Amed

Ji bo maneyên din li Diyarbekir binêre.
Amed
Diyarbakır
Çend dîmenên ji Amedê
Navçe
Welat Bakurê Kurdistanê
Dûgel Tirkiye
Parêzgeh Diyarbekir
Serbajar Amed

Hejmara bajarokan 17 bajarok

Navê nîştecihan amedî, diyarbekrî
Gelhe (2022) 1.804.880 [1] kes
Rûerd 2.060 km2
Berbelavî 413,5 kes/km2
Bajarê navendî
Gelhe (2020) 1.756.392 kes
Koordînat 37°54′39″Bk 40°14′12″Rh / 37.91083°Bk 40.23667°Rh / 37.91083; 40.23667
Bilindayî 670 m
Koda postayê 21xxx
Koda telefonê (+90) 412
Amed li ser nexşeya Bakurê Kurdistanê nîşan dide
Amed
Amed
Amed (Bakurê Kurdistanê)
Amed li ser nexşeya Diyarbekir nîşan dide
Amed
Amed
Amed (Diyarbekir)

Amed yan jî bi navê dîrokî Amîda, (/ˌaˈmɛd/) (1928: دياربكر/Diyarbekir; bi tirkî: Diyarbakır) yek ji bajarê herî mezin ên Bakurê Kurdistanê ye. Amed li derdora deşteke bilind ê li kêleka Çemê Dîcleyê û li kêleka kelheya dîrokî ya Sûra Amedê hatiye avakirin. Amed ji aliyê Kurdên Bakûrê Kurdistanê ve wek navend û pozîsyonek polîtîk tê pênaskirin û yek ji bajar û navendên girîng û dîrokî ya erdnîgariya Kurdistanê ye. Li gorî daneyên kanûna sala 2021an nifûsa bajêr 1.791.373 kes bû ku ji wan 1.129.218 li qada navendî (an metro) ya ku ji 4 navçeyên navendî (Rêzik, Payas, Sûr û Bajarê Nû) pêk tê dijîn.

Amed di navbera Kurdan de bûye navendeke sereke û ji aliyê gelek Kurdan ve wekê paytexta defakto ya Kurdistanê tê dîtin.[1][2] Dihat xwestin ku bajar piştî Peymana Sêvrê bibe paytexta Kurdistaneke serbixwe lê piştî geşedanên siyasî yên paşerojê ev yek hatiye paşguhkirin.[3][4]

Etîmolojî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bajar 1300 sal b.z. de bi navê Amîda hatiye naskirin. Navê Amîd (Amîda) di belgeyên erebî de jî derbas bûye.[5][6] Amîd (Amîda) di belgeyên fermî yên Împaratoriya Trepzonê de di sala 1358an de hatiye dîtin.[7]

Erdnîgarî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Cihê erdnîgarî û sînorên bajêr[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bajar di nav paralelên 37° 30´ û 38° 43´bakûr û merîdyenên 40° 37´ û 41° 20´ rojhilat de ye. Li rojhilat bi Batmanê û Sêrtê, li başûr bi Mêrdînê, li başûrê rojava bi Rihayê û Semsûrê û li bakûr jî bi Elezîz û Çewlîgê ve tê girêdan.

Taybetiyên erda bajêr[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Pîvana erda herêmê 15.354 km² ye . Ji vê erdê, çiya 37,0%, deşt 30,6% û plato jî 30,4% e. Erda herêmê 95%´ê wê ji bo ziraetê bikar tê. Tene, petêx (gindor), zebeş, titûn û pembo herî pirtir li herêmê tên çandin.

Avûhewa[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li herêmê klîmayek reşayî hikum dike. Havînan pir germ û ziha, zivistanan jî li gora bajarên din hinek hêniktir derbas dibe.

Germahî û barîna nîvekî ya mehane ji bo Amedê (1975-2010)
Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber.
Bilindtirîn germahî (°C) 6,5 9,0 14,6 20,3 26,6 33,7 38,4 38,0 33,3 25,3 15,9 9,0 Ø 22,6
Nimztirîn germahî (°C) −3,0 −1,5 2,3 6,8 11,1 16,7 21,5 20,7 15,6 9,9 3,4 −0,7 Ø 8,6
Germahî (°C) 1,5 3,5 8,6 13,8 19,3 26,3 31,2 20,3 24,7 17,2 9,0 3,7 Ø 14,9
Barîn (mm) 63,4 68,2 67,8 64,3 38,7 9,3 0,9 0,8 6,0 32,6 53,2 69,7 Σ 474,9
Saetên bi tavik (st/r) 3,9 4,8 5,6 6,9 9,7 12,2 12,5 11,7 9,9 7,4 5,4 3,8 Ø 7,8
Rojên bi baran (r) 11,8 11,7 11,5 11,7 8,9 3,2 1,3 1,2 2,0 5,9 8,4 11,5 Σ 89,1
G
e
r
m
a
h
î
6,5
−3,0
9,0
−1,5
14,6
2,3
20,3
6,8
26,6
11,1
33,7
16,7
38,4
21,5
38,0
20,7
33,3
15,6
25,3
9,9
15,9
3,4
9,0
−0,7
Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber.
B
a
r
î
n
63,4
68,2
67,8
64,3
38,7
9,3
0,9
0,8
6,0
32,6
53,2
69,7
  Rêb. Reş. Ada. Avr. Gul. Pûş. Tîr. Gel. Rez. Kew. Ser. Ber.


