Şêx Ebdurehmanê Garisî

Fermandarên kurd di serhildana Agiriyê de. Ji rastê: Xalis Begê Sipkî, Îhsan Nûrî Paşa, Ferzende Beg

Şêx Ebdurehmanê Garisî, ji devera Garisan xelkê gundê Xerxûrê ye. Di sala 1926-27'an de, digel hereketa Yaqûb Axa yê Erohî wekû serkêşekî wê hereketê li herêma Botanê şerê dewleta tirk kiriye.

Hevalên ku bi Şêx Ebdurehmanê Garisî re beşdarî di wî şerî de kirine, ji serî ve Yaqûb Axayê Erohî ye, Pîrezîn Axayê Garisî û Gurgîn Axayê Berwarî bûye. Di vî şerê azadiyê da piraniya Herêma Botanê ji dest Hikûmetê derêxistine û kontrol kirine. Ew şer çend heyv domandiye, lê belê Hikûmetê ew dorpêç kirine û di herêmê de asê mane.

Şêx Ebdurehmanê Garisî harîkarî ji Mala Şekir Axayê Giravî xwestiye. Ew eşîrên herêmê heta eşîra Ertûşiyan jî, bi harîkariya wan rabûne. Li geliyê Jîrkan derbeyên mezin li eskerên tirkan dane, li wêrê du tabûrên wan ibade kirine û rê vekirine, bi rêka gundê Kêsteyê derbasê Kurdistana Îraqê bûne. Ew xelkê ku hatine, li Zaxo, deşta Silîvanê, li Şingal, Mûsil û Duhokê berbelav bûne.

Di wê navê re leşkerên tirkan, Pîrezîn Axa û kurê wî, Yaqûb Axa û kurê wî (her wekî Seyîd Riza û kurê wî), Gurgîn Axa û gelek şervanên dî girtine, birine li ber çemê Ava Kezerê ew tev gulebaran kirine.

Şêx Ebdurehmanê Garisî, endamê hereketa Xoybûnê bûye jî û nêzînkiya wî pir bi Malbata Bedirxaniyan re jî hebûye, têkilî bi Şêx Ehmedê Berzanî re daniye û ji xwe berê têkiliya wî bi Mele Mistefa Barzanî re hebûye.

Lê belê piştî ku Şoreşa Şêx Ebdurehmanê Garisî berbelav bûye, Şêx Evdirehmên her têkiliyên xwe yên siyasî berdewam kirine û her di wê demê de têkilî bi Îhsan Nûrî Paşa re jî daniye.

Di sala 1994'an de Mele Ehmedê Êrsî (li Eruhê) ku yek ji çekdarên Şêx Ebdurehmanê Garisî bûye û weha gotiye: ”Ez jî bi Şêx Ebdurehmanê Garisî re bûm. Em çûn Kurdistana Îraqê. Pêşî em çûn ba Şêx Ehmedê Berzanî. Şêx Evdirehmanê Garisî harîkarî jê xwest, da em Şoreşa Agirî xurt bikin û herêma Botanê jî ji destên dewletê derxînin. Şêx Ehmed belê da Şêx Ebdureman ku dê harîkarî bike. Piştre em derbasî herêma Soranê bûn û em çûn ba Malbata Şêx Mehmûdê Berzencî, me harîkarî ji wan jî xwest.”

”Di vegerê da em hatin Hewlêrê, li wirê Reşît Axayê Turkman, Şêx Evdirehman bi destê îngilîzan da girtin. Îngilîzan Şêx birin Mûsil û 40 roj girtî hêlan. Wê demê mezinekî ermenî li Mûsilê hebûye, têkiliyên wî bi Ingilîzan re xweş bûne, wî Şêx Evdirehmanî da berdan.”

Li Zaxoyê ermeniyekî ji herdu çavan kor hebû, ez xelet nebim, navê wî Vartan bû, rojekê gote min: ”Du katibên Şêx Evdirehman ên ermen hebûne, hertim pê re digeriyan.”

