Viyana

Viyana

Wien
Viyana Wien
Bajar; Paytext;
	Wien
	; Ala ; Nîşan ; Mertal
	Viyana li ser nexşeyê;
	Viyana
	Koordînat: 48°12'30"Bk, 16°22'21"Rh
Parzemîn	Ewropa
Dûgel	Awistriya
Paytexta	Awistirya; Împeratoriya Romayê ya Pîroz; Împeratoriya Awistirya-Mecaristanê; Lower Austria (Q2451590, –1921); împeratoriya Awistiryayê; Habsburg monarchy; Federal State of Austria; First Republic of Austria; Kingdom of Hungary; Archduchy of Austria; Duchy of Austria; Republic of German-Austria; Cisleithania ;
Dema avabûnê	Sedsala 1an b.z.
Damezrîner	Kelt
Rêvebir
• Şaredar	Michael Ludwig (2018–)
Rûerd
• Giştî	414,78 km² (2018) ;
• Bilindahî	151 m
Gelhe	1.973.403 (2022)
Dem	UTC+1 (dema standard), UTC+2 (Demjimêra havînê)
Koda telefonê	01
Nîşana wesayîtê	W
Malper	www.wien.gv.at/
	biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Viyana (bi almanî: Wien) bajarê paytext, bajarê herî mezin û yek ji neh parêzgehên Awistriya ye. Viyana bajarê herî qerebalix ê Awistriya ye û bajarê seretayî ye ku li qada bajarî 2 milyon niştecîh (2,9 milyon di nav devera metropolê de ku nêzîkî sêyeka nifûsa Awistirya ye) û navenda çandî, aborî û siyasî yê Awistiryayê ye. Bajêr ji hêla nifûsê ve di Yekîtiya Ewropayê de 6em bajarê herî mezin e ku bajarê herî mezinê li perava Çemê Dunabê hatiye avakirin.

Heya destpêka sedsala 20an, Viyana bajarê herî mezin ê almanîaxivê li cîhanê bû ku berî perçebûna Împeratoriya Awistirya-Mecaristanê di Şerê Cîhanê yê Yekem de, 2 milyon rûniştevanên bajêr hebûn. Bajêr îro piştî Berlînê duyem bajarê herî mezin ê almanîaxiv e. Navendên gelek rêxistinên navneteweyî yên mezin li bajêr heme ku di nav van rêxistinan de Neteweyên Yekbûyî, OPEC û OSCE heye. Bajar li rojhilatê Awistiryayê cih digire û nêzîkî sinorên Komara Çek, Slovakya û Mecaristanê ye. Ev herêm bi hev re herêmeke bi sinoriya Ewropaya Navendî ye. Li gel Bratîslava ku nêzîkî Viyanayê ye, herêmek metropoliya bi 3 milyon niştecihan ava kiriye. Di sala 2001an de, navenda bajêr wekî Mîrateya Cîhanî ya UNESCO hatiye destnîşankirin.

Viyana ji ber mîrateya xwe ya muzîkê ji bo ku gelek muzîkjenên klasîk ên navdar ên wekî Beethoven û Mozart ji Viyanayê ne bajêr wekî "Bajarê Muzîkê" tê zanîn. Di heman demê de tê gotin ku Viyana "Bajarê Xelan" e, ji ber ku Viyana bajarê yekem psîkanalîstê cîhanê Sigmund Freud e. Koka kesên viyanayî niştecihên destpêkê yên Keltî û Romayî ne. Bajêr wekî navendek muzîka Ewropî ya pêşeng, ji temenê Klasikîzma Viyanayê heya destpêka sedsala 20an roleke girîng lîstiye. Navenda dîrokî ya Viyanayê ji hêla komên mîmarî ve dewlemend e ku di nav de qesr û baxçeyên Barok û Ringstraße ya dawiya sedsala 19an ku bi avahiyên mezin, abîde û bi parkan ve girêdayî ye.

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Împeratoriya Awistirya-Mecaristan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji dawiya sedsala 19an heya 1938an, bajar navendek çand û modernîzmê ya bilind ma. Wek paytexta Muzîka Cîhanê, bajar bûye malê bestekarên wekî Brahms, Bruckner, Mahler û Richard Strauss. Bajar ji hêla mîlîsên sosyalîst Engelbert Dollfuss ve hate dagir kirin, ku paşê bû serokwezîr, û şahidiya Şerê navxweyî yê Awistiryayê 1934 bû.

