Ketelonya

Catalunya (ca)
Catalonha (oc)
Cataluña (es)

Ketelonya


(Ala)	(Nîşan)

Sirûda netewî: Els Segadors

Zimanên fermî

Ketelanî, spanî û aranî (oksîtanî)

Paytext

Barselona
41°23′Bk 2°11′Rh / 41.383°Bk 2.183°Rh

Bajarê mezin

Barselona

Sîstema siyasî

Herêma otonom a Spanyayê

- Serok

Quim Torra (2018)

Rûerd
- Giştî

32.114 km²

Gelhe
- Giştî (20019)
- Berbelavî

7.619.494 kes
218,73 kes/km²

Serxwebûn

*801 wîlayeta Barselona

988 Serxwebûna wîlayetên ketelanî ji imperatoriya Karolîngî
1137 Yekîtiya bi Aragonê
1283 makezagonên ketelanî
1714 cenga welîahtan a texteya Spanyayê di navbera malbata Habsburg û malbata Bûrbon de, dorandina serxwebûna ketelanan
1932 Statuya Otonom a yekem 09/09/1932
1979 Statuya Otonom a duyem 18/12/1979
2006 Statuya Otonom a sêyem 09/08/2006 (ya ku hîna di sala 2010'an de ji aliyê Dadgeha qanûna bingehîn a Spanyayê ve nehate pejirandin).
2017 Referandûma xelkê ketelan 01/10/2017 û tundiya polîsên spanyol li dijî dengderan û pişt re proseya dadweriya spanyol li dijî tevgera ji bo serxwebûna Ketelonyayê û zîndankirina çalakvan û siyasetmedaran

Dirav

Euro EUR

Nîşana înternetê

.cat

Koda telefonê

+34 97-
+34 93 (Barselona)

Ketelonya yan jî Ketelanistan, (bi ketelanî Catalunya, bi aranî Catalonha, bi spanî Cataluña, bi fransî Catalogne), civakeke xweser e ku li perava bakurê rojhilatê Spanyayê ye, ku ji hêla statûya xweser ve wekî neteweyek tê destnîşankirin.

Ketelonya ji çar parêzgehên Barcelona, Girona, Lleida, û Tarragona pêk tê. Paytext û bajarê herî mezin Barcelona ye.

Ew piranîya axa ji Serweriya Ketelonya ya Ketelonya ya berê re (digel Roussillon-ê mayî ku niha beşek ji Pyrénées-Orientales-yê Fransa, Occitanie ye) pêk tê. Ew ji hêla bakurê Fransa (Occitanie) û Andorra re sînordar e, ji rojhilat ve Deryaya Navîn, û ji civakên xweser ên Spanyayê ji rojavayî Aragon û başûr bi Valensiya re. Zimanên fermî ketelanî, spanî û aranî ne.

Nasnameya gelê ketelan ne spanyol, ne fransî, ne îtalî jî ye. Lê belê, Dadgeha qanûna bingehîn a Spanyayê ketelan mîna gelekî naxwaze pejirandin û Statuya Otonom a Ketelonyayê ya sala 2006 dixwaze biguherîne.

Prensîbê Katalonya di 1608-an de by Jan Baptist Vrients li Antwerp, Belçîka, hate çap kirin

Dîrok[biguherîne]

Di dawiya sedsala 8an de, eyaletên cihêreng ji hêla padîşahiya Frankish ve li seranserî û nêzîk rojhilata Pîrneşîn wekî astengiyek parastinê li dijî êrişên misilman hat damezrandin. Welatiyên rojhilatî di bin serweriya vasaleya Frankish-ê de, ku hejmartina Barcelona-yek bû. Di sedsala 10-an de wîlayeta Barcelona bi rengek pêşkeftî serbixwe bû. [12] Di sala 1137-an de, Barcelona û Keyaniya Aragon ji bin zewaca di bin Crown of Aragon de zewicî bûn. Bi navgîniya Crown, wîlayetên Katalonî rêgezek hevbeş a ku wekî prensîpê Katalonya tête zanîn, pêş xistin, pergala sazûmana xwe saz kirin, wek dadgeh (parlamento), Generalitat û makezagon, bûn bingehek ji bo hêza deryayî ya Crown of Aragon, bazirganî û berfirehbûnê. Medya. Di Serdema Navîn a paşê de, wêjeya Katalanî geş bû. Di sedsalên dawî ya Medîneyê de karesatên xwezayî, alozî û pevçûnên civakî li ser prensîban bandor kir. Di sala 1469-an de, padîşah Aragon û keça Castile zewicî bûn û qralên xwe bi hev re hukum kirin, hemû sazî û qanûnên xwe yên cewherî girtin.

