêr in. Gel piranî havînan diçin ser Gola Xezarê ku di hundirê tixûbên Elezîzê de ye. Wekî din baxçeyên Ben-û-Senê jî ciyên gerê ne ji bo gel. Germava Çirmûgê jî ciyê vehêsanê ye.

Cihên dîrokî yên girîng

• Bedena Bajêr
• Pira Dehderî an Pira Belek an jî Pira Dîcleyê
• Qesra Xazî
• Baxçeyên Hewselê

• 

  Baxçeyên Hewselê yên Amedê. Li paşê Pira Dehderî tê dîtin.

Deriyên Amedê

• Deriyê Xerpûtê an Deriyê Çiyayî an jî Deriyê Bakur
• Deriyê Rihayê an Deriyê Rûm an jî Deriyê Rojava
• Deriyê Mêrdînê an Deriyê Başûr
• Deriyê Nû an Deriyê Rojhilat
• Deriyê Serayê

• 

  Deriyê Rihayê.

• 

  Deriyê Mêrdînê.

Bircên Amedê

• Birca Bizinê
• Birca Heft Birayan
• Birca Evlî Bedenê
• Birca Melikşah

Mizgeftên Amedê

Mizgefta Mezin Mizgefta Nebî Mizgefta Husrev Paşa Mizgefta Kozlû (Qozlî?) Mizgefta Hecî Buzruk (Buzruq?) Mizgefta Hezretî Silêman Mizgefta Qazî Mizgefta Îbrahîm Beg Mizgefta Nasûh Paşa Mizgefta Kurşunlu Mizgefta Xoceoxlî Mizgefta Şêxereb Mizgefta Îskender Paşa Mizgefta Xanzade Mizgefta Ragibiye

Mizgefta Hecî Hemîd Mizgefta Şêx Mitahar (Minareya Çarling) Mizgefta Parlî Mizgefta Melik Ehmed Mizgefta Şêx Yûsif Mizgefta Sîm Mizgefta Behram Paşa Mizgefta Tacetin Mizgefta Lala Qasim Beg an Mizgefta Lala Beg Mizgefta Elî Paşa Mizgefta Minareya bi Neynik Mizgefta Hezretî Emer Mizgefta Safa

• 

  Mizgefta Mezin a Amedê.

• 

  Mizgefta Melek Ehmed.

• 

  Mizgefta Elî Paşa, 2010.

• 

  Mizgefta Zanîngeha Amedê.

Medreseyên Amedê

• Xwendegeha Mesûdiyê
• Xwendegeha Zîncîriye

Hemamên dîrokî yên Amedê

• Hemama Çardaklî
• Hemama Deva
• Hemama Melik Ehmed
• Hemama Paşa
• Hemama Qazî
• Hemama Vahap Axa

• 

  Hemama Deva, 2009.

• 

  Hemama Melik Ehmed, 2010.

• 

  Hemama Pasha, 2008.

• 

  Hemama Vahap, 2009.

Dêrên Amedê

• Dêra Meyremokê
• Dêra Surp Gregos a Ermeniyan

Xanên dîrokî yên Amedê

• Xana Delîlan
• Xana Hesen Paşa
• Xana Borsayê (Cotxan, Çîftexan), îro wêran e.

• 

  Xana Hesen Paşa îro cihekî geşt û guzarî yê giring e.

• 

  Rewşa Xana Borsayê di sala 2010an de.

Muzexane

• Muzeya Arkeolojiyê
• Muzeya Ziya Gökalp
• Muzeya Cahit Sıtkı Tarancı
• Koşka Sem'an (Koşka Xazî)
• Koşka Erdebîlê (Qesra ber Derê Pirê)

Seyrangeh û parkên Amedê

• Parkorman
• Sumerpark
• Kuçeya Hunerê

• 

  Parkorman, li Dîclekenda Amedê.

• 

  Parka Sumerê (Sumerpark), li gorî amediyan peykerên parkê miştî sîmbolîzmê ne ji dîroka îro ya kurdan.

• 

  Kuçeya Hunerê ya Amedê bi spêde.

Navdarên Amedê

Fehmiyê Bîlal Ramizê Licî Ehmedê Xasî Îbn-ul Ezraq Hesen Hişyar Tarık Ziya Ekinci Yusuf Azizoğlu Ahmet Arif Kendal Nezan Rojen Barnas Cahit Sıdkı Tarancı Dr. Fuad (Bavê Tûjo) Qedrî Cemîl Paşa Ekrem Cemîl Paşa Cemilê Seyda Şevket Baysanoğlu M. Emin Bozarslan Aşık İhsani Elî Emîrî Amîdî Hamid Aytaç Roşan Lezgîn Prof. Mahmut Gazi Yaşargil Suzan Samancı Malmisanij Azad Zal Niyazî Westa Adnan Binyazar Ehmed Murşîdî Meltem Miraloğlu

Mele Çelebî J. Îhsan Espar Mehmûd Lewendî Mehdî Zana Tuncer Necmioğlu Seîd Paşa Suleyman Nazif Hesenê Metê İhsan Işık Mıgırdiç Margosyan Mar Yezua Adil Tekin Remzi İnanç Ahmed Arif Hikmet Çetin İzet Altınmeşe Celal Sesigüzel Ayşe Şan Huseynê Parê Mahmut Kızıl Hozan Şîyar Ferqînî Beytocan Bışar Çiçek Abdussetar Hayatî Avşar Leyla Zana Zana Farqînî Amed Tîgrîs Rojîn Zarg Songül Öden Erkan Petekkaya Eşref Okumuş

Bedenên Amedê

Girêdanên derve

• Malpera Amedê (bi tirkî)
• Şaredariya Amedê ^{Girêdana arşîvê 2006-05-12 li ser Wayback Machine} (bi tirkî)
• Amedê ^{Girêdana arşîvê 2022-05-17 li ser Wayback Machine} (bi tirkî)
• Xabere Amed'e ^{Girêdana arşîvê 2010-02-08 li ser Wayback Machine} (bi tirkî)
• Xabere Diyarbakirspor - Amedspor (bi tirkî)

Amed 2015.