Ereb

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Ereb
العرب, al-ʿarab
Map of the Arab Diaspora in the World.svg
Belavbûna ereban li cihanê
Gelhe tevahî
400,000,000[1] - 420,000,000[2]
Yekîtiya Ereb 350,000,000[3] (2022)
Diyaspora: 50[4] - 70 mîlyon[5] (2020)
Ziman
Bi bawerî: Erebî yan Amazigh
Baweriya dînî
Îslam (sunîtî, şiîtî, elewîtî) û xiristiyanî

Ereb (bi erebî: العرب‎, lat. al-ʿarab) komekî etnîkî ya Samîaxiv[6] li Nîvgirava Erebî û li bakurê Afrîkayê ne, ku bi giranî li welatê Ereb. Wekî civakên ne-xweser, Ereb jî li gelek welatên cîhanê li diyasporayê dijîn, bi giranî li Başur û bakure Amerikaye û Ewropayê, nemaze li Brezîl, Arjentîn, Fransa û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê.[7] Hejmara mirovên bi eslê xwe Ereb 450 milyon kes tê texmînkirin û piraniya wan li dîasporayê ne. Lêbelê, gelek mirovên bi eslê xwe Ereb li Amerîkaya Latînî êdî bi Erebî na axivin.[8][9]

Ji ber ku pênase di çand û demên cûda de pir cûda dibe, peywirek zelal tenê di çarçoveyek guncaw de gengaz e. Ji bo Ereban kesên biyanî yên ku bi Erebî rast nizanin wekî Ecem têne hesibandin. Komên etnîkî yên wekî Berber, Kurd, Tirkmen, Suryanî û kêmnetewên din ên li welatên Ereban dijîn di nava Ereban de nayên jimartin. Gelek ji wan erebî wek zimanê duyemîn diaxivin.

Etimolojî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bikaranîna belgekirî ya destpêkê ya peyva Ereb ji bo referansa gel di tomarek bi Zimanê akadî ya dagirkirina Aramî a Asûriyan (sedsala 9an BZ) de di monotoliya xûrx de xuya dibe. Monoliths ev têgîn ji bo Beduynên Nîvgirava Erebî yên di bin desthilatdariya Qral Gindîbû de bikar anîne ku wekî beşek ji hevbendiyek li dijî Asûr şer kirine.[10] Di nav xenîmetên ku artêşa padîşahê Asûrî Şalmaneser III di Şerê Qerqarê (853 BZ) de girtiye, 1000 deve ji "Gîndibu'yê Arbâya" an "[zilamê] Gindîbû yê Ereban" (ar-ba-a-a, hene bûna nîsba rengdêra navdêra ereb).

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Piştî mirina Muhemmed di sala 632an de, artêşên Raşidûn dest bi kampanyayên fethê kirin û Xelîfet, an Împeratoriya Îslamî, ku yek ji mezintirîn împaratoriyên dîrokê ye, ava kirin. Ew ji împaratoriya Erebî ya berê ya Queen Mawia an jî Împaratoriya Palmyrene ya Asûrî-Ereb mezintir bû û dirêjtir bû.[11][12] Dewleta Reşîdûn dewleteke bi temamî nû bû û ne mîna mîrektiyên Ereb ên sedsala xwe yên mîna Himyariyan, Laxmîdan û Xesaniyan bû.[13][14]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Xanedana Ebasiyan
Searchtool.svg Gotara bingehîn: Çar Xelîfe

Ebasî neviyên Abbas ibn Abd al-Muttalib, yek ji apên herî biçûk ên Mihemed û ji heman eşîra Benû Haşim bûn. Ebasîyan serhildanek li dijî Emewiyan bi rê ve birin û di şerê Zabê de ew têk birin û bi bandor li serweriya wan li hemû deverên Împeratoriyê ji bilî Endulusê bi dawî bû. Di sala 762an de Xelîfeyê Ebasî yê duyem el-Mensûr bajarê Bexdayê damezrand û wek paytexta Xîlafetê îlan kir. Berevajî Emewiyan, Ebasiyan ji aliyê kesên ne-ereb piştgirî didan.[15]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Fatimî