Di Warerê Franko-Spanî de (1635-1659), Katalonya serhildan kir (1640-1652) li dijî hebûna mezin û giran a arteşa padîşah li axa xwe, bi kurtahî komarpar hate îlankirin, di bin parastina Fransa de, heya ku ew bi piranî ji hêla Spanishspanî ve hate pejirandin artêş. Bi Peymana Pirensîan (1659), Qralê Spanî ji deverên bakurê Katalonya, bi piranî Roussillon, berê xwe da Fransa. Di theerê Serkeftina Spanishspanyolî de (1701–1714), Qralê Aragon li dijî Bourbon Philip V ya Spanyayê piştgirî kir; piştî têkçûna Katalanî di 11 Septemberlon 1714 de, Philip V rêveberiyek yekgirtî li seranserê Spanya bicîh kir, biryarên Nueva Planta pesend kir, ku, mîna di nav deverên din ên Crown of Aragon de, sazûman û mafên Katalonî tepisandin. Ev bû sedem ku katalanî wekî zimanê hukûmetê û edebiyatê, li şûna spanî, were guhertin. Di sedsala 18-an de, Katalonya mezinbûna aborî dît.

Di sedsala 19-an de, Katalonya ji theerên Napolyonî û Carlistê bi giranî bandor bû. Di duyemîn sêyemîn a sedsalê de, Katalonya pîşesaziya ceriband. Gava ku dewlemendiya ji ber berfirehbûna pîşesaziyê mezin bû, di gava ku gelek tevgerên karker xuya bû de, rênasansek çandî ya bi netewperestiya pê re têkildar bû. Bi damezrandina Komara Spanî ya Duyemîn (1931-1939), Generalitat wekî hukûmetek xweser a Katalanî hate sererast kirin. Piştî Civilerê Navxweyî yê Spanishspanyayê, dîktatoriya Francoist tevdîrên zordariyê bicîh anîn, xweseriya Katalanî betal kir û qedexekirina bikaranîna fermî ya zimanê katalanî qedexe kir. Piştî serdemek xweseriyê, ji dawiya 1950-an heya 1970-an, Katalonya mezinbûna aborî ya zû dît, gelek karker ji seranserê Spanyayê derxistin, Barcelona yek ji metropolên pîşesaziya herî mezin a Ewropayê kir û Katalonya veguherand qada turîstîkek girîng. Ji dema derbasbûna Spanyayê ji bo demokrasiyê (1975–1982), Katalonya ji nû ve xweseriya xwe ji dest da û naha yek ji civaka herî dînamîk a aborî ya Spanya ye.

Erdnîgarî[biguherîne]

Ketelonya li bakûr rojhilatê Spanyayê ji nîv gravî pêk tê. Rûerda wê 31 950 km² û di sala 2006 de xwedî 7 miliyon gelhe bû. Li hawîrdorê herêma katalonî, parêzgeha otonom Valensiya û Aragon, Fransa, Andorra û Deryaya Sipî hene.

Herêmên Ketelonyayê[biguherîne]

Ketelonya ji çar herêman pêk tê : Barselona, Girona, Lleida û Tarragona.

Bajarên Mezin ên Ketelonyayê: Barselona, Badalona û L'Hospitalet de Llobregat in.

Ziman[biguherîne]

Ji xeynî ketelanî, spanî û zimanê aranî li Ketelonyayê fermî ne. Spanî jî zimanê fermî yê hemû Spanyayê ye.

Madeya 6ê ya sêyemîn Statuyên Otonomiya Katalonyayê yên ku li sala 2006an hatine erêkirin wesa dibêje: "Zimanê Ketelonyayê ketelanî ye. Ketelanî li Ketelonyayê zimanê fermî ye. Zimanê kastîlî jî fermî ye, wek zimanê fermî li hemû dewleta Spanî. Herkesî maf û erka zanîna her du zimanan hene." Madeya 6ê berdewam dibe: "Zimanê okzîtanî, yê binavê aranî zimanê niwala Aranê ye û li Ketelonyayê fermî ye."

