Xanedana Ebasiyan

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Xelîfetiya Ebasîyan

العبّاسيّون Erebî


Dûgela Emewian
Dûgela Dabuyan
 — 
750 — 1258
1261 — 1517
Dûgela Memlûk
Dûgela Osmanîyan
Dûgela Ziyariyan

Ala ebasîyan


Agahiyên gelemperî
 Rêveberî
 Paytext Qahîre 1261-1517
 Ziman Erebî
 Dîn Îslam
 TBH
 TBH/sal {{{tbh kes}}}
 Dirav {{{dirav}}}
 Dem {{{dem}}}
 Nîşana înternetê {{{nîşana înternetê}}}
 Kd. telefonê {{{koda telefonê}}}
 {{{agahîgelemp1 sernav}}} {{{agahîgelemp1}}}
 {{{agahîgelemp2 sernav}}} {{{agahîgelemp2}}}
 {{{agahîgelemp3 sernav}}} {{{agahîgelemp3}}}
 {{{agahîgelemp4 sernav}}} {{{agahîgelemp4}}}
 {{{agahîgelemp5 sernav}}} {{{agahîgelemp5}}}

Gelhe
{{{gelhe}}}
{{{gelhe2}}}
{{{gelhe3}}}
{{{gelhe4}}}
{{{gelhe5}}}

Rûerd
{{{rûerd}}}
{{{rûerd2}}}
{{{rûerd3}}}
{{{rûerd4}}}
{{{rûerd5}}}

Dîrok û bûyer

Serwerî
   Wekîl
 750-754 As-Saffah
 1508-1517 al-Mutawakkil III
{{{serokA6}}}
   {{{sernav serokB}}}
{{{serokB1}}}
{{{serokB2}}}
{{{serokB3}}}
{{{serokB4}}}
{{{serokB5}}}
   {{{sernav serokC}}}
{{{serokC1}}}
{{{serokC2}}}
{{{serokC3}}}
{{{serokC4}}}
{{{serokC5}}}
   {{{sernav serokD}}}
{{{serokD1}}}
{{{serokD2}}}
{{{serokD3}}}
{{{serokD4}}}
{{{serokD5}}}
   
{{{serokE6}}}
{{{serokE7}}}
{{{serokE8}}}
{{{serokE9}}}

Karîna qanûndanînê
{{{perleman}}}

Ya berê Ya paşê
Xanedana EmewiyanXanedana Emewiyan
Xanedana DabuyanXanedana Dabuyan
Dewleta MemlûkiyanDewleta Memlûkiyan
Împaratoriya OsmanîÎmparatoriya Osmanî
Xanedana ZiyariyanXanedana Ziyariyan

Xelîfetiya Ebasîyan (bi erebî: اَلْخِلَافَةُ ٱلْعَبَّاسِيَّةُ‎‎, lat. al-Xilāfah al-ʿAbbāsīyah) xanêdana di 750an de xelîfetî ji umeyeyan standî bû û xelifetî heta 1258an di destên xwe de girtî bûn. Ew piştî Şoreşa Ebasî yê hatin. Navê Xanedana Ebasiyan ji Ebas bin Ebdulmutelib, yek ji apên Muhemmed pexember hatîye.[1]

Demezrandin[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ebû Muslim Xoresanî di 747an li Merw/Xorasan Ebû'l-Ebas, yek ji mîrovên apê Muhemmed pexember Ebas, wek Xelîfeye nû d zanîn. Ew tevgera ji aliya xelkên îranî ji bo arîstokrasiyan Umeyeyan hatî bû der xistin. Di kargera umeyeyan de li kêleka Ereb[2] xelkên îranî wek sinifa dûyem diman. Bi dawî 750an de Ebasiyan di 750an de Umeyeyên di serdariya xelîfe Merwan II de li nêzî çemê Zapê bin xistin û xelîfetî dest xwe xistin.[3]

Ji pê vê bin ketinê re yek ji mîrzayên Umeyeyan û gel rêviya Endulus, Spanya, kuder ku wî di 756an de Ebdurehman I Emîrata Kordobayê sazandî bû.

