Ketelonya

Catalunya (ca) Catalonha (oc) Cataluña (es)
Ketelonya
(Ala) (Nîşan)
Sirûda netewî: Els Segadors
Zimanên fermî	Ketelanî, spanî û aranî (oksîtanî)
Paytext	Barselona 41°23′Bk 2°11′Rh
Bajarê mezin	Barselona
Sîstema siyasî	Herêma xweser a Spanyayê
- Serok	Pere Aragonès (2021)
Rûerd  - Giştî	32.114 km2
Gelhe  - Giştî (20019)  - Berbelavî	7.619.494 kes 218,73 kes/km2
Serxwebûn	*801 wîlayeta Barselona 988 Serxwebûna wîlayetên ketelanî ji imperatoriya Karolîngî 1137 Yekîtiya bi Aragonê 1283 Makezagonên ketelanî 1714 Cenga welîahtan a texteya Spanyayê di navbera malbata Habsburg û malbata Bûrbon de, dorandina serxwebûna ketelanan 1932 Statuya Otonom a yekem 09/09/1932 1979 Statuya Otonom a duyem 18/12/1979 2006 Statuya Otonom a sêyem 09/08/2006 (ya ku hîna di sala 2010an de ji aliyê Dadgeha qanûna bingehîn a Spanyayê ve nehate pejirandin). 2017 Referandûma xelkê ketelan 01/10/2017 û tundiya polîsên spanyol li dijî dengderan û pişt re proseya dadweriya spanyol li dijî tevgera ji bo serxwebûna Ketelonyayê û zîndankirina çalakvan û siyasetmedaran
Dirav	Euro EUR
Nîşana înternetê	.cat
Koda telefonê	+34 97- +34 93 (Barselona)

Ketelonya yan jî Katalonya (bi ketelanî: Catalunya, bi aranî Catalonha, bi spanî: Cataluña, bi fransî: Catalogne), welatek û civakeke xweser e ku li perava bakurê rojhilatê Spanyayê ye, ku ji hêla statûya xweser ve wekî neteweyek tê destnîşankirin.

Ketelonya ji çar parêzgehên Barcelona, ​​Girona, Lleida, û Tarragona pêk tê. Paytext û bajarê herî mezin Barcelona ye.

Ew ji hêla bakurê Fransa (Oksîtanya) û Andorra re sînordar e, ji rojhilat ve Deryaya Navîn, û ji civakên xweser ên Spanyayê ji rojavayî Aragon û başûr bi Valensiya re. Zimanên fermî ketelanî, spanî û aranî ne.

Nasnameya gelê ketelan ne spanyol, ne fransî, ne îtalî jî ye. Lê belê, Dadgeha qanûna bingehîn a Spanyayê ketelan mîna gelekî naxwaze pejirandin û Statuya Otonom a Ketelonyayê ya sala 2006 dixwaze biguherîne.

Prensîbê Ketelonyayê di 1608an de li Antwerpê, Belçîka ji aliyê Jan Baptist Vrients ve hate çapkirin

Erdnîgarî

Ketelonya li bakûr rojhilatê Spanyayê ji nîv gravî pêk tê. Rûerda wê 31 950 km² û di sala 2006 de xwedî 7 miliyon gelhe bû. Li hawîrdorê herêma katalonî, parêzgeha otonom Valensiya û Aragon, Fransa, Andorra û Deryaya Sipî hene.

Herêmên Ketelonyayê

Ketelonya ji çar herêman pêk tê : Barselona, Girona, Lleida û Tarragona.

Bajarên Mezin ên Ketelonyayê: Barselona, Badalona û L'Hospitalet de Llobregat in.

Ziman

Zimanê Ketelonyayê ketelanî ye, lê ji xeynî ketelanî, spanî û zimanê aranî li Ketelonyayê fermî ne. Spanî jî zimanê fermî yê hemû Spanyayê ye.

Madeya 6ê ya sêyemîn Statuyên Otonomiya Katalonyayê yên ku li sala 2006an hatine erêkirin wesa dibêje: "Zimanê Ketelonyayê ketelanî ye. Ketelanî li Ketelonyayê zimanê fermî ye. Zimanê kastîlî jî fermî ye, wek zimanê fermî li hemû dewleta Spanî. Herkesî maf û erka zanîna her du zimanan hene." Madeya 6ê berdewam dibe: "Zimanê okzîtanî, yê binavê aranî zimanê niwala Aranê ye û li Ketelonyayê fermî ye."

