Civaknasî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Bi înteraktîvî li dîroka rûpelê bigere
← Cudahiya kevntirCudahiya nûtir →
Content deleted Content added
DîtbarîWîkînivîs
Penaber49 (gotûbêj | beşdarî)
62.999 guhartin
Etîket: Guhartina mobîl Guhartina malpera mobîl Guhartina mobîl a pêşketî
Rescuing 5 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
Rêz 44: Rêz 44:
—[[John Harriss]], ''The Second Great Transformation? Capitalism at the End of the Twentieth Century'' (1992)</blockquote>
—[[John Harriss]], ''The Second Great Transformation? Capitalism at the End of the Twentieth Century'' (1992)</blockquote>
===Pêşveçûna berdewam===
===Pêşveçûna berdewam===
Yekem perwerdehiya zanîngehê ya bi navê "Sosyolojî"yê di sala 1875an de li Dewletên Yekbûyî ya li Yaleyê ji aliyê [[William Graham Sumner]] ve hatiye danîn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20100705113641/http://www.encyclopedia.com/doc/1O119-Sociology.html |sernav=Sociology – FREE Sociology information {{!}} Encyclopedia.com: Find Sociology research |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-04-23}}</ref> Di sala 1883an de, Lester F. Ward, ku paşê bûye yekem serokê Komeleya Civaknasî ya Amerîkî (ASA), Sosyolojiya Dînamîk-An Zanista Civakî ya Serlêkirî ku li ser bingehê civaknasiya statîkî û zanistên kêmtir tevlihev hatiye weşandin ku dijberî ya civaknasiya ''laissez-faire'' ya Herbert Spencer û Sumner dike.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The American Mind: An Interpretation of American Thought and Character Since the 1880's |paşnav=Commager |pêşnav=Henry Steele |weşanger=Yale University Press |tarîx=1950-01-01 |isbn=978-0-300-00046-7 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=De5sdTFRt5YC&q=commager+the+american+mind&pg=PA199}}</ref> Pirtûka 1200-rûpelî ya Ward di gelek perwerdehiyên sosyolojiya amerîkî yên destpêkê de wekî materyalek bingehîn hatiye bikar anîn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20060627062640/http://www.ku.edu/~socdept/about/ |sernav=The University of Kansas Department of Sociology |malper=web.archive.org |tarîx=2006-06-27 |roja-gihiştinê=2024-04-23}}</ref> Di sala 1890an de perwerdeya herî kevn a berdewam a amerîkî di kevneşopiya nûjen de li [[Zanîngeha Kansasê]] dest pê kiriye ku ji hêla [[Frank W. Blackmar]] ve hatiye destpêkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20071111141221/http://www.journals.uchicago.edu/AJS/home.html |sernav=American Journal of Sociology: Home |malper=web.archive.org |tarîx=2007-11-11 |roja-gihiştinê=2024-04-23}}</ref> Beşa Sosyolojiyê li [[Zanîngeha Şîgagoyê]] di 1892an de ji aliyê Albion Small ve hatiye damezrandin ku di heman demê de yekem pirtûka sosyolojiyê jî weşandiye. George Herbert Mead û Charles Cooley ku di sala 1891ê de li [[Zanîngeha Michiganê]] (bi John Dewey re) hevdu nasdikin û di sala 1894an de koçê Şîkagoyê dibin. Bandora wan psîkolojiya civakî û danûstendina sembolîk a Dibistana Şîkagoyê ya nûjen kiriye. Kovara Amerîkî ya Sosyolojiyê di sala 1895an de hatiye damezrandin piştre jî di sala 1905an de Komeleya Civaknasî ya Amerîkî (ASA) hatiye damezrandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20071111141221/http://www.journals.uchicago.edu/AJS/home.html |sernav=American Journal of Sociology: Home |malper=web.archive.org |tarîx=2007-11-11 |roja-gihiştinê=2024-04-23}}</ref>
Yekem perwerdehiya zanîngehê ya bi navê "Sosyolojî"yê di sala 1875an de li Dewletên Yekbûyî ya li Yaleyê ji aliyê [[William Graham Sumner]] ve hatiye danîn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.encyclopedia.com/doc/1O119-Sociology.html |sernav=Sociology – FREE Sociology information {{!}} Encyclopedia.com: Find Sociology research |malper=web.archive.org |roja-gihiştinê=2024-04-23 |archive-date=2010-07-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100705113641/http://www.encyclopedia.com/doc/1O119-Sociology.html |url-status=bot: unknown }}</ref> Di sala 1883an de, Lester F. Ward, ku paşê bûye yekem serokê Komeleya Civaknasî ya Amerîkî (ASA), Sosyolojiya Dînamîk-An Zanista Civakî ya Serlêkirî ku li ser bingehê civaknasiya statîkî û zanistên kêmtir tevlihev hatiye weşandin ku dijberî ya civaknasiya ''laissez-faire'' ya Herbert Spencer û Sumner dike.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=The American Mind: An Interpretation of American Thought and Character Since the 1880's |paşnav=Commager |pêşnav=Henry Steele |weşanger=Yale University Press |tarîx=1950-01-01 |isbn=978-0-300-00046-7 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=De5sdTFRt5YC&q=commager+the+american+mind&pg=PA199}}</ref> Pirtûka 1200-rûpelî ya Ward di gelek perwerdehiyên sosyolojiya amerîkî yên destpêkê de wekî materyalek bingehîn hatiye bikar anîn.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.ku.edu/~socdept/about/ |sernav=The University of Kansas Department of Sociology |malper=web.archive.org |tarîx=2006-06-27 |roja-gihiştinê=2024-04-23 |archive-date=2006-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060627062640/http://www.ku.edu/~socdept/about/ |url-status=dead }}</ref> Di sala 1890an de perwerdeya herî kevn a berdewam a amerîkî di kevneşopiya nûjen de li [[Zanîngeha Kansasê]] dest pê kiriye ku ji hêla [[Frank W. Blackmar]] ve hatiye destpêkirin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.journals.uchicago.edu/AJS/home.html |sernav=American Journal of Sociology: Home |malper=web.archive.org |tarîx=2007-11-11 |roja-gihiştinê=2024-04-23 |archive-date=2007-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071111141221/http://www.journals.uchicago.edu/AJS/home.html |url-status=dead }}</ref> Beşa Sosyolojiyê li [[Zanîngeha Şîgagoyê]] di 1892an de ji aliyê Albion Small ve hatiye damezrandin ku di heman demê de yekem pirtûka sosyolojiyê jî weşandiye. George Herbert Mead û Charles Cooley ku di sala 1891ê de li [[Zanîngeha Michiganê]] (bi John Dewey re) hevdu nasdikin û di sala 1894an de koçê Şîkagoyê dibin. Bandora wan psîkolojiya civakî û danûstendina sembolîk a Dibistana Şîkagoyê ya nûjen kiriye. Kovara Amerîkî ya Sosyolojiyê di sala 1895an de hatiye damezrandin piştre jî di sala 1905an de Komeleya Civaknasî ya Amerîkî (ASA) hatiye damezrandin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.journals.uchicago.edu/AJS/home.html |sernav=American Journal of Sociology: Home |malper=web.archive.org |tarîx=2007-11-11 |roja-gihiştinê=2024-04-23 |archive-date=2007-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071111141221/http://www.journals.uchicago.edu/AJS/home.html |url-status=dead }}</ref>


