Seyfiyê Şoşî

Seyfiyê Şoşî
biguhêre

Seyfiyê Şoşî, nasnavê helbestvanekî Kurdê Badînî ye, di sedsala 18'an de jiyaye. navê wî yê rastî Ebdulletîf e, navê bavê wî Şêx Yûnisê Şoşî ye.

Wisa ji destnivîsa wî dihête zanîn,û ji ber ku ew di hindek malikên xwe yên şi'rî da dide nasîn ku ew ji binemala pêxember-silav lê bine, li nik me misoger dibe ku ew ji binemala şêxên Şoşê yên ku heta îro jî li deverê di navdar in.

Binemala wî

Wesa ya navdar e ko binemala şêxên Şoşê di binyatê xwe de digihine binemala mamê pêxemberî-silav lê bin-`Ebbasê kurê `Ebdilmutelebê Haşimî yê Qureyşî, lew bi nasnavê `Ebbasî dihête nasînê. Rehmetî şêx Tahirê Şoşî –ku yek ji zana û navdarên vê binemalê ye–dibêjit: wesa ya hatiye gotin û belavkirin ku em digihine Fedlê kurê Ebbasê kurê Ebdulmutelebî, mamê pêxember-silav lê bin- û zincîra navên binemala heta bapîrê me zanayê rebanî şêx (Şemsedîn) ê kurê şêx (Îzedîn) ê Şoşî yê Quseyrî yê Ebbasî ya nasiyar e, û di gel zêde pêkol û lêgerînan min neşiya zincîra binemala wî bi dest xwe bêxim.. Ji vê dête zanîn ku binemala şêxên Şoşê di zincîra neseba xwe de dighête şêx (Şemsedîn) û di ser şêx (Şemsedîn) re û hetta Fedlê kurrê Ebbasî zincîr bi dirustî nehatiye zanîn! Her çawa bit vê binemalê hijmareka zana û edîb û şairan pêşkêşî milletê Kurd kirîne yên ku roleka wan ya baş heye di pêşvebirina karwanê zanîn û rewşenbîriyê li kurdistanê de ji wana: Şêx Şemsedîn bi xwe ku zanayekî navdar bû, û şêx Islam kurê şêx Ebdilrehman ê ku yek ji xelîfên Şêx Nûredînê Birîfkanî bû û xwedanê kitêba (Rahetul Fûad) û (Milhemelekbad)e,û Şêx Tahir (1917-1962z) helbestvan û zanayê dehsehel xudanê vehînoka kurmancî(Gulzar)ewa ji 13 hezar malikan pêkhatî…û helbestvanê me Seyfî jî.

Dema jiyana wî

Ji destnivîsa Seyfî diyar dibe ku jîna Seyfî dikefte nîva dûyê ji sedsala (Beranberê sedsala 18 û 19), Çunkî ev destnivîse di navbera salên (1780-1786z):hatibû nivîsîn. Piştî me zanî ku Seyfî nasnavê şêx (Ebdulletîf) ê kurê Şêx (Yûnis) ê Şoşî ye ku li dîroka berî delîvekê hatî ye diyarkirin jiyabû, lê çawa be jî ev nav ne di jêderan de hatiye û ne li nik şarezayên vê binemalê jî naskirî ye û di ti jêderên edeba kurdî de jî nehatiye ku şairekê Kurd bi navê Seyfî heye. Di encamê lêgerînan de, em bi ser navê du şêx (Yûnis) ên Şoşî ve hatin: Yek:şêx Yûnis ewê dîroknivîs (Mihemmed Emîn el-Omerî) di kitêba xwe de (Menhel el-Ewliyaa);:ewa li sala (1786z)hatiye danan, behs jê dike û bi başî pesinên wî didet û dibêjit::li sala Hîcrî 1181k min ew dîtibû, û piştî hingê bi demekê çû ber dilovaniya Xwedê, û birayê wî Şêx (Ebdullah) li şûna wî bû şêx. Dido: Şêx Yûnis pismamê şêx (Îslam) ê xelîfê şêx (Nûredîn), ewê şêx Nûredîn kexezek bo hinartî û herçende sala hinartina kaxezê ne diyare lêbelê her çawa be dê piştî sala 1240-k be. Û piştî daneberheva salan eşkere dibe ku Seyfî pitir yê nêzîkî şêx Yûnisê yekê ye, ewê nêzîkî 14 salan berî Seyfî destnivîsa xwe binvîsît , mirî.

