Laz

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Laz
Gelhe tevahî
150.000 - 1.000.000[1]
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
  Tirkiye103.900 (gorî ethnologue)[2]
150.000 - 500.000[3]
500.000 - 1.000.000[1]
  Gurcistan2.000[4] - 3.000[5]
  Almanya1.000 - 1.500[6]
  Rûsya160 (sensûs 2010)[7]
Ziman
Lazî, Gurcî, Tirkî
Baweriya dînî
Îslam (Sunî) û Ortodoks (li Gurcistanê)

Laz (bi lazî: ლაზი Lazi; tirkî: Lazlar; bi gurcî: ლაზი, lazi; yan ji ჭანი, ch'ani) navê gelekî ye ku îro bi piranî li herêma Deryaya Reş li parêzgehên wekî Artvîn û Rizeê li Tirkiye û li rojavayê başurê Gurcistanê jî li herêma Acaristanê dijîn. Laz di dîrokê bi lazî axivîn e lê piranîya kesên wan îro bi tirkî yan ji gurcî diaxivin.[8][9] Herêmên ku lazan lê jiyan dikirin, di dema Osmanîyan de bi navê Lazistan (Welatê lazan) hatîye zanîn.[10]

Nexşeya Maunsell, Nexşeya Etnografî ya Brîtanî deme Şerê Cîhanê yê Yekemîn a Rojhilata Navîn, ku herêma Laz bi porteqalî nîşan dide.

Bav û kalên gelê Laz ji hêla gelek nivîskarên klasîk ve ji Scylax bigire heya Prokopîus û Agathias têne gotin, lê peyva Lazî di zimanê latînî de (bi yewnanî: Λαζοί, romanîze kirn: Lazoí), xwe yekemcar ji hêla Plinî ve li dora sedsala 2an berî zayînê têne vegotin.[11][12][13]

Sînorên beşa başûrê Colchis, ji Reditus Decem Millium Graecorum, 1815

Ax û ziman[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ax[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

 Gotara bingehîn: Lazistan
Nexşeya Lazistan û ax ku gele laz li dijî

Li perên Derya Reş û li hin komarên berê yên YKSS dijîn. Neteweya Laz Qefkasî ye.[14]

Piraniya Lazên îro li herêmek ku jê re dibêjin Laziǩa, Lazistan, Lazeti an navê Lazona dijîn ku bi kevneşopî ji hêla gelê Laz ve li bakurê rojhilatê Tirkiyê û başûrê rojavayê Gurcistanê dijîn.[15][16] Ji aliyê erdnîgarî ve, Lazistan ji rêze newalên teng û asê pêk tê ku ber bi bakur ve ji deşta Çiyayên Pontî (bi tirkî : Anadolu Dağları), ku wê ji Geliyê Çoruhê vediqetîne, û ji rojhilat-rojava li perava başûrê Deryaya Reş dirêj dibe.[17][18] Lazistan li Tirkiyeyê bi rastî peyveke qedexe ye.[19]

Ziman[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

 Gotara bingehîn: Zimanê lazî
Nexşeya belavbûna zimanê lazî di sala 1965

Zimanê Lazan an jî Lazî yek ji zimanên Qefqasî ye û nêzîkî zimanê Gurcî ye.[20]

Edebiyata wan a gelêrî bi devkî hatiye veguhestin û bi awayekî sîstematîk nehatiye tomarkirin.[21] Faik Efendi di salan 1870an de ji bu avakirina nasnameya çandî ya Lazîyan ya cihêreng û afirandina zimanekî edebî û edebiyatê, ji aliyê desthilatdarên Osmanî ve hat girtin û piranîya berhemên wî hatin tunekirin.[22] Di salan 1930an de di dema otonomiya çandî ya nisbî ku ji hindikahîyan re hat dayîn, edebiyata Laz ya nivîskî - li ser bingeha tîpên Lazîyan - li Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê derket, ku îdeolojiya Sovyetê bi xurtî serwer bû. Helbestvan Mustafa Banişi pêşengiya vê tevgera demkurt kir, lê formeke standard a fermî ya zimên tu carî nehatî damezrandin.[23]

Pêjgeh[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

 Gotara bingehîn: Pêjgeha laz

Pêjgeha laz ji xwarin û vexwarinên lazan re tê gotin. Li Tirkiyeyê ji ber siyaseta pişavtinê, demekê dirêj hebûna lazan jî dihate înkarkirin, ji wan re Karadenizli - ji xelkê Deryaya Reş digotin. Niha jî bêjeya Karadenizli piranî bo lazan tê bikaranîn û ji xwarin-vexwarinên lazan re jî herwiha Karadeniz Yemekleri - xwarinên Deryaya Reş dibêjin.[24]