Ketelanî, (bi ketelanî: català, wekî "ketelá" bixwîne) zimanekî romanî ji koma hind û ewropî ye. Zimanê ketelanî ji aliyê 9 milyon kesan ve li Ketelonyayê, li herêma otonom Valensiya, li giravên Balear, li Andorrayê (li Andorrayê zimanê fermî tenê ketelanî ye, lê li vir bi fransî û spanî jî dipeyivin), li Roussillon, û li Alghero jî tê peyvîn. Zimanê ketelanî ji zimanê latînî tê. Ji sedsala XV han û vêde ew di bin bandora spanî ango kastîlî de maye. Her çiqas ev ziman biser spanî de here jî (mînak: cercar / buscar, restar / quedar, vós / vostè, û her wiha). Gerek mirov wî wek zaravayekî spanî nebîne, ji ber ku ew zimanek serbixwe ye.

Li hember kastîlî (spanî) a ku bû zimanê fermî yê dewleta spanî, ketelan bi daxwazeke xort bi zimanê xwe axivîn û li hember spanî sekinîn. Ji bo ku zimanê wan bibe zimanê fermî yê herêma ketelanan daxwazeke wan a xurt hebû. Ev daxwaza wan bi mirina diktatorê Franco (Franko) re hat cih. Parlementoya spanî di sala 2004an de ev daxwaz li komisiyona ewropayê kir, bi seba ku 9 milyon kes li Ewropayê bi ketelanî dipeyivin (zêdeyî maltayî û estonî).

Îro hîn ev daxwaz ne hatiye pejirandin. Têkiliyên zaravayên ketelanî ji 95% in (ji 95% hev fam dikin). Du zaravayên sereke yên vî zimanî hene. Zaravayê yekem keteloniya rojhilat (oriyental) e ku li Barselona, li Girona (bixwîne: Jîrone), li giravên Balear (Illes Balears) û li Roussillon (bi ketelanî: Rosselló, bixwîne: Ruselyo) tê axaftin. Yê diyêm jî keteloniya rojava ye e ku li bakur rojava, li Lleida (bixwîne: Lyêyde) û Valensiya tê axaftin.

Xwendewariya zimanê ketelanî[biguherîne]

Li gorî serjimêriya zimanî ya sala 2001ê de, li dor 5.900.000 kesên li Ketelonyayê (95% ji akinciyên herêmê) zimanê ketelanî têdigihên. Ji sediya mirovên ku dizanin bi katalonî bipeyivin, bixwînin û binivîsin ev in:

Zanîna zimanê ketelanî (nifûs: 6.215.281)
Zanîna	Kes	Ji sedî
Têgihînê	5.872.202	94,5%
Axaftinê	4.630.640	74,5%
Xwendinê	4.621.404	74,4%
Nivîsînê	3.093.223	49,8%

Çand û huner[biguherîne]

Muzîk[biguherîne]

Montserrat Caballé [Munserrat Kewelyê] (Barselona, 1933), soprano.
Josep Carreras [Jûzêp Kerrêres] (Barselona, 1946), tenor.
Pau Casals [Paw Kezals] (El Vendrell, 1876-San Juan, Puerto Rico, 1973), kompozîtor û viyolonselîst.
Enric Granados [Enrîk Grenadûs] (Lleida, 1867-La Manş, 1916), kompozîtor û piyanîst.
Jordi Savall [Jordî Sevaly] (Igualada, 1941), kompozîtor û muzîkvan.
Eduart Toldrà [Edwar Tûldra] (Vilanova i la Geltrú, 1895-Barselona, 1962), kompozîtor û muzîkvan.

Stranvanî[biguherîne]

Lluís Llach [Lyuîs Lyak] (Girona, 1948), stranbêj.
Joan Manuel Serrat [Jwan Menûêl Serrat] (Barselona, 1943), stranbêj.
Maria del Mar Bonet [Meriye del Mar Bûnêt] (Palma, Malyorka, 1947), stranbêj.

Edeb[biguherîne]

Destpêka wêjeya bi zimanê ketelanî[biguherîne]

- Ramon Llull [Remon Lyûly] (Barselona, 1232/33-1315/16)
- Joanot Martorell [Jwenot Mertûrêly] (1410-1468?)

