Şerê Çaldiranê
 | Dibe ku ev gotar rasterast an ji bi qismî bi makîneya wergerandinê hatibe çêkirin. Tê de xeletiyên wergerandinê hene. (tebax 2024) |
| Çengê Çaldiranê 24ê tebaxa 1514an | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| ||||||||||
| Aliyên şer | ||||||||||
| Împeratoriya Osmanî | Dewleta Sefewiyan | |||||||||
| Fermandar | ||||||||||
| Sultan Selim Hasan Paşa Îdrîsê Bidlîsî |
Şah Îsmaîl (Serok) Abd Baqî Yazdî Husayn Beg şamlû Saru Pîra Ustajlu Durmiş Xan Şamlû Nur-Ali Xelîf Mîhemmed Xan Ustajlu Sayyed Sharif al-Din Ali Shirazî Seyid Sadraddin | |||||||||
| Hêz | ||||||||||
| 60.000 - 100.000 | 40.000 - 80.000 | |||||||||
| Windayî | ||||||||||
| Ji 2.000 hindiktîr mirî | 5.000 mirî | |||||||||
Şerê Çaldiranê an jî Şerê Ebexê (bi farisî: جنگ چالدران) di 23ê Tebaxa 1514an de pêk hat û bi serkeftineke diyarkeriya Împaratoriya Osmanî li ser Împeratoriya Sefewî bi dawî bû. Di encamê de, Osmaniyan Rojhilatê Anatolyayê û bakurê Iraqê ji Îrana Sefewî bin dest xistin.[1] Ew yekem berfirehbûna Osmanî li Rojhilatê Anatolya (Bakurê Kurdistanê), û rawestandina berfirehbûna Sefewiyan ber bi rojava ve nîşan. [2] Şerê Çaldiranê tenê destpêka şerê wêranker yê 41 salî bû, ku tenê di sala 1555an de bi Peymana Amasyayê bi dawî bû. Her çendên li Mezopotamya û Anatolyayê Rojhilat (Bakurê Kurdistan) ji aliyê Sefewiyan re di bin desthilatdariya Şah Abbasê Mezin (r. 1588-1629) de ji nû ve bihatana bidestxistin jî, bi Peymana Zuhabê ya sala 1639an wê ji aliyê Osmaniyan re her tim winda bibûna.
Li Çaldiranê, Erişên Osmanî artêşeke mezintir û baştir bi hejmara 60.000 heta 100.000 û her wiha gelek topên giran hebûn, lê artêşa Sefewîyan ji 40.000 heta 80.000 bû û di destê wê de top tunebûn. Serokê Sefewiyan bi nav Îsmaîl I, di şer de birîndar dibe û hindik maye ku tê girtin. Jinên wî ji aliyê serokê Osmanî Selîm I,[3] hatin girtin, bi kêmanî yek bi yek ji dewletmerê Selîm re zewicî.[4] Îsmaîl xanenişîn bû, ku qesra xwe û piştî vê şikestinê xwe ji rêveberiya hikûmetê[5] vekişand û careke din beşdarî kampanyayeke leşkerî nebû.[2] Piştî serketina xwe, hêzên osmanî kûrtir derbasî Pers bûn, ji bo demeke kurt paytexta Sefewiyan, Tebrîz, dagir kirin û xezîneya împaratoriya Îranî bi tevahî talan kirin.
Şer yek ji girîngiya dîrokî e ji ber ku ne tenê fikra ku Murşîdê Şîa-Qizilbaş bêsûc e[3] red kir, lê di heman demê de bû sedem ku mîrên Kurd desthilatdariya xwe destnîşan bikin û hevalbendiya xwe ji Sefewiyan biguherînin û bibin Osmanî.[6][7]
Paşîya Çeng
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Selîm berê jî gelek caran li dijî Sefewiyan şer kiribû. Di sala 1505an de, artêşa Sefewî ya bi serokatiya birayê Şah Îsmaîlê têk bir, da pey wan û gelek qetilkirin. [8] Di sala 1507an de di şerê Erzinganê de dîsa Sefewiyan têk bir, piştî ku Şah Îsmaîl derbasî axa Osmanî bû û êrîşî Dulkadiriyan kir, Selîm êrîşî Erzinganê kir û artêşek Safewî ya ku ji hêla Şah Îsmaîl ve li dijî wî hatibû şandin têk bir. [9] Di sala 1510an de, di hemleya Trebzonê de careke din li dijî Safewiyan şer kir û tê de birayê Şah Îsmaîl têk bir. [10]
Piştî têkoşîna serkeftî ya Selîm I li dijî birayên xwe ji bo textê Împeratoriya Osmanî, ew azad bû ku bala xwe bide ser nerehetiya navxweyî, ku wî bawer dikir ku ji hêla Qizilbashên Şîa ve, yên ku bi endamên din ên Xanedaniyê re li dijî wî bûn, derketibû. û bi awayekî nîv-fermî ji aliyê Bayezîdê II ve hatibû piştgirîkirin. Selîm niha ditirsiya ku ew xelkê li dijî desthilatdariya wî ji bo berjewendiya Şah Îsmaîl rêberê Sefewîyan Şîa, ku li gor hin alîgirên wî ji nesla Pêxember tê bawer kirin. Selîm bîrûbaweriyek huqûqnas peyda kir ku Îsmaîl û Qizilbaşê wek "kafir û dînîtî" bi nav dike û ji bo aramkirina welat tedbîrên tund li ser rêya xwe ya ber bi rojhilatê bigire. [11]