Masî, bi taybetî kîlke cihekê giring digire, di xwarinên lazan de. Xwarinên ji hevîrê, berhemên şîr, tirşîn, hêyavk, şorbe, kilor, tiyanên curbecur ûêd pêjgeha laz dixemilînin. Kelem, lazût, lovî (fasûlî, lobiye), îsot gelek tên bikaranîn.[25]

Lazên Tirkiyê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

 Gotara bingehîn: Lazên Tirkiyeyê

Li Tirkiyê pirsgirêkên vê gelî gelek in. Dûgela Tirk wekî Kurd û netweyên din hebûna Lazan jî înkar dike û polîtikaya pişavtinê dimeşîne. Pirraniya Lazan êdî nikarin bi zimanê zikmakî biaxivin. Ziman û çanda Lazan di bin xetereyê de ye, li ber windabûnê ye.[26]

Ji bo Lazan dibêjin "Kurdên deryadîtî" û hin karekterên Lazan û Kurdan dişibînin hevûdu.[27] Di çanda devkî ya Kurdan de jî navê Lazan pirr derbasdibe. Laz di çanda Kurdî de wekî "gelê cîran, merd, wekî Kurdan, wêrek, zîrek hwd" tên nirxandin. Di nava gelê Kurd û Laz de dostaniyeke pirr kûr hebû. Mixabin dûgela Tirk herêma Derya Reş bi pirranî assîmîle kir û bi hestên vê gelê leyîst. Laz di kûltûra Tirkan de pirr neyînî cihdigire. Tirk bi Lazan qerfê (henekê) xwe dikin, wan wekî kêmhiş didin nîşandan. Hemî pêkenokên Tirkan li ser vê gelê bindest in.[28]

Stranekî kurdî ya dengbêj bi laz[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

... Hêviya me li jor bi Xwedê ma
li jêr bi 200 jinên Lazan e
dişon cinyazê misilmanan bi destûpiyên qerqaş
şer bû şerê singoyan e
Tirkan namûs firotin bi peran e
Siltan Evdilhemîd bang li Siltan Evdilreşat kir
Got ka te digot eskerê min Kurd in ji Kurdistanê ne
Kesî negot para Kurdan di eskeriyê de emeliyan e
Xwedî û qirarê emeliyan tunene
şer şerê pilingên Bulxar û Yewnan e
ma tenê di ber de pilingên Kurd û Lazan e
kambaxa Selanîkê bişewite bi dar û deryan e...