Bizava Vejandina edebî li Ketelonyayê bi navê Renaixença [Reneşênse][biguherîne]

- Helbest:
  - Bonaventura Carles Aribau [Bûneventûre Karles Erîbaw] (1798-1862)
  - Jacint Verdaguer [Jesîn Berdegê] (1845-1902)
- Çîrok:
  - Narcís Oller [Nersîs Ûlyê] (1846-1930)
- Şano:
  - Àngel Guimerà [Anjel Gimera] (1845-1924)

Edeba ketelanî berî destpêka şerê birakuj (1936)[biguherîne]

- Helbest:
  - Joan Maragall [Jwan Meregaly] (1860-1911)
  - Eugeni d'Ors [Ewjênî Dors] (1882-1954)
  - Josep Carner [Jûzêp Kernê] (1884-1970)
  - Carles Riba [Karles Rîbe] (1893-1959)
  - Joan Salvat-Papasseit [Jwan Selvat-Pepesêyt] (1894-1924)
  - J.V. Foix [Jote Vê Foş] (1894-1987)
- Pexşan:
  - Joaquim Ruyra [Jwekîm Rûyre] (1858-1939)
  - Josep Maria de Sagarra [Jûzêp Meriye de Segarre] (1894-1961)
  - Joan Puig i Ferreter [Jwan Pûç î Ferretê] (1882-1956)
  - Miquel Llor [Mikêl Lyo] (1894-1966)
  - Llorenç Villalonga [Lyûrêns Bilyelonge] (1897-1980)
  - Sebastià Juan Arbó [Sebestiya Xûan Erbo] (1902-1984)

Edeba ketelanî piştî şerê birakuj (1939) û li sirgûnê[biguherîne]

- Helbest:
  - Salvador Espriu [Selvedo Esprîw] (1913-1985)
  - Joan Oliver / Pere Quart [Jwan Ôlivê - Pêre Kwar] (1899-1986)
  - Joan Brossa [Jwan Brose] (1919-1998)
  - Gabriel Ferrater [Gebriyêl Ferretê] (1922-1972)
  - Miquel Martí i Pol [Mikêl Mertî î Pol] (1929-2003)
  - Pere Gimferrer [Pêre Jimferrê] (1945)
  - Maria-Mercè Marçal [Mariye-Mersê Mersal] (1952-1998)
- Pexşan:
  - Mercè Rodoreda [Mersê Rûdûrêde] (1909-1983)
  - Pere Calders [Pêre Keldês] (1912-1994)
  - Josep Pla [Jûzêp Pla] (1897-1981)
  - Montserrat Roig [Monserrat Roç] (1946-1991)
  - Terenci Moix [Terênsî Moş] (1943-2003)
  - Quim Monzó [Kîm Mûnzo] (1952)
  - Miquel de Palol [Mikêl de Pelol] (1953)
  - Jesús Moncada [Jezûs Mûnkade] (1941-2006)
  - Carme Riera [Karme Riyêre] (1948)

Wênesazî[biguherîne]

Salvador Dalí [Selvedo Delî] (Figueres, 1904-1983)
Joan Miró [Jwan Miro] (Barselona, 1893-Palma, Malyorka, 1983)
Antoni Tàpies [Entonî Tapiyes] (Barselona, 1923)

Heykeltiraşî[biguherîne]

Julio González [Jûlî Gonsalês] (Barselona, 1876-Parîs, 1942)
Pau Gargallo [Paw Gergalyû] (1881-1936)

Qesirbendî[biguherîne]

Lluís Domènech i Montaner [Lyuîs Dûmênek î Mûntenê] (1850-1923)
Antoni Gaudí [Entonî Gawdî] (1852-1926)
Josep Lluís Sert [Jûzêp Lyuîs Sêr] (1902-1983)
Ricard Bofill [Rîkar Bûfîly] (1939)

Çend ketelonên navdar ên li cîhanê[biguherîne]

Charlie Rivel [Çarlî Rîvêl] (Cubelles, 1896-Sant Pere de Ribes, 1983), qeşmerê sîrkê.
Xavier Cugat [Şaviyê Kûgat], (Girona, 1900-Barselona, 1990), serokê orkestrayê.

Girêdanên derve[biguherîne]

Ketelonya - Wêne