Jîn û serpêhatiya Seyfî

Eger hat û ew Şêx Yûnisê (El-Omerî) behs jê kirî babê Seyfî be dê bo me eşkere bit ku Seyfî di maleka têr zanîn de hatiye perwerdekirin, çunkî ev Şêx Yûnisê wekî (El-Omerî) şahidiyê bo dide mirovekî zana û şareza bû di zaniyarên şer`î de... Em çu ji jîn û serpêhatiya Seyfî nizanin belê ji destnivîsa wî diyar dibe ku ew mirovekî zêde şareza bû di edebiyatên kurdî û erebî û farisî de, û nivîsîna wî bo helbestên Melayê Cizîrî û Feqiyê Teyran û Mela Hesenê Bateyî nîşana hindê ye ku agahdariya wî bi şi'r û edebê kurdî gelek bûye. Eger bavê Seyfî Şêx Yûnis li dorên sala (1777) miribe, wate her çi nebe sala bûna wî dê bo berî hingê bi çend salan zivirt, û kêm kêm jî yê wî li demê destnivîsa xwe nivîsî li sala (1780z) divêt ji bîstê pitir bit, çunkî ew hingî şairekî desehel bû. Tiştekê dî di derheqa Seyfî da em dişên bêjin: Destnivîseka berkeftî heye niha li Bexda ji layê şairê kurd (Xerîb) ve hatiye nivîsîn li sala (1821z), têda du helbestên Seyfî yek bi kurdî û yek bi farisî hatine nivîsîn. Û ya eşkeraye ku (Xerîb) nasnavê mîrê badînî (Muhemmed Teyar) paşayê kurê (Îsmail) paşa ye ewê li sala (1798z) bo demeke kurt bûye mîrê Amêdiyê paşî birayê wî (Murad Paşa) ew ji mîratiyê êxist û li cihê wî bû mîr û ew hinarte Akrê da bibite hakimê kela wê, Muhemmed Teyar Paşa li wir ma û dûr nîn e hetta mirî jî her li wir mabe, û li sala (1824) kurê wî (Îsmaîl Paşa) hakimê Akrê bû. Tiştê me divêt bêjin ewe:dibêt Muhemmed Teyar Paşayî li Akrê helbestên Seyfî dîtibin û bo xwe nivîsî bin, tiştê hindê dighînit ku li sala (1821) Seyfî şairekî navdar bûye li deverê û dûr nîn e hingî mirbit jî!

Helbestvanî û helbestên Seyfî

Dema ku mirov helbestên Seyfî dixwîne mirov hest bi hindê dike ku ew helbestvanekî şareza ye, xudan hestekî nazik û zanîneka berfireh e, û guman têde nîn e zanîna wî bo sê zimanan:kurdî, erebî û farisî û agahdariya wî bi berhemên hindê şairan karekî baş di rewşenbîriya wî de kiriye û kartêkirina hindek şairên Kurd wekî: Melayê Cizîrî û Melayê Bateyî di şî`ra Seyfî da tiştekî eşkere û berçav e bo her kesekê şiirên Seyfî bixwîne. Heta niha hemû helbestên Seyfî ne hatine bidestxistin ji bilî yên ku di destnivîsa wî de hatîn û em nabêjin wî çu helbestên dî ji bilî van nînin, nexêr..belkî di paşerojê da hêşta helbestên wî bo me diyar bibin. Zimanê Seyfî yê şi`irî jî zimanekî sivik û rehwan e, û Farisiya wî jî gelek caran ya tamdaye bi peyivên kurmancî kanê çawa kurmanciya wî ya tamdaye bi peyivên farisî, û berî ku em xwendevanan bihêline di gel helbestên Seyfî, me divêt pêdaçûneka kurt li ser destnivîsa wî bikin.