Kanona sosyolojîk a klasîkên ku Durkheim û Max Weber di serî de ne, hebûna xwe hinekî deyndarê Talcott Parsons e ye ku bi giranî bi danasîna herduyan ji temaşevanên amerîkî re tê hesibandin. Parsons kevneşopiya sosyolojîk bihêztir kiriye û rojeva sosyolojiya amerîkî di xala mezinbûna herî bilez a dîsîplînê de destnîşan kiriye. Civaknasî li [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ji hêla dîrokî ve kêmtir ji hevtayê xwe yê ewropî di bin bandora Marksîzmê de maye û heya roja îro bi berfirehî di nêzîkatiya xwe de statîstîkîtir dimîne.
Kanona sosyolojîk a klasîkên ku Durkheim û Max Weber di serî de ne, hebûna xwe hinekî deyndarê Talcott Parsons e ye ku bi giranî bi danasîna herduyan ji temaşevanên amerîkî re tê hesibandin. Parsons kevneşopiya sosyolojîk bihêztir kiriye û rojeva sosyolojiya amerîkî di xala mezinbûna herî bilez a dîsîplînê de destnîşan kiriye. Civaknasî li [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ji hêla dîrokî ve kêmtir ji hevtayê xwe yê ewropî di bin bandora Marksîzmê de maye û heya roja îro bi berfirehî di nêzîkatiya xwe de statîstîkîtir dimîne.