Mijarên têkildar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ↑ a b Hewsen, Robert H. "Laz - Orientation". World Culture Encyclopedia. The census of 1945 cited 46,987 Laz speakers but did not count Turkish-speaking Laz and is certainly an undercount. The Soviet census of 1926—the last one in which the Laz are mentioned—listed 643 ethnic Laz in Ajaria and 730 Laz speakers. Catford (1970) estimated the total number of Laz at about 50,000, but there is no question that they are gradually becoming assimilated to the Turkish population at large.
  2. ↑ https://www.ethnologue.com/language/lzz
  3. ↑ https://web.archive.org/web/20160304071809/http://www.gfbv.de/uploads/download/download/85.pdf
  4. ↑ "Laz". Ethnologue.
  5. ↑ https://web.archive.org/web/20190903091922/https://bigenc.ru/ethnology/text/2641078
  6. ↑ https://joshuaproject.net/people_groups/13727/GM
  7. ↑ https://web.archive.org/web/20180906073144/http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11
  8. ↑ Grove, Timothy P. (23 tîrmeh 2012). "A Star in the East: Materials for a Comprehensive History of the Caucasus, with an Emphasis on Greco-Roman sources (2012)". A Star in the East. Roja wergirtinê: 2 kanûna paşîn 2023.
  9. ↑ https://colchianstudies.files.wordpress.com/2010/04/47-laz-minorsky.pdf
  10. ↑ "Armenia and Kurdistan". Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Roja wergirtinê: 2 kanûna paşîn 2023.
  11. ↑ Pliny, NH 6.4.12.
  12. ↑ Braund (1994), p. 157, fn. 24.
  13. ↑ Pliny, C. (1989). Natural history: Books 3-7 (H. Rackham, Trans.). Cambridge: Harvard. p. 346-347.
  14. ↑ Annuario Pontificio 2013 (Libreria Editrice Vaticana, 2013, ISBN 978-88-209-9070-1), p. 959
  15. ↑ George Hewitt, Georgian Reader. p. xii
  16. ↑ E. Glenn Hinson, The Church Triumphant: A History of Christianity Up to 1300. p 223
  17. ↑ Annuario Pontificio 2013, p. 1013
  18. ↑ "Politicians hit below belt in Kurdish debate - Türkiye News". Hürriyet Daily News (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 5 kanûna paşîn 2023.
  19. ↑ Di xala 8’emîn a Qanûna Têkoşîna li Dijî Terorê (Qanûna bi hejmara 3713’an a bi zagona jimare 4126’an hatiye guherandin) wiha tê gotin: “Tu kes nikare propagandaya nivîskî û devkî ya ku bi mebesta têkbirina yekparçebûna dewleta Komara Tirkiyeyê, welat û yekparçebûna dewleta Komara Tirkiyeyê ye, bike û bike. netewe. [… ] Kesên ku van kiryaran bikin, ji salek heta sê sal cezayê girtîgehê û cezayên giran tê birîn [...].” Ev gotar tê wê wateyê ku kesên bi devkî an çapkirî gotinên wekî Lazistan an Kurdistan xeternak bikar tînin. şopajotinî."
  20. ↑ Benninghaus, Rüdiger (1989). "The Laz: Example of Multiple Identification". In Peter Alfred, Andrews; Benninghaus, Rüdiger (eds.). Ethnic Groups in the Republic of Turkey. p. 498.
  21. ↑ https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/3413/file/Kutscher_Language_of_Laz_in_Turkey_2008.pdf
  22. ↑ Grove, Timothy P. (23 tîrmeh 2012). "A Star in the East: Materials for a Comprehensive History of the Caucasus, with an Emphasis on Greco-Roman sources (2012)". A Star in the East. Roja wergirtinê: 5 kanûna paşîn 2023.
  23. ↑ Extension consonnant for the Latin version of the Latin alphabet, often represented with the digit 3 (currently missing from Unicode ?) ; the Cyrillic letter ze (З/з) has been borrowed in newspapers published in the Socialist Republic of Georgia (within USSR) to write the missing Latin letter ; modern orthographies used today also use the Latin digraphs Ts/ts for З/з and Ts’/ts’ for З’/з’.
  24. ↑ "Laz Mutfağı". www.turkish-cuisine.org. Roja wergirtinê: 5 kanûna paşîn 2023.
  25. ↑ Admin. "Očǩomalepe (Lazca Yemekler) | Laz Enstitüsü - Lazuri Enstitu" (bi tirkî). Roja wergirtinê: 5 kanûna paşîn 2023.
  26. ↑ "Article 8 of the Anti-Terror Law (Law No. 3713 amended by Law No. 4126) reads, "No one may engage in written and oral propaganda aimed at disrupting the indivisible integrity of the State of the Turkish Republic, country, and nation. [… ] Those who engage in such deeds will be sentenced to from one to three years in prison and given a heavy fine […]". This article means that those who orally or in print make use of words such as Lazistan or Kurdistan risk prosecution." (inglîzî). Di xala 8’emîn a Qanûna Têkoşîna li Dijî Terorê (Qanûna bi hejmara 3713’an a bi zagona jimare 4126’an hatiye guherandin) wiha tê gotin: “Tu kes nikare propagandaya nivîskî û devkî ya ku bi mebesta têkbirina yekparçebûna dewleta Komara Tirkiyeyê, welat û yekparçebûna dewleta Komara Tirkiyeyê ye, bike û bike. netewe. [… ] Kesên ku van kiryaran bikin, ji salek heta sê sal cezayê girtîgehê û cezayên giran tê birîn [...].” Ev gotar tê wê wateyê ku kesên bi devkî an çapkirî gotinên wekî Lazistan an Kurdistan xeternak bikar tînin. şopajotinî." (Kurdî).
  27. ↑ https://m.bianet.org/bianet/siyaset/161339-90-lar-laz-kultur-ve-kimlik-hareketinin-dogusu
  28. ↑ "CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Trebizond". www.newadvent.org. Roja wergirtinê: 2 kanûna paşîn 2023.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Laz&oldid=1143780" hatiye standin.