Destnivîsa Seyfî

Helbestvanê me Seyfiyê Şoşî destnivîseke mezin bo xwe bi xwe nivîsî bû, têde hijmareke mezin ji helbestên cuda cuda yên kurdî û farisî û erebî nivîsîbûn, û her di vê destnivîsê jî hijmareke helbestên xwe jî nivîsîbûn.. Li vir me divêt wê destnivîsa bo me bûye jêderê serekî bi rengekî berfireh bo xwendevanên hêja salox bidin: Kaxezên destnivîsê di diyar in ku di kevin in û ji qebara (23x16sm) ye, û mixabin li hindek cihan keftin heye eger ne, dibe hêşta helbestên Seyfî bi dest me keftiban..Berperên mayî ji destnivîsê (243)berper in, û tiştê têda hatiye nivîsîn bi vî rengî ye:

1. ji r 1-2 soreta (elmuzemmel) ji Quranê hatiye nivîsîn.
2. ji r3-108 dîwaneka helbestên Farisî ye ya Qasimê Tebrîzî.
3. ji r109-126 hindek helbestên cuda cuda ne yên kurdî û erebî û farisî, ji yên: Cizîrî,Teyran,Bateyî,Seyfî,Şems Tebrîzî,Xisroyê Pehlewî…htd.
4. hindek berperên keftî hene, em nizanin çend in.
5. vehînoka (Seyfulmulûk û Bedî`î elcemal) bi farisî ji r127-183 vedigirt û di nav re hindek berper dikeftîne jî.
6. ji r184-186(Mentiqelteyr) e ya şêx `Ettarî bi farisî
7. ji r 187-201 vehînoka (hikayet şêx Sen`an) ya farisî hatiye nivîsîn.
8. ji 202-212 hindek helbestên farisî ne yên (Celaledîn Rûmî).
9. hindek helbestên cuda cuda yên farisî li r213-243 hatine nivîsîn ji yên Camî.
10. paşî keftin heye…û dûmahiya destnivîsê jî nîn e

Bi tenê çar li cihan dîroka nivîsînê hatiye nivîsîn, ew jî bi vî rengî ye:

1. li dûmahiya dîwana Qasimî, nivîsiye :”fî senet-di sala 1195”ku dikeve beramber sala 1780z.
2. li dûmahiya vehînoka (Seyfulmulûk û Bedî`î elcemal) ku roja çarşembê bû 13 zûlhucce1201k beramber1786z.
3. li dûmahiya (şêx Sen`an) ku roja çarşembê bû zûlhucce1201k.
4. li dûmahiya helbestên(Celaledîn Rûmî)ku roja duşembê bû 25 zûlhucce ji sala

1201 k.û li vî cihî navê xwe yê dirust nivîsiye: ”bi dest heqîr `Ebdulletîf bin şêx Yûnis elşoşî” û li teniştê bi erebî nivîsiye:”qed weqefe `Ebdulletîf haza elkîtab weqen `amen `ala almuhtacîn alawla felawla” Hêjayî gotinê ye bibêjin: berperên vê destnivîsê nehatine reqemkirin û li çu cihan nenivîsiye kanê wî ev destnivîse li kûdê nivîsiye li Şoşê?yan li Akrê yan li cihekê dî?