Xîlefeta Fatimî di destpêka sedsala 10an de ji aliyê el-Mehdî Billah ve, ku ji dûndana Fatima keça Mihemed e, hat damezrandin. Misir navenda siyasî, çandî û olî ya împaratoriya Fatimiyan bû. Dewleta Fatimiyan di nav Berberên Kutama de, li rojavayê peravên Afrîkaya Bakur, li Cezayirê, di sala 909an de Reqada, paytexta Axlabîd, dagir kir. Di sala 921an de Fatimiyan bajarê Tûnisê Mehdiya weke paytexta xwe ya nû ava kirin. Di sala 948'an de wan paytexta xwe guheztin El-Mensûriye, li nêzî Qeyrûana Tûnisê û di sala 969'an de Misir zeft kirin û Qahîre wekî paytexta xîlafeta xwe ava kirin.[16]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Împeratoriya Osmanî
Leşkerên ereb di serhildana erebî de

Ji 1517 heta 1918, piraniya cîhana Ereb di bin serweriya Împeratoriya Osmanî de bû. Osmaniyan li Qahîre Siltanatiya Memlûkê têk bir û xîlafeta Ebbasiyan bi dawî kir. Ereban bi guhertina rêveberiyê hîs nekir, ji ber ku Osmaniyan desthilatdariya xwe li gorî pergalên rêveberiyên berê yên Ereban model kirin.[17]

Piştî Şerê Cîhanî yê Yekem, dema ku Împaratoriya Osmanî ji aliyê Împaratoriya Brîtanî ve hat hilweşandin, koloniyên Osmanî yên berê di navbera Brîtanya û Fransiyan de wekî erkên Yekîtiya Neteweyan hatin dabeş kirin.[18][19]

Dewletên ereb

Piştî kolonyalîzmê, Ereb bi tevahî 22 welatên ku ji Afrîkaya Bakur heta Rojhilata Navîn dirêj dibin, bûne serxwebûna xwe.

Ziman[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Zimanê erebî

Erebî (bi erebî: اللغة العربية al-luġatu al-ʿarabiyya) zimanê erebî ji Malbata zimanê Hamî−Samî ji baskê Samî ye. Qurana Pîroz bi zimanê erebî ye. Alfebeya erebî ji 28 tîpan pêk tê. Ew li welatên mîna Maroko, Cezayir, Tûnis, Misir, Surî, Îraq, Erebistana Siyûdî û din tê gotin. Di heman demê de, di van welatan de zimanê yekem fermî ye.

Alfabe[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

hjm. Herfe Nav IPA
1. ا alif a, aː, ɒ, ɒː, i, ɨ, u
2. ب bā b
3. ت tā t
4. ث thā θ
5. ج djīm ʤ
6. ح hā ħ
7. خ khā x
8. د dāl d
9. ذ dhāl ð
10. ر rā r
11. ز zāi z
12. س sīn s
13. ش shīn ʃ
14. ص sād sˁ
15. ض dād đˁ
16. ط tā tˁ
17. ظ zā zˁ
18. ع ain' ʕ
19. غ ghain ɣ
20. ف fā f
21. ق qāf q
22. ك kāf k
23. ل lām l
24. م mīm m
25. ن nūn n
26. ه hā h
27. و wāw w, u, uː
28. ى yā i, iː, ɨ, ɨː, y

Pêjgeh[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Pêjgeha ereb

Çand û hunera ereban pirr dewlemend e. Bi belavbûna Îslamê re kûltûra gelên îslam pejirandine jî tevlî ya ereban bûye.[20] Xwarinên ereban bandoreke mezin li yên cîranan kirine, herwiha berevajî jî. Riz, nîsk, lovî (lobiye), berhemên şîr, goştê sor bingeh in di pêjgeha ereb de. Bi qasî kurd û farisan nebe jî, biharbêhnê bikartînin.[21]

Li bakurê Afrîkayê ku lê ereb dijîn, bandora xwarinên herêma Deryaya Navîn û afrîkayî jî gelek e.[22] Mirov dikare bêje, li peravên Deryaya Navîn, çandeke hevpar heye. Ji pêjgeja kurdî jî gelek xwarin derbasê ya ereban bûye. Kufte, hin cureyên şorbeyê û kilor ji kurd û farisan derbasê ereban bûye.

