Xanedana Ebasiyan

Xelîfetiya Ebasîyan العبّاسيّون Erebî
← ←  —  750 — 1258 1261 — 1517 → → →
Ala ebasîyan
Agahiyên gelemperî
Rêveberî
Paytext		Qahîre 1261-1517
Ziman		Erebî
Dîn		Îslam
TBH
TBH/sal		{{{tbh kes}}}
Dirav		{{{dirav}}}
Dem		{{{dem}}}
Nîşana înternetê		{{{nîşana înternetê}}}
Kd. telefonê		{{{koda telefonê}}}
{{{agahîgelemp1 sernav}}}		{{{agahîgelemp1}}}
{{{agahîgelemp2 sernav}}}		{{{agahîgelemp2}}}
{{{agahîgelemp3 sernav}}}		{{{agahîgelemp3}}}
{{{agahîgelemp4 sernav}}}		{{{agahîgelemp4}}}
{{{agahîgelemp5 sernav}}}		{{{agahîgelemp5}}}
Gelhe
		{{{gelhe}}}
		{{{gelhe2}}}
		{{{gelhe3}}}
		{{{gelhe4}}}
		{{{gelhe5}}}
Rûerd
		{{{rûerd}}}
		{{{rûerd2}}}
		{{{rûerd3}}}
		{{{rûerd4}}}
		{{{rûerd5}}}
Dîrok û bûyer
Serwerî
Wekîl
750-754		As-Saffah
1508-1517		al-Mutawakkil III
		{{{serokA6}}}
{{{sernav serokB}}}
		{{{serokB1}}}
		{{{serokB2}}}
		{{{serokB3}}}
		{{{serokB4}}}
		{{{serokB5}}}
{{{sernav serokC}}}
		{{{serokC1}}}
		{{{serokC2}}}
		{{{serokC3}}}
		{{{serokC4}}}
		{{{serokC5}}}
{{{sernav serokD}}}
		{{{serokD1}}}
		{{{serokD2}}}
		{{{serokD3}}}
		{{{serokD4}}}
		{{{serokD5}}}
		{{{serokE6}}}
		{{{serokE7}}}
		{{{serokE8}}}
		{{{serokE9}}}
Karîna qanûndanînê
	{{{perleman}}}
Ya berê Ya paşê Xanedana Emewiyan Xanedana Dabuyan Dewleta Memlûkiyan Împaratoriya Osmanî Xanedana Ziyariyan

Xelîfetiya Ebasîyan (bi erebî: اَلْخِلَافَةُ ٱلْعَبَّاسِيَّةُ‎, lat. al-Xilāfah al-ʿAbbāsīyah) xanêdana di 750an de xelîfetî ji umeyeyan standî bû û xelifetî heta 1258an di destên xwe de girtî bûn. Ew piştî Şoreşa Ebasî yê hatin. Navê Xanedana Ebasiyan ji Ebas bin Ebdulmutelib, yek ji apên Muhemmed pexember hatîye.

Demezrandin

Ebû Muslim Xoresanî di 747an li Merw/Xorasan Ebû'l-Ebas, yek ji mîrovên apê Muhemmed pexember Ebas, wek Xelîfeye nû d zanîn. Ew tevgera ji aliya xelkên îranî ji bo arîstokrasiyan Umeyeyan hatî bû der xistin. Di kargera umeyeyan de li kêleka Ereb xelkên îranî wek sinifa dûyem diman. Bi dawî 750an de Ebasiyan di 750an de Umeyeyên di serdariya xelîfe Merwan II de li nêzî çemê Zapê bin xistin û xelîfetî dest xwe xistin.

Ji pê vê bin ketinê re yek ji mîrzayên Umeyeyan û gel rêviya Endulus, Spanya, kuder ku wî di 756an de Ebdurehman I Emîrata Kordobayê sazandî bû.

Ebûl Ebas di 754an de mir. Birayê wî El-Mensûr, kî ku gorî hinan wek damezrênerê Ebasiyan tê dîtîn, Ebû Mûslim di 755an de hat kuştin da û dewlet wek keyaniya Îraniyan demezrand. Di çar salan de wî di 762an de Bexdad şûnda ava kir û paytext ji Şamê de bira wê der.

Demên herî rind

Dema Harûn Reşîd de (786-809) Ebasiyan dema xweya herî rind dî bûn. Di wê demê de Harûn Reşîd wezîrên xwe ji eşîreteke îranî Bermakiyan de hilbijartî bûn. Lê di hevşêwe wextê de Endulus, Maxrêb di destên Ebasiyan de der ket. Hembera van berzaxan Ebasiyan di sedsala 9'an û 8'an de rewşeke nuwazeya aborî û çendayî dîdî bûn dîdî bûn. Klasîka mezin Hezar û yek şev di wan deman de hat nivisandî bû.

Ji pê mirina Harûn Reşîd re 809 kargerî navbera du lawên wî El-Emîn (Bexdad) û El-Memûn (Merw) hat parva kirin. Lê di 813an de El-Memûn bi tenê derbaza xelifetîye bû. Wî encax di 819an de paytexta xwe bira Bexdad û heta mirina xwe 833an li wir ma.

Rûxîn

Ji pê El-Memûn re El-Mutesim (833-842) xelifetî dewam kir. Di sedsala 9'an de Ebasiyan artêşeke ji dîlan de pêk dihatî, Memlûkan, saz kirî bûn. Dema El-Mutesim de paytext hat ji Bexdadê de birîna Semerqend. Lê ji pê vê bûyere re li Bexdadê Bûwayhîdan karger dest xwe xist. Êdî di wê demê şunda Bûwayhîdan xelifetî bi temamî kontrol dikir û wan ku kî dixast ew vebuhta xelifetiye dikirin. Heta Selçûqîyan di 1055an de bi serdariya Tûxrûl Beg Bexdad dagir kir kargeriya Ebasiya di destên wan de ma. El-Muqtefî (1136-1160) û En-Nesir (1180-1225) otorîteya Ebasiyan peyda kir jî, vê carê jî dagirkirina Moxolan dest pê kir.

Di 1258an de Moxolan bi destên Hûlagû Bexdad dagir kir û xelîfe el-Mustesim îdam kirin da û xelifetiya Ebasiyan hilweşandin. Lê el-Mustensir, apê xelifeyî paşîn el-Mustesim, rêviya Qehîre û li wir bi piştgirtiya siltanê Memlûkan, Baybars, wek xelîfeye nû da zanîn. Lê êdî li ser kargerîye tu bandora Xelîfe tune bû. Tenê el-Musteîn (1406-1414) demeke kut 1412an de dijeke polîtîk stand.

Xelîfeye paşîn el-Mutewekil III (1508-1516 ji pê dagir kirina împaratorê Osmanan Selim I re ji Qehîre de hat birina Stenbol e û xelîfetî derbaza Osmanan bû.

Mijarên têkildar

• Listeya Xelîfeyan
• Dîroka Îranê
• Dîroka Kurdistanê
• Dîroka îslamê
• Sunîtî
• Ereb
• Zimanê erebî
• Bexda