Helbest

Ji bextê min reşî têkel Ji bextê min reşî têkel Seher bangî bi hawar hat Ke mîr û begler in wêt gel Xulamin şahê xundkar hat Çi xundkar e we şêrîn e Çi sultan e bi temkîn e Bibexşim çîn û maçîne Hilo rabe bi xo yar hat Hilo yar hat wekî horî Zuleyxa bit bi xo gorî Enî gul bû gula jorî Bi zeryok û bi guhar hat Bi zeryok û bi tîtik bû Bi nîşan û bi netrik bû Siyeh û kala nazik bû Gulav zêra guher war hat Guher pêkve cewaher bûn Li ser dêmê di zahir bûn Pişt borî we hazir bûn Bi belbîk û kulavxwar hat Be belbîk bû bi hessabe Reşandî ji misk û gullabe Ji çeng û zenga şerabe Bi dol û saz û neqqar hat Şerab û heyzeran berda Xizêm û ney kirî serda Gula sor qet nema perda Wekî gul weqtê sehhar hat Wekî gul weqtê dilxwazin Heme zêr pişkoj û bazin Li ser singê bi awaz in Te nav baxî da bihar hat Di baxî da sing û derzî ne Zilîfe zêr mirarî ne Qewî berben bi rîşî ne Her ev sale wekî par hat Wekî par tewqe zerrî bû Heme têk befreke sipî bû Bejn selwaye ristî bû Bi cêrî û xizmet û kar hat Heme kar `enber û misk in Li rex dêmê hemî bisk in Mirarî û durr di ber bisk in Bi elmasê di muxtar hat Hemî elmas û zemrûd in Ji sêlan û ji ye`qûd in Di dêmê da di mewcûd in Enî gul bû di gulzar hat Di gulzarê gula sor e Bi `etrîşan û kafûr e Dikir `enber eser dûr e Wekî bayê di bulxar hat Wekî bayê dikir seyran Cih û doşmek perêt teyran Her çi zanî bibû heyran Li hîr dîn bû ji wê har hat Ji wê har hate hadirî Kem û zerrîna şatirî Xeml wal bejnê karkirî Bi bêhna miskê tatar hat Bi bihna `ûd û sunbul tê Qehwa bi hêl û qurunful tê Her ji wan lêvêt şil û mil tê Tutin kêşa qelûn nar hat Qelûna baskê asmîne Ji zeddê lewmê modîne Mutella pêkve zerrîne `emel karê ji Qendhar hat Ji Qendhar xercê sultane Bi bo Seyfî dua xuane Hindî mabim rih û giyane Li min bîr têt ku hercar hat. Îro di dêmê fukkirîm Îro di dêmê fukkirîm (Fîlhal) li min sotî ceger Der tore werbûm hilfirîm Qet saxî jê nayême der Qet saxt bit bê serkirî Hestî hemî kerker kirî Mêtî du dar lê firkirî (Fîlhal) î hey ma tête ser? Ma hey dibêt ê tîr di dil Cerg û hinav têk bûne kul Qet ew çira nabête hil Bê nazika zerrîn kemer Bê nazikê û dêm durrê Xeşm û xezeb heybet pirrê Ez kirime teyrê mij firrê Şev tariye rojkir keser Şev tariye ez bê xew im Paşî vê carê jîn hewim Ew bazî ye ez wek kew im Ji mexleba min çû mefer Lê min mefer qet nîn e kes Ciz dilbera firyad res Xozî reqîb min dîba bes Ji pê û serî ba ker bi ker Kerker biya jêk hatiba der Seh û tûliya ser bikira şer Qet zerriyek ne hişt ji ber Telbîse ew lenete fer Lê min fere terka dinê Keşkûlekî her kirime tinê Bim sayil û kim xwastinê Hetta bigihim eswed hecer Hetta bigihim wê riwûyetê Anca neşînim mewdetê Ez dê du`a bikim ji hezretê Weqte mezîd(rîhulseher) Weqte duua der subh û şam Ji bo dilbera ez bi xo xulam Ji eşqa wê ez sotim temam Wek agir û pêt û şerer Ji agirî ji muhbetê Ji eşqê û ji zehmetê Ma qet heyatek der tê Ê meşûqî bûyî ba xeber? Ê ba xeber qet nalivit Ji agirî ew narevit Bê riwûyetê ma dihewit Hek zereyek tê kir eser? Min dî eser bê hed gelek Ew nazika nisbet melek Xwndîd û gotî: ya welek Nê li nik minî tu bihere der! Ji behreyê sorgul di geş Sunbul û reyhan bihn xweş Lê ez çikim bextê min reş Binyatê kûr e her qeder Seyfî tu xo xemgîn meke Ji ber xebera dilxûn meke Xo ji `arîza rengîn meke Da ji xunçe û gul key nezer Binyatê kûr e bê hîsab Bê saqî wê da min şerab Mexmûr kirim dilkir kebab Avêtime nîva seqer Avêtime nav agirî Ney ez sax im ney wek mirî Bo min bima huzn û girî Seyfî bizan dûr e sefer. Bi husna dilberê