Beriya ku Selîm dest bi kampanya xwe bike, fermana îdamkirina 40.000 Qizilbaşên Anatoliyê da "wek cezakirina tevgera wan ya serhildêr". [12] Paşê wî hewil da ku îthalata hevrîşimê îranî li warê xwe asteng bike, tedbîrek ku "bi hindek serfirazî" hat. [12]
Dema ku Selîm dest bi meşa xwe ya rojhilatê kir, Sefewî li rojhilat ji aliyê Ûzbêk ve hatin dagirkirin. Dewleta Ûzbêk di van demên dawî de ji aliyê Mihemed Şeybanî re hatibû nasandin, ku beriya çend salan di şerê li dijî Îsmaîl de ketibû. Îsmaîl ji bo ku li du eniyan şer neke, li rojava li dijî Selîm polîtîkaya erda şewitandî bi kar anî.[13]
Leškerê Selîm ji ber zor û zehmetîya tedarîkkirina leškerê li ber ronahiya kampanyaya Îsmaîl axê şewitandî, erda pir dijwar a çiyayê Kurdistanê û ji ber ku ew li dijî Misilmanan diçûn, nerazî bû. Dema ku Selîm zanî ku artêşa Sefewî li Çaldiranê ava bûye, bi lez û bez dest bi şerê Îsmaîl kir, beşek jî ji bo ku nerazîbûna artêşa wî bifetisîne. [14]
Şer
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Osmaniyan topên xwe giran û bi hezaran Cenîçerên bi çekên barûtê li pişt bariyera li sînorên herdu bi cih kirin. Sefewîyên ku li Çaldiranê top di destê wan de tunebûn [15], siwarî bi kar anîn da ku bi hêzên Osmaniyan re mijûl bibin. Sefewiyan, ji bo ku xwe ji topxaneyên osmanî yên li navendê dûr bixin, êrîşî baskên arteşên Osmaniyan kirin. Lê belê, topxaneyên Osmanî pir manovra bûn û Sefewiyan wendahiyên mezin pê dan. [16] Çekên pêşketî yên osmanî (top û mişkên nûçeran) faktora biryardar a şer bû ji ber ku hêzên Sefewî, ku tenê çekên wan ên kevneşopî hebûn, hatin tunekirin. Sefewiyan jî ber pîlanêkî nebaş û leşkerên ne dîsîplîn ne wek Osmanî bûn. [17]
Meydanê Şer
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Cihê şer nêzîkî gundê Çala Ashaqî ye, derdora 6 kîlometre rojavayê bajarokê Siyah Çeşme, başûrê Makû, bakurê Qere Ziyaeddîn. Di sala 2003an de li qada şer qubeyeke mezin a ji kerpîçan li gel peykerê Seyîd Sedredîn, yek ji fermandarên sereke yên Sefewîyan hate çêkirin.
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ Ira M. Lapidus.
- ^ a b Mikaberidze 2015.
- ^ a b The Cambridge History of Iran, ed.
- ^ Leslie P. Peirce, The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire, (Oxford University Press, 1993), 37.
- ^ Moojan Momen, An Introduction to Shiʻi Islam: The History and Doctrines of Twelver Shiʻism, (Yale University Press, 1985), 107.
- ^ Martin Sicker, The Islamic World in Ascendancy: From the Arab conquests to the Siege of Vienna, (Praeger Publishers, 2000), 197.
- ^ Aktürk, Ahmet Serdar (2018). "Family, Empire, and Nation: Kurdish Bedirkhanis and the Politics of Origins in a Changing Era". Journal of Global South Studies (bi îngilîzî). 35 (2): 393. doi:10.1353/gss.2018.0032. ISSN 2476-1419.
- ^ God's Shadow: The Ottoman Sultan Who Shaped the Modern World.
- ^ The Last Muslim Conquest: The Ottoman Empire and Its Wars in Europe.
- ^ Osman's Dream.
- ^ Caroline Finkel, Osman's Dream, (Basic Books, 2006), 104.
- ^ a b McCaffrey 1990.
- ^ Caroline Finkel, Osman's Dream, 105
- ^ Caroline Finkel, Osman's Dream, 106.
- ^ Floor 2001.
- ^ Andrew James McGregor, A Military History of Modern Egypt: From the Ottoman Conquest to the Ramadan War, (Greenwood Publishing, 2006), 17.
- ^ Gene Ralph Garthwaite, The Persians, (Blackwell Publishing, 2005), 164.
| Neteweyî | |
|---|---|
| Yên din | |