Ebûl Ebas di 754an de mir. Birayê wî El-Mensûr, kî ku gorî hinan wek damezrênerê Ebasiyan tê dîtîn, Ebû Mûslim di 755an de hat kuştin da û dewlet wek keyaniya Îraniyan demezrand.[4] Di çar salan de wî di 762an de Bexdad şûnda ava kir û paytext ji Şamê de bira wê der.

Demên herî rind[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dema Harûn Reşîd de (786-809) Ebasiyan dema xweya herî rind dî bûn. Di wê demê de Harûn Reşîd wezîrên xwe ji eşîreteke îranî Bermakiyan de hilbijartî bûn. Lê di hevşêwe wextê de Endulus, Maxrêb di destên Ebasiyan de der ket. Hembera van berzaxan Ebasiyan di sedsala 9'an û 8'an de rewşeke nuwazeya aborî û çendayî dîdî bûn dîdî bûn. Klasîka mezin Hezar û yek şev di wan deman de hat nivisandî bû.

Ji pê mirina Harûn Reşîd re 809 kargerî navbera du lawên wî El-Emîn (Bexdad) û El-Memûn (Merw) hat parva kirin. Lê di 813an de El-Memûn bi tenê derbaza xelifetîye bû. Wî encax di 819an de paytexta xwe bira Bexdad û heta mirina xwe 833an li wir ma.

Rûxîn[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji pê El-Memûn re El-Mutesim (833-842) xelifetî dewam kir. Di sedsala 9'an de Ebasiyan artêşeke ji dîlan de pêk dihatî, Memlûkan, saz kirî bûn. Dema El-Mutesim de paytext hat ji Bexdadê de birîna Semerqend. Lê ji pê vê bûyere re li Bexdadê Bûwayhîdan karger dest xwe xist. Êdî di wê demê şunda Bûwayhîdan xelifetî bi temamî kontrol dikir û wan ku kî dixast ew vebuhta xelifetiye dikirin. Heta Selçûqîyan di 1055an de bi serdariya Tûxrûl Beg Bexdad dagir kir kargeriya Ebasiya di destên wan de ma. El-Muqtefî (1136-1160) û En-Nesir (1180-1225) otorîteya Ebasiyan peyda kir jî, vê carê jî dagirkirina Moxolan dest pê kir.[5]

Di 1258an de Moxolan bi destên Hûlagû Bexdad dagir kir û xelîfe el-Mustesim îdam kirin da û xelifetiya Ebasiyan hilweşandin. Lê el-Mustensir, apê xelifeyî paşîn el-Mustesim, rêviya Qehîre û li wir bi piştgirtiya siltanê Memlûkan, Baybars, wek xelîfeye nû da zanîn. Lê êdî li ser kargerîye tu bandora Xelîfe tune bû. Tenê el-Musteîn (1406-1414) demeke kut 1412an de dijeke polîtîk stand.

Xelîfeye paşîn el-Mutewekil III (1508-1516 ji pê dagir kirina împaratorê Osmanan Selim I re ji Qehîre de hat birina Stenbol e û xelîfetî derbaza Osmanan bû.

Mijarên têkildar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ^ Illerhaus: Haschimitische Propaganda. 2011. ↑
  2. ^ "ABŪ MOSLEM ḴORĀSĀNĪ – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org. Archived from the original on 22 November 2015. Retrieved 20 November 2015.
  3. ^ Bobrick 2012, p. 45
  4. ^ Richards, D. S. (22 April 2020). The Chronicle of Ibn al-Athir for the Crusading Period from al-Kamil fi'l-Ta'rikh. Part 3: The Years 589–629/1193–1231: The Ayyubids after Saladin and the Mongol Menace. Routledge. ISBN 978-1-351-89281-0.
  5. ^ Vgl. Baber Johansen: Contingency in a Sacred Law. Legal and Ethical Norms in the Muslim Fiqh (= Studies in Islamic Law and Society. Bd. 7). Brill, Leiden u. a. 1999, ISBN 90-04-10603-0, S. 3.