Çavkanî: www.dmi.gov.tr

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

 Gotara bingehîn: Dîroka Amedê
Nexşeya bajarê Amedê

Li Amedê gelek cîhên dîrokî hene. Yen herî bi nav û deng Bedena Amedê û bircên wê ne.

Kronolojî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Berî îsa[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Piştî Îsa (zayîn)[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şaredarî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Deriyê Çiyê, 2010.
Kolana Xazî (bi tirkî: Gazi caddesi) li Amedê
Kolana Ekînciyan (bi tirkî: Ekinciler caddesi) li Bajarê Nû yê Amedê
Seyrangeha Parkormanê ya Amedê, 2010.

Şaredarê Amedê ji hilbijartinên 31'ê adarê 2014an û vir ve Gültan Kışanak e.

Nexweşxaneyên Amedê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çand û huner[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Navendên çandê yên Amedê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ol û civak[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Nifûsa bajêr piranî misilman in. Wekî din êzîdî û xiristiyan jî li herêmê hene. Civaka misilmanan ji mezhebên şafiî, henefî û elewî pêk tê. Tarîqeta Naqşîbendî li herêmê ya herî xurt e. Turbeyên ku ji aliyê gel ve tên ziyaret kirin jî hene. Ya herî pir gel ziyaret dike, turbeya "Siltan Şêxmûs" e. Ji bilî wê, li Diyarbekirê turbeya "Siltan Silêman", li Pîranê turbeya "Pîr Xetab", ji alî gel ve tê ziyaret kirin. Nifûsa bajêr piranî kurd in, ji bilî kurdan, suryanî, ereb û ermenî jî li herêmê wek nifûsek biçûk hene.

Xwarinên herêmê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Kincên herêmê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Piraniya mêran şalwar, îşlig (gomlek) û êleg li xwe dikin. Di nigên wan de pêlavên poztûj hene û gelek ji wan Kum, şewqe yan jî kefiya sipî didin serên xwe.

Jinên Diyarbekirî (Amed) fîstan yan jî zibûn li xwe dikin. Piranîya jinên zewicî çarikan (kitan) didin serê xwe. Keçên ciwan yan serqot in (serî pas) yan jî şarpe didin serê xwe. Kesên ku çarşefa reş li xwe dikin jî hene. Îro li bajêr kêm kes kincên herêmî li xwe dikin, û piraniya gel kincên modern li xwe dike.

Çanda xwedîkirina kevokan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Amedê xwedîkirina kevokan digihe zêdeyê 500 salî. Îro li hin qehwexaneyan tê jiyandin û di navbera wan de pêşbaziyan li dar dixin. Ji kevokên Amedê re dibêjin "boran".

Ciyên turîstîk û gerê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Amed ji alî sirûştê feqîr e lê ji alî tarîxê ve pir dewlemend e. Bedena Amedê piştî Kela Çînê ya herî dirêj e li cîhanê. Mizgeft û medreseyên bajêr bi mîmariyek pir hostatî hatine çêkirin. Mizgefta Mezin, ya Pêxember, ya Nebî hinek ji mizgeftên bajêr in. Gel piranî havînan diçin ser Gola Xezarê ku di hundirê tixûbên Elezîzê de ye. Wekî din baxçeyên Ben-û-Senê jî ciyên gerê ne ji bo gel. Germava Çirmûgê jî ciyê vehêsanê ye.

Cihên dîrokî yên girîng[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Deriyên Amedê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bircên Amedê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mizgeftên Amedê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Medreseyên Amedê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Hemamên dîrokî yên Amedê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dêrên Amedê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Xanên dîrokî yên Amedê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Muzexane[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Seyrangeh û parkên Amedê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Navdarên Amedê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bedenên Amedê

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ^ "Tensions increase as already fragile Kurdish peace process faulters in Turkey". Middle East Eye (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 16 gulan 2023.
  2. ^ Nordland, Rod (24 kanûna pêşîn 2016). "An Aleppo-like Landscape in a Kurdish Redoubt of Turkey". The New York Times (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 16 gulan 2023.
  3. ^ Kubilay, Arin (26 adar 2015). "Turkey and the Kurds -- From War to Reconciliation?" (bi îngilîzî). {{cite journal}}: Ji bo journal parametreya |journal= hewce ye (alîkarî)
  4. ^ Şerif Paşa (1919). Memorandum on the claims of the Kurd people. Paris: Imprimerie A.-G. L'Hoir. OCLC 42520854.
  5. ^ THE EMPIRE OF TREBIZOND. Spink Books. 31 kanûna pêşîn 1987. rr. 480–486.
  6. ^ "Encyclopaedia of Islam". Wikipedia (bi îngilîzî). 13 gulan 2023.
  7. ^ "Book sources - Wikipedia". en.m.wikipedia.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 17 gulan 2023.

Girêdanên derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Amed 2015.