Ketelanî, (bi ketelanî: català, wekî "ketelá" bixwîne) zimanekî romanî ji koma hind û ewropî ye. Zimanê ketelanî ji aliyê 9 milyon kesan ve li Ketelonyayê, li herêma otonom Valensiya, li giravên Balear, li Andorrayê (li Andorrayê zimanê fermî tenê ketelanî ye, lê li vir bi fransî û spanî jî dipeyivin), li Roussillon, û li Alghero jî tê peyvîn. Zimanê ketelanî ji zimanê latînî tê. Ji sedsala XV han û vêde ew di bin bandora spanî ango kastîlî de maye. Her çiqas ev ziman biser spanî de here jî (mînak: cercar / buscar, restar / quedar, vós / vostè, û her wiha). Gerek mirov wî wek zaravayekî spanî nebîne, ji ber ku ew zimanek serbixwe ye.

Li hember kastîlî (spanî) a ku bû zimanê fermî yê dewleta spanî, ketelan bi daxwazeke xort bi zimanê xwe axivîn û li hember spanî sekinîn. Ji bo ku zimanê wan bibe zimanê fermî yê herêma ketelanan daxwazeke wan a xurt hebû. Ev daxwaza wan bi mirina diktatorê Franco (Franko) re hat cih. Parlementoya spanî di sala 2004an de ev daxwaz li komisiyona ewropayê kir, bi seba ku 9 milyon kes li Ewropayê bi ketelanî dipeyivin (zêdeyî maltayî û estonî).

Îro hîn ev daxwaz ne hatiye pejirandin. Têkiliyên zaravayên ketelanî ji 95% in (ji 95% hev fam dikin). Du zaravayên sereke yên vî zimanî hene. Zaravayê yekem keteloniya rojhilat (oriyental) e ku li Barselona, li Girona (bixwîne: Jîrone), li giravên Balear (Illes Balears) û li Roussillon (bi ketelanî: Rosselló, bixwîne: Ruselyo) tê axaftin. Yê diyêm jî keteloniya rojava ye e ku li bakur rojava, li Lleida (bixwîne: Lyêyde) û Valensiya tê axaftin.

Xwendewariya zimanê ketelanî

Li gorî serjimêriya zimanî ya sala 2001ê de, li dor 5.900.000 kesên li Ketelonyayê (95% ji akinciyên herêmê) zimanê ketelanî têdigihên. Ji sediya mirovên ku dizanin bi katalonî bipeyivin, bixwînin û binivîsin ev in:

Zanîna zimanê ketelanî (nifûs: 6.215.281) Zanîna Kes Ji sedî Têgihînê 5.872.202 94,5% Axaftinê 4.630.640 74,5% Xwendinê 4.621.404 74,4% Nivîsînê 3.093.223 49,8%

Çand û huner

Muzîk

• Montserrat Caballé [Munserrat Kewelyê] (Barselona, 1933), soprano.
• Josep Carreras [Jûzêp Kerrêres] (Barselona, 1946), tenor.
• Pau Casals [Paw Kezals] (El Vendrell, 1876-San Juan, Puerto Rico, 1973), kompozîtor û viyolonselîst.
• Enric Granados [Enrîk Grenadûs] (Lleida, 1867-La Manş, 1916), kompozîtor û piyanîst.
• Jordi Savall [Jordî Sevaly] (Igualada, 1941), kompozîtor û muzîkvan.
• Eduart Toldrà [Edwar Tûldra] (Vilanova i la Geltrú, 1895-Barselona, 1962), kompozîtor û muzîkvan.

Stranvanî

• Lluís Llach [Lyuîs Lyak] (Girona, 1948), stranbêj.
• Joan Manuel Serrat [Jwan Menûêl Serrat] (Barselona, 1943), stranbêj.
• Maria del Mar Bonet [Meriye del Mar Bûnêt] (Palma, Malyorka, 1947), stranbêj.

Edeb

Destpêka wêjeya bi zimanê ketelanî

• • Ramon Llull [Remon Lyûly] (Barselona, 1232/33-1315/16)
  • Joanot Martorell [Jwenot Mertûrêly] (1410-1468?)