Yekem beşa sosyolojiyê ya ku li [[Keyaniya Yekbûyî]] hatiye damezrandin di sala 1904an de li Dibistana Aborî û Zanistên Siyasî ya Londonê (mala kovara Brîtanî ya Sosyolojiyê) bû.<ref>{{Jêder-malper |url=https://web.archive.org/web/20071023090913/http://www.lse.ac.uk/serials/Bjs/ |sernav=The British Journal of Sociology Online |malper=web.archive.org |tarîx=2007-10-23 |roja-gihiştinê=2024-04-23}}</ref> Leonard Trelawny Hobhouse û Edvard Westermarck di sala 1907an de li [[Zanîngeha Londonê]] bûne mamosteyên dîsîplînê. Wergêra îngilîzî ya [[Comte Harriet Martineau]] wekî yekem civaknasa jina îngilîzî hatiye binavkirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Leonard Trelawny Hobhouse Summary |ziman=en |url=https://www.bookrags.com/biography/leonard-trelawny-hobhouse/}}</ref> Di sala 1909an de Komeleya Sosyolojiya Alman ji hêla [[Ferdinand Tönnies]] û [[Max Weber]] ve hatiye damezrandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Harriet Martineau: theoretical and methodological perspectives |weşanger=Routledge |tarîx=2003 |isbn=978-0-415-94528-8 |çap=1. publ. in paperback |cih=New York, NY London |paşnavê-edîtor=Hill |pêşnavê-edîtor=Michael R. |series=Women and sociological theory}}</ref> Weber di sala 1919an de li Zanîngeha Ludwig Maximilian a Munchenê beşa yekem li Almanyayê ava kiriye ku sosyolojiya nû ya antîpozîtîvîst a bi bandor pêşkêş kiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Max Weber: An Intellectual Portrait |paşnav=Bendix |pêşnav=Reinhard |weşanger=University of California Press |tarîx=1977 |isbn=978-0-520-03194-4 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=63sC9uaYqQsC&pg=PA1}}</ref> Di sala 1920an de [[Florian Znaniecki]] beşa yekem a sosyolojiyê li [[Polonya]]yê ava dike. Enstîtuya Lêkolînên Civakî li Zanîngeha Frankfurtê (paşê bûye Dibistana Frankfurtê ya teoriya rexneyî) di sala 1923an de hatiye damezrandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/topic/Frankfurt-School |sernav=Frankfurt School {{!}} History, Features, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |tarîx=2024-04-12 |roja-gihiştinê=2024-04-23 |ziman=en}}</ref> Dema ku René Worms Enstîtuya Navnetewî ya Civaknasiyê damezrand, saziyek ku paşê ji hêla Komeleya Civaknasî ya Navneteweyî (ISA) ya pir mezin ve hatiye dorpêç kirin ku di sala 1949an de hatiye damezrandin hevkariya navneteweyî ya di sosyolojiyê de di sala 1893an de dest pê kiriye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.isa-sociology.org//en |sernav=International Sociological Association |malper=www.isa-sociology.org |roja-gihiştinê=2024-04-23 |ziman=en}}</ref>
Yekem beşa sosyolojiyê ya ku li [[Keyaniya Yekbûyî]] hatiye damezrandin di sala 1904an de li Dibistana Aborî û Zanistên Siyasî ya Londonê (mala kovara Brîtanî ya Sosyolojiyê) bû.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.lse.ac.uk/serials/Bjs/ |sernav=The British Journal of Sociology Online |malper=web.archive.org |tarîx=2007-10-23 |roja-gihiştinê=2024-04-23 |archive-date=2007-10-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071023090913/http://www.lse.ac.uk/serials/Bjs/ |url-status=bot: unknown }}</ref> Leonard Trelawny Hobhouse û Edvard Westermarck di sala 1907an de li [[Zanîngeha Londonê]] bûne mamosteyên dîsîplînê. Wergêra îngilîzî ya [[Comte Harriet Martineau]] wekî yekem civaknasa jina îngilîzî hatiye binavkirin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Leonard Trelawny Hobhouse Summary |ziman=en |url=https://www.bookrags.com/biography/leonard-trelawny-hobhouse/}}</ref> Di sala 1909an de Komeleya Sosyolojiya Alman ji hêla [[Ferdinand Tönnies]] û [[Max Weber]] ve hatiye damezrandin.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Harriet Martineau: theoretical and methodological perspectives |weşanger=Routledge |tarîx=2003 |isbn=978-0-415-94528-8 |çap=1. publ. in paperback |cih=New York, NY London |paşnavê-edîtor=Hill |pêşnavê-edîtor=Michael R. |series=Women and sociological theory}}</ref> Weber di sala 1919an de li Zanîngeha Ludwig Maximilian a Munchenê beşa yekem li Almanyayê ava kiriye ku sosyolojiya nû ya antîpozîtîvîst a bi bandor pêşkêş kiriye.<ref>{{Jêder-kitêb |sernav=Max Weber: An Intellectual Portrait |paşnav=Bendix |pêşnav=Reinhard |weşanger=University of California Press |tarîx=1977 |isbn=978-0-520-03194-4 |ziman=en |url=https://books.google.com/books?id=63sC9uaYqQsC&pg=PA1}}</ref> Di sala 1920an de [[Florian Znaniecki]] beşa yekem a sosyolojiyê li [[Polonya]]yê ava dike. Enstîtuya Lêkolînên Civakî li Zanîngeha Frankfurtê (paşê bûye Dibistana Frankfurtê ya teoriya rexneyî) di sala 1923an de hatiye damezrandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.britannica.com/topic/Frankfurt-School |sernav=Frankfurt School {{!}} History, Features, & Facts {{!}} Britannica |malper=www.britannica.com |tarîx=2024-04-12 |roja-gihiştinê=2024-04-23 |ziman=en}}</ref> Dema ku René Worms Enstîtuya Navnetewî ya Civaknasiyê damezrand, saziyek ku paşê ji hêla Komeleya Civaknasî ya Navneteweyî (ISA) ya pir mezin ve hatiye dorpêç kirin ku di sala 1949an de hatiye damezrandin hevkariya navneteweyî ya di sosyolojiyê de di sala 1893an de dest pê kiriye.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.isa-sociology.org//en |sernav=International Sociological Association |malper=www.isa-sociology.org |roja-gihiştinê=2024-04-23 |ziman=en}}</ref>
== Awayên lêkolînê ==
== Awayên lêkolînê ==