Ereb bi kafê (qehwe), şîranîyên bêhempa, goşt û riz, dehan cureyên nanê deng dane. Di cîhanê de cihê pêjgeha ereb gelek mezin e, bilind tê nirxandin.[23]

Mijarên têkildar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ↑ https://books.google.com/books?id=e7RGDwAAQBAJ&pg=PA159
  2. ↑ https://books.google.at/books?id=DM-mDwAAQBAJ&pg=PA23&redir_esc=y
  3. ↑ https://www.unesco.org/new/en/unesco/events/prizes-and-celebrations/celebrations/international-days/world-arabic-language-day/
  4. ↑ https://sole.digital/the-arab-diaspora
  5. ↑ https://www.iemed.org/publication/the-arab-world-and-latin-americalong-standing-migration-an-expanding-south-south-partnership/
  6. ↑ "Who Is an Arab?". www.africa.upenn.edu. Roja wergirtinê: 29 îlon 2022.
  7. ↑ "Arab | Description, History, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 29 îlon 2022.
  8. ↑ streiman (28 nîsan 2021). "¡Viva los Arabes!: Underreported stories of the Arabs of the Americas". Atlantic Council (bi American English). Roja wergirtinê: 1 sibat 2023.
  9. ↑ "A Lebanese online archive chronicles Arab immigration to Latin America". Arab News (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 1 sibat 2023.
  10. ↑ Retsö, Jan (2003). The Arabs in Antiquity: Their History from the Assyrians to the Umayyads (bi îngilîzî). Psychology Press. ISBN 978-0-7007-1679-1.
  11. ↑ Ellis, Kail C. (12 kanûna paşîn 2018). Secular Nationalism and Citizenship in Muslim Countries: Arab Christians in the Levant (bi îngilîzî). Springer. ISBN 978-3-319-71204-8.
  12. ↑ Kamel, Lorenzo (31 adar 2017). The Frailty of Authority: Borders, Non-State Actors and Power Vacuums in a Changing Middle East (bi îngilîzî). Edizioni Nuova Cultura. ISBN 978-88-6812-828-9.
  13. ↑ Nydell, Margaret K. (26 tîrmeh 2018). Understanding Arabs: A Guide for Modern Times (bi îngilîzî). John Murray Press. ISBN 978-1-4736-9091-2.
  14. ↑ Caplan, Neil (4 îlon 2019). The Israel-Palestine Conflict: Contested Histories (bi îngilîzî). John Wiley & Sons. ISBN 978-1-119-52387-1.
  15. ↑ "IBGE | Biblioteca | Detalhes | Características étnico-raciais da população : classificações e identidades". biblioteca.ibge.gov.br. Roja wergirtinê: 1 sibat 2023.
  16. ↑ Amar, Paul (15 tîrmeh 2014). The Middle East and Brazil: Perspectives on the New Global South (bi îngilîzî). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-01496-2.
  17. ↑ "Turkey repeating Ottoman Empire's crimes against Arabs". Arab News (bi îngilîzî). Roja wergirtinê: 1 sibat 2023.
  18. ↑ "French-Arabs battle stereotypes - Entertainment News, French Cinema, Media - Variety". web.archive.org. 21 sibat 2010. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 21 sibat 2010. Roja wergirtinê: 1 sibat 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  19. ↑ Crumley, Bruce (24 adar 2009). "Breaking News, Analysis, Politics, Blogs, News Photos, Video, Tech Reviews". Time (bi American English). Roja wergirtinê: 1 sibat 2023.
  20. ↑ Flandrin, Jean-Louis; Montanari, Massimo; Sonnenfeld, Albert; Botsford, Clarissa (1999). Food: A Culinary History from Antiquity to the Present. New York: Penguin Books. ISBN 0-231-11154-1.
  21. ↑ https://arabkitchen88.business.site/
  22. ↑ Nasrallah, Nawal (2007). Annals of the Caliphs' Kitchens. Brill. pp. 121–122.
  23. ↑ Zaouali, Lilia (2007). Medieval Cuisine of the Islamic World. University of California Press.

Girêdanên derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Ereb de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Ereb&oldid=1166334" hatiye standin.