Bizava Vejandina edebî li Ketelonyayê bi navê Renaixença [Reneşênse]

• • Helbest:
    • Bonaventura Carles Aribau [Bûneventûre Karles Erîbaw] (1798-1862)
    • Jacint Verdaguer [Jesîn Berdegê] (1845-1902)
  • Çîrok:
    • Narcís Oller [Nersîs Ûlyê] (1846-1930)
  • Şano:
    • Àngel Guimerà [Anjel Gimera] (1845-1924)

Edeba ketelanî berî destpêka şerê birakuj (1936)

• • Helbest:
    • Joan Maragall [Jwan Meregaly] (1860-1911)
    • Eugeni d'Ors [Ewjênî Dors] (1882-1954)
    • Josep Carner [Jûzêp Kernê] (1884-1970)
    • Carles Riba [Karles Rîbe] (1893-1959)
    • Joan Salvat-Papasseit [Jwan Selvat-Pepesêyt] (1894-1924)
    • J.V. Foix [Jote Vê Foş] (1894-1987)
  • Pexşan:
    • Joaquim Ruyra [Jwekîm Rûyre] (1858-1939)
    • Josep Maria de Sagarra [Jûzêp Meriye de Segarre] (1894-1961)
    • Joan Puig i Ferreter [Jwan Pûç î Ferretê] (1882-1956)
    • Miquel Llor [Mikêl Lyo] (1894-1966)
    • Llorenç Villalonga [Lyûrêns Bilyelonge] (1897-1980)
    • Sebastià Juan Arbó [Sebestiya Xûan Erbo] (1902-1984)

Edeba ketelanî piştî şerê birakuj (1939) û li sirgûnê

• • Helbest:
    • Salvador Espriu [Selvedo Esprîw] (1913-1985)
    • Joan Oliver / Pere Quart [Jwan Ôlivê - Pêre Kwar] (1899-1986)
    • Joan Brossa [Jwan Brose] (1919-1998)
    • Gabriel Ferrater [Gebriyêl Ferretê] (1922-1972)
    • Miquel Martí i Pol [Mikêl Mertî î Pol] (1929-2003)
    • Pere Gimferrer [Pêre Jimferrê] (1945)
    • Maria-Mercè Marçal [Mariye-Mersê Mersal] (1952-1998)
  • Pexşan:
    • Mercè Rodoreda [Mersê Rûdûrêde] (1909-1983)
    • Pere Calders [Pêre Keldês] (1912-1994)
    • Josep Pla [Jûzêp Pla] (1897-1981)
    • Montserrat Roig [Monserrat Roç] (1946-1991)
    • Terenci Moix [Terênsî Moş] (1943-2003)
    • Quim Monzó [Kîm Mûnzo] (1952)
    • Miquel de Palol [Mikêl de Pelol] (1953)
    • Jesús Moncada [Jezûs Mûnkade] (1941-2006)
    • Carme Riera [Karme Riyêre] (1948)

Wênesazî

• Salvador Dalí [Selvedo Delî] (Figueres, 1904-1983)
• Joan Miró [Jwan Miro] (Barselona, 1893-Palma, Malyorka, 1983)
• Antoni Tàpies [Entonî Tapiyes] (Barselona, 1923)

Heykeltiraşî

• Julio González [Jûlî Gonsalês] (Barselona, 1876-Parîs, 1942)
• Pau Gargallo [Paw Gergalyû] (1881-1936)

Qesirbendî

• Lluís Domènech i Montaner [Lyuîs Dûmênek î Mûntenê] (1850-1923)
• Antoni Gaudí [Entonî Gawdî] (1852-1926)
• Josep Lluís Sert [Jûzêp Lyuîs Sêr] (1902-1983)
• Ricard Bofill [Rîkar Bûfîly] (1939)

Çend ketelonên navdar ên li cîhanê

• Charlie Rivel [Çarlî Rîvêl] (Cubelles, 1896-Sant Pere de Ribes, 1983), qeşmerê sîrkê.
• Xavier Cugat [Şaviyê Kûgat], (Girona, 1900-Barselona, 1990), serokê orkestrayê.

Girêdanên derve

• Ketelonya - Wêne