Têkiliyên Awistirya - Osmanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Viyana di dîroka xwe de du caran ji aliyê Împeratoriya Osmanî ve hat dorpêçkirin. Yekem di 1529 de Silêman ê Zindî, û ya duyem jî ji aliyê Kara Mustafa Paşa di sala 1683 de. Di her du dorpêçan de her du alî jî xisarên mezin dîtin. Piştî dorpêça duyemîn paşvekişîna Împeratoriya Osmanî ya ku lêdaneke giran lê hat kirin, li Viyanayê wek şikestinekê hat qebûlkirin û ji bo ku ev têkçûn nemir bike, Katedrala Ezîz Stefan, peykerê leşkerekî osmanî ku di bin lingan de hatiye pêlkirin. Herweha Katedrala Ezîz Stefan di dema dorpêçkirina Împeratoriya Osmanî de ji bo gelê Viyanayê bû penagehek û ew demeke dirêj di hundirê katedralê de man ku nekevin. şerr. Ev katedral ji ber ku şahidiya gelek şeran bûye, bûye sembola azadiya Viyanayê. Zengila Pûmerînê, ku bi navê zengila Tirkî jî tê zanîn, li ser berhevkirina tiştên metal ên ku di dema dorpêça duyemîn de û helandina tiştên metal ên berhevkirî de ji aliyê Împeratoriya Osmanî ya paşve vekişiyayî ve hiştibûn, hatiye avakirin. Di sala 1711an de, 300 perçeyên cihêreng (top, top, şûr û malzemeyên din ên Împaratoriya Osmanî) ji aliyê mamosteyê zengilê Johannes Archamer ve di zengileke mezin a bi bejahiya 316 santîmetre û giraniya wê 22,5 ton hatin helandin. . Zengil, di 26ê çileya paşîna (January) 1712-an de li ser birca başûrê katedralê hatî çêkirin, Şerê Cîhanî yê Yekem û tevlîbûna Avusturya di şerê dewletên mezin ên wekî Amerîka, Almanya û Rûsya de, ziyareke mezin dît. Di vê heyamê de katedral jî gelek xisar dît, banê wê şewitî û Pummerin Belli ket erdê û şikest. Li şûna zengila şikestî, ew Zengila Pummerin ji bajarê Sankt Florian ya li parêzgeha Awistiryaya Jorîn ji nû ve ava dikin, ku dîsa bîst ton giran e û bûye zengila herî mezin a welat. Zengila ku çêkirina wê di sala 1952'an de bi dawî bû, di 5'ê cotmeha 1957'an de di encama hewldanên dirêj de li ser birca bakur a ku cihê wê yê niha ye hate danîn. Serên cenî ji hesin li ser zengil û II. Wêneyek ku dorpêça Viyanayê tîne bîra mirov hat çêkirin. Leşkerek heta sala 1956-an li nêzîkî zengilê ma, ji berê de pê hesiya ku Çalakvanên Osmanî ya ku di sala 1534-an de hatiye afirandin, nêzîk dibe, da ku zengilê lêxe. Di sala 1956an de dema ku meclîsa bajarê Viyanayê diyar kir ku xeteriya Osmaniyan nemaye, leşkerê li kêleka zengilê ji kar hat avêtin.^[1]

Anschluss û Şerê cîhanî yê duyem[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di sala 1938an de, Adolf Hitlerê jidayikbûyî Awistirya ji balkona Neue Burg a li Heldenplatz, piştî ketina wî ya serketî (Anschluss) a Awistiryayê (bê şer) Nasyonalsosyalîzma Awistiryayî dîktator kir. Piştî vê pêşveçûnê, Viyana heta dawiya Şerê Cîhanî yê Duyem statuya paytexta xwe winda kir. Di 2'ê nîsana 1945an de Sovyetê bajar dorpêç kir û li dijî Almanan Êrîşa Viyanayê dest pê kir. Di êrîşên hewayî yên Keyaniya Yekbûyî û DYAyê de xizmetên tramvayê, belavkirina av û elektrîkê qut bûn û avahiyên giştî û yên taybet hatin hilweşandin an jî zirar dîtin. Piştî şer, yanzdeh roj şûnda Viyana ket û Awistirya ji Almanyaya Nazî veqetiya û Viyana dîsa paytexta komarê ragihand. Bajar heta sala 1955an ji aliyê artêşa DYA, Înglistan, Fransa û Yekîtiya Sovyetê ve hate parvekirin.

Erdnîgarî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Weke yek ji mezintirîn bajarên Ewropaya Navendî, Viyana pêşveçûna xwe bi giranî deyndarê cîhê xwe yê erdnîgarî ye. Bajar li herêma bakur-rojavayê Hevza Viyanayê, li bakurê rojhilat Alp herêma kêmbûyî ye. Bajarê dîrokî li başûrê Çemê Dunayê ye. Îro bajar bi awayekî berfireh ber bi peravê din ê çem ve çûye. Viyana li xaçerêya riyên bazirganiyê yên kevin ên li rojhilat-rojava û bakur-başûr hate damezrandin. Dunûb li Viyanayê bi rê ve diçe, ji ber ku ji ber giravan li Deşta Viyanayê di nav gelek şaxan de parçe dibe.

Ji ber hilweşîna Bloka rojhilatê di 1989 de, têkiliyên bazirganî û aborî yên Awistiryayê bi cîranên wê yên bakur û rojhilat re xurt bûne. Nêzîkbûna erdnîgarî ya Viyanayê bi welatên Bloka rojhilatê ya berê re di vê wateyê de balkêş e. Bo nimûne, Viyana 60 km dûrî Bratîslava, paytexta Slovakya ye. Rastiya ku her du paytext ewqas nêzî hev in (têkiliya Vatîkan) li Ewropayê yekta ye.