Hevalekî min Pêşmerge jî hebû, babê wî çekdarekî Şêx Evdirehman bûye. Wî ji devê babê xwe weha seh kiribû û gote min: ”Şêx Ebdurehman piştî ji Mûsilê hatiye, derbas bûye çûye Sûrî.”

Haco Axa, rûniştî ye

”Dema ku Şêx Ebdurehman hatiye Sûrî, têkelî bi Haco Axa û Nayîfê Paşê re daniye. Konsolosê Fransayê dîtiye. Li wêrê teybûra xwe kirine ku harîkarî bikin û bên şerê azadiyê bikin. Piştre Şêx çûye Bêrûtê û Mîr Celadet Bedirxan dîtiye. Dema Şêx ziviriye, Mîr Celadet kopalek û xencerekê dane Şêx Evdirehmanî.”

Şêx Ebdurehmanê Garisî dema ji Bêrûdê hatiye ku here herêma Botanê, li gundê Baneqesrê devera Dêrika Sûrî, çûye mala Mihê Êrkendî. Êrkendî di derbarê Şêx de weha dibêje: ”Wextê Şêx Ebdurehman hat mala me, diya min pir xizmeta wî dikir. Rojekê ha me dît zelamek hat ba Şêx û tifekekî qut di destan de bû, du rext fîşek jî li pişta wî bûn, navê wî Necmoyê Sêrtî bû. Şêx Evdirehman jî zelam kom dikirin da derbasî Bakûr bibit û dest bi şerê azadiyê biket.”

”Necmoyê Sêrtî heroj derdiket ser banan, amacane (nîşan) datanî û tifek bera didanê. Me giliyê wî li ba Şêx Ebdurehman kir ku gundî gazind jê dikin. Şêx xwe li me aciz kir û got: Ev ne şuxlê hewe ye, Necmo xwe li min girtiye û hatiye.

”Wextê ku Şêx Ebdurehman hazirî dikir ku derbasî Bakûr bibe, nexweşiyeke xwîndarî di nêv Eşîra Garisan da peyda bûbû û hatibûn pey wî da here selaheta wan biket.”

Herwiha Mele Ehmedê Êrsî dibêje: ”Nameyek ji Îhsan Nûrî Paşa bi riya Mîr Celadet Bedirxan ji Şêx Evdirehman re hatibû û gotibû: ´Divê hûn li herêma Botanê dest bi hereketekê bikin da şer li ser herêma Agirî sivik bibit.”

Şêx Ebdurehman heman hereket dikit û diçit nêv Garisan, pêşî silaheta mirovên xwe kiriye û ew li hev anîne. Piştre tevî quweta pê re (Necmoyê Sêrtî jî pêre bûye) ji aliyê Herekolê ve çûne ketine nav tixûbê Wanê.

Şêx Ebdurehman Garisî cewab hinartiye ba axayê gundekî, da bêjinê ku Şêx ew şev mêvanê wî ye.

Çend zelam li dora Şêx hebûne û parastina wî dikirin. Lê belê pirî ku Necmoyê Sêrtî dirustiya xwe bi Şêx daye nîşandan, baweriya Şêx pir pê hatiye. Şêx jî gotiye zilaman: ”Bila tenê Necmo li ba min bimîne bes e, hûn tev herin karê xwe bikin.”

Zilamên Şêx Ebdurehmanê Garisî li herêmê belav bûne û çend kes jî çûne gund, Şêx û Necmoyê Sêrtî jî li devereke eyan mane. Nîvsaetekê şûnde îşaret dane Şêx da ew û Necmo jî herin wî gundî.

Şêx û Necmo dane rê û çûne ku herin gund. Şêx li pêşîya Necmo çûye, Necmo jî li pey Şêx bûye. Necmo gotiye Şêx: Şêxê min, tu extiyar î, tifinga xwe jî bide min, da em zû herim.

Şêxê ku baweriya wî bi Necmoyê Sêrtî pir hebû tifeka xwe daye Necmo, destevala daye pêşiyê û ber bi gundê Axê ve çûne. Necmo jî hema yekê nekiriye didu û ji paş va tifek bera Şêx Evdirehmanî daye. Bi hingavtina berikê re Şêx li Necmo ziviriye û destê xwe avêtiye wê xencera ku Mîr Celadet dîyarî dabûyê da li Necmo bixe. Lê belê Necmo tifeka duwê berdaye û li destê Şêx daye.