mest im Bi husna dilberê mest im Du çeşman dît û heyran im Ezim sukranê (alest) im Ji `ehdê ney peşîman im Peşîman nabim ez îro Li ser textê giha mîro Hemî `alem me kir bîro Me dêm mexmûr û sukran im Ez im sukran ji wan lêvan Ji xunça wan gul û sêvan Hemî roj û hemî şêvan Ez im pabendê zulfan im Ji zulfa reş wekî `enber Ji miskê xoştir û enwer Li kê xorşîd li kê xawer Li ser textême sultan im Li ser textî bû Belqîsa Vejî heykir wekî Îsa Li vî dewrî giha dîsa Sebaseb hat û ferhan im Fereh min bû muferreh dil Wekî baxê tijî dergul Bihar bêt û gihî bilbil Bi derd û ah û afxan im Di ah û cizbe her pirr tê Ji wê bezma ku ew sirr tê Mû`lla her wekî durr tê Ji şû`lla wê perîşan im Perîşan im şeva tarî Ji wan zulfêt reşemarî Bejn selwa li rûbarî Li bin sayê bi xwaban im Çu xew nayê ji ber dînê Tsojêt dil ji êtûnê Wekî Ferhad û Şêrînê Bi xo find e û perwan im Bi xo find e wekî meş`el Ji rojî xoştir e her hil Heme aşiq mirin têkel Ez im kuştî ji `eynan im Ji `eynan û ji wan rûya Ji biskêt hûr û xemriya Ji `eşwe û naz û ebrûya Çu bide abê lerzan im Di lerzim cezbeya dil da Ji `eşqê cuzeyekî hil da Vema peykan dilê kul da Bi êş û derd û pir jan im Ji ber janê ezê mest im Du reşmara bi xo geztim Bi zulfa qeydkirim bestim Ez im yeqsîr di zindan im Di zindana di misrê me Ez im dayim di `esrê me Necarek qet li yusrê me Bi huzn im pîrê Ken`an im Gehît Yûsif bi kenanê Esîr derket ji zindanê Ezîzê bûyî der anê Ezê bê çare bê anim Ez im bê an ji tehsîlê Çi cayê şerh û tefsîlê Disojim şubhî qendîlê Ji ber qurbê û hîcran im Ji ber hucrê tekem hucret Xurabê da me kir rihlet Birro Seyfî xilas zehmet Bi zêrê lutfê Yezdan im. Ji derdê eºqê bedhal im Ji derdê eşqê bedhal im Ji hubba rengê re`nayê Şev û rojan hemê nalim Tebîb rabe bike rayê Bike rayê li `ebdalî Ji derd û êşa wî nalî Hilo carek bibîn halî Çi derd ya reb xudê dayê Çi derd e û çi mecrûh e Çi melûlim û meshûhe Ezim dildayê meqrûhe Wekî mecnûnê Leylayê Wekî mecnûnê sermest e Li pêşî mehmel raweste Bi coz dîdar nebû qeste Ewî lew naqe bercayê Bire cawer me iqrar ne Wîsala dost me dîdar ne Çira kuştin bi yek car ne Ruha ji qelbê min kêşayê Ruha ji qelbê min der îna Bilinda `ewliya şîne Nezerkir min bi dûrbîna `Eyûnan berrqî vedayê Eyûn û berq û birûsin Mehbûb û taze erûsin Aşiqê pê xwes û rûsin Wekî kelbê ve westayê Wekî kelbê intîzarê Bînim ku dê bînim yarê Qet têr nabim ji dîdarê Ekes dabû Zuleyxayê Ekes dabû mihr û mahê Sehergeh dê biçim rahê Belkû ew bişnod ahê Da bet vê çend ruha mayê Da bet vê çend ruhê qatî Da qurban kem li wî zatî Da xilas bim ji emanatî Da rahet bim ji xewxayê Da rahet bim di vê dinê Feraxet çû nik mirinê Da bisojim ez bi tinê Ji ferqeta dulrubayê Ji ferqeta nazenînê Bibin çi kiriye evînê Dure ney firşî kelînê Têk bû kesel ji germayê Ji germayê ji agirî Disojit qelbê zakirî Heke saxim hekey mirî Qet bîr nakim aşinayê Qet bîr nakim mehebbetê Hindî bidet ber min zehmetê Min hisab kir bi rehemtê (inî `ebdek)çi fermayê Çi fermayê tuyî sultan Min im derwîşê sergerdan Hero carek tu min meyxwan Bikêşim ez temennayê Temannayê bi çehvan kim Di medehekê ji dil û can kim Serê xo xakê payan kim Desta rakim ber d`uayê D`uayê Seyfî xûnit Bi `ehed û wefa her te dibînit Desta li wecha da tênit Amîn ya reb ji fatîhayê.

Çavkanî:

• Helbestvan Seyfiyê Şoşî û berhemê wî, komkirin û veoklîna Tehsîn ibrahîm Doskî û

Muhsin Ibrahîm Doskî, ji weşanên Kovara Metîn 1999.

• Enwer Mayî:Kurd li Behdînan,çapa1.1960.
• Dengê Botan Sêrt ^{Girêdana arşîvê 2016-10-22 li ser Wayback Machine}