Necmo piştî ku Şêx Ebdurehman kuştiye, serê wî jê kiriye û xistiye çeltikê xwe û çûye.

Gava zelamên Şêx Ebdurehman dengê du tifekan seh dikin, pêre pêre dizivirin û diçin ba Şêx Evdirehmanî, lê belê Şêx nabînin. Di wê şevê de gopalê Şêx dîtine û li hawîdor geriyane, geriyane û kelaxê Şêx ê bêserî li keviya rê dîtine. Kêra Necmo jî li wêrê dîtine. Êdî fêm kirine ku Necmo Şêx Evdirehman kuştiye, serê wî jê kiriye û bi xwe re biriye.

Piştî lêkolînan, zanîne ku Necmoyê Sêrtî serê Şêx Ebdurehman biriye qezake Wanê û teslîmê qeymeqam kiriye. Necmoyê Sêrtî ku mehkûmê dewletê bû, bi wê çalakiyê xwe daye efûkirin.

Mele Ehmed Yûsif xelkê Zivinga Botan e, wê herêmê rind dinase û cihê ku Şêx Evdirehman Garisî lê şehîd bûye jî, dizane.

Mele Osmanê Goyê gotiye; ”Şêx Evdirehmanê Garisî helbestvanekî bi navûdeng bûye.”

Mele Ebdurehmanê Xendekî gotiye: ”Şêx Evdirehmanê Garisî hatiye gundê me, bûye mêvanê babê min û gundiyan bi rêxistin kiriye.”

Şêx Ebdurehmanê Garisî bi xwe, xwediyê medreseyekê jî bûye. Ji wê medreseyê re digotin Medreseya Garisan û gelek kes li wirê xwendine.

Li herêma Garisan niha jî, piraniya mirovên Şêx Ebdurehman mela û xwende ne.

Lê mixabin heta niha jî kesî li ser Şêx Ebdurehman nenivîsiye û wî lehengê nijadî nedaye nasîn. Tenê kovara Hawarê hin nivîs bi tîpên erebî li serê nivîsîne û ew jî pir kurt bûne.

Dibêjin ku li qontara çiyayê Arnosê, raserî gola Wanê kaniyek heye, li ber kaniyê abîdeyek û li teniştê jî mizgeftek, bi navê Şêx Ebdurehmanê Garisî ye.

Helbesta Celadet Alî Bedirxan li ser Şêx Ebdurehmanê Garisî

Helbesta ku Mîr Celadet li ser Şêx Evdirehmanê Garisî gotiye:

Kanî Derwêş, ka Herekol, ka Kepir? Ka zozanên bavê-Têlî ka kê bir? Dibêjin ko Burca-Belek hilweşî Text û bextê botiyan de ka geşî? Seyrangeha Banûwa Zîn ma çi bû Naxuyin qet xişr û xemlên wê li kû Ka Westanî ka Qesara ka kanî Kanîn zozan, cihên bilind kebanî Awan jî bit kanî Beko, ka nêreng Kanîn ew bezm, kanî bade, kanî beng Basiret kû, meqşibendî, terîqet Ka şêxên me, kanî rêzik şeriet Kanî Seqlan, Seqnefis kû Nêrgizî Gul û rihan zeriyane, tev rizî Ka Azîzan, şêx û seyda û axa Kanîn ew qesr, tev bilind û tev ava Kanî Sitî, kanî jinmîr û cêrî Kanîn ew rim, ka huwêzî, şeşperî Mîr Mihemê ê nêçîrvan kanî kû Çeper li kû, kovî, hevor, nêrî kû Ka gêra wî, Gera-Xanî, gejgering Ka salên me, bekirbegî, xweş devling Kanî mîrek, ka mifirdî, kanî beng Kanî lolo, lê lê li kû, kanî deng Kanîn çeper, betî li kû, ka celab Nêrekew kû, pêjn û dengên qeb û qab Bor-mirişkan tenik biye kete ba Ez botî me diştexilim her bi pa Ka banê me, yê Azîzan, kanî war Kepirê de ne kozik in, ne jî dar Pa ez bêjim, pa dizanim çi bêjim Pa bi Xwedê wek nexweş im û gêj im Kanî dîwan, ne diyar e xafa mîr Ka çîrokbêj, dengbêj li kû kanî pîr Teter li kû, Axayê-Sor û ew reng Tenbûr û ney, kemençe û zirne deng Kanî dawet, qelîsêl û medfûnî Tirşik, parêv, arok, mehîr, hêkrûnî Kanî civat, fîl û setrenc, ka zindan Ko tê de mir, şahê mexrib, Mîr-Alan Dotmîr li kû, ka mîr Şeref, mîr Ezin Kanî bavê sitiya Zîn, mîr Zengin Beg û axa kanî tovrind, kanî dot Ne mîr mane, ne mîrîtî, ne jî cot Ne Gurgêl e, ne Finik e, ne Cizîr Ne rîsipî, ne kefxwê ye, ne kizîr Ne Buhar e, ne Havîna mîr Şeref Zivistan e, dwanzde hêv tev ber û berf Ne dêmir in, ne şahînet, ne hevşîn Kanî mîr Şem, kanî Tacîn û Gurgîn Kanî ew bext, kanî bextî, ka koçer Sadon li kû, ew serekê şevînger Kanî mêrxas, ka xulam û mifirdî Ka li kû man ew gernasên nedîtî Ka zirtxane, gurz û cidî, kanî hesp Xencer û rim, kanî şûrên rast û çep Pira Bafet belê ev e, kevane Kevin bûne, ne tirîne, sorane Ji delavê qitikan ve naye deng Kew û kevok di şînê de ne man ceng Şeylo bûne kaniyên me ka rejû Maziyan de ne pel mane ne gezû Kanî Xanî, Feqeh-Teyran û Mela Ê Cizerî, ne jî Batê, kes nema Şax li kû ma ka Berwarî, ka Dêrgul Tu tişt nema, wemirîne deng û gul Kanî Xêrkan, Harûnan û Jêliyan Şûvî li ku, Welat-Kelhok û Goyan Batûyan kû, Welat-Kilîs, Sipêrti Ne Soran in, ne Mûsereş, Silopî Kiçan, Teyan, Dûdêran kû ka Mîran Hacibêra, kanî Şernex, Garisan Ne Hesinî, ne Elikî, ne Memî Eruh li kû, ne Alîyan, Gergerî Ji garisan ne koçer in, ne dêman Kanî Zêwkî, Welat-Kêver, Ebasan Dawûdiyan, Omerkan jî, ka Kheran Ma kher bûne, tu deng naye ji tuwan Kanî Xaltan, bira Zerdeşt, Hewherî Şûrkêşên me, filehên me Hevêrkî Ka şikefta mîr Miheme, ka perî Kanî Dasnî, kanî keçên surperî Kanî Şingar, ka xwalên me, yezîdî Belav bûne, bê rêzik in bê serî Dêra-Reben weke berê vala ye Hejale jî diyar niye raza ye Mifiryan kû, kanî lavij, lajebêj Tîr û kevan, şûr û mirtal û destrêj Ne eşîr in, ne bajarî, ne fileh Burc û kelat, ne segman in, ne şergeh Kevnar ne man û nayin pê tu nûjen Tarî her der, ne kulek in ne rojen Di Tanzê de ne feqeh in ne mela Medresa-sor xerabe ye ji nû va Kela Ewrex her bi ba ye, kela kevn Tê de îro pîrhevok in û çend tevn Kanî Şêx im, Evdirehman garisî Ew jî kuştin sorgula me çilmisî Herê lawo tev de çûne nînin nin Destê me de ne hesp mane ne jî zîn Kurdistanê tu abadin, her heyî Îro, sibe û hergav jbî dê hebî — Celadet Bedirxan