Guhartoya 02:12, 24 nîsan 2024

Diagramek tora civakî ya xeyalî.

Civaknasî, Sosyolojî yan jî zanista civakî şaxeke zanistî û sîstematîk a civaka mirovî ye ku civakê, tevgerên civakî yên mirovî, awayên pêwendiya civakî, danûstendina civakî û aliyên çandê yên bi jiyana rojane re ye lêkolîn dike.[1][2] Civaknasî wekî beşek, hem zanistên civakî û hem jî zanistên mirovî hatiye dîtin ku bi awayên cihêreng ên lêkolîna empîrîk û analîza rexneyî bi kar tîne ku di nav de ji bo pêşdebirina zanyariyek li ser nîzama civakî û guhertina civakî heye. Mijara sosyolojîkê ji analîzên di asta mîkro yên têkilî û tevgera takekesî bigire heya analîzên asta makro yên pergalên civakî û awayiya civakî diguhere. Lêkolîna sosyolojîk a ku tê bikaranîn dibe ku rasterast li ser siyaseta civakî û refahê were bikaranîn lê nêzîkatiyên teorîk dikarin li ser têgihîştina pêvajoyên civakî û rêbaza fenomenolojîk bisekinin.

Çavkaniyên kevneşopî yên sosyolojiyê di nav xwe de tebeqebûna civakî, çîna civakî, tevgera civakî, dîn, sekûlerîtî, dadwerîtî, zayendî, zayendîtî û jirêderketinê (tevgerên ji derveyî normê) vedihewîne. Lêkolînên dawî yên aliyên sosyo-teknîkî yên dabeşkirina dîjîtal wekî beşeke nû li sosyolojiyê hatiye zêdekirin.[3] Ji ber ku hemî qadên çalakiyên mirovî di bin bandora hevberdana di navbera pêkhateya civakî û dezgeha takekesî de ne civaknasî gav bi gav bala xwe ber bi mijar û saziyên din ve daye ku di nav de tenduristî û saziya bijîşkiyê, aborî, leşkerî, ceza û pergalên kontrolê, înternet, civaknasiya perwerdehiyê, sermayeya civakî û rola çalakiya civakî di pêşxistina zanîna zanistî de hene.

Ji ber ku lêkolînerên civakî li ser cûrbecûr teknîkên bi kalîte sekinî ne rêbazên zanistî yên civakî jî berfireh bûye. Bi taybetî veguherînên zimanî û çandî yên di nîveka sedsala 20an bûye sedema nêzîkatiyên şirovekarî, hermeneutîk û felsefî yên ji bo analîzkirina civakê.

Max Weber, Karl Marx û Emile Durkheim sosyologên klasîkên herî naskirî yên cihanê ne.

Etîmolojî

Civaknasî

Navê sosyolojiyê di zimanê kurdî de ji du peyvên hevgirtî yên civak û nasî yê pêk tên. Di zimanê kurdî de peyva civak komên mirovan rave dike, peyva nasî jî (di heman demê de hevwateya naskirinê ye) tê wateya naskirin yan jî tê wateya ravekirina şaxên zanistiyan. Bi vê awayê di zimanê kurdî de civaknasî zanista sosyolojiyê rave dike.

Sosyolojî

Beşek ji peyva sosyolojiyê navê xwe ji peyva latînî ya socius werdigire ku wateya "heval" an "hevalbendî"yê.[4] Paşgira -lojî jî (ku tê wateya 'lêkolînê') ji peyva yewnanî ya -λογία (-logía), ku ji peyva λόγος (lógos, 'peyv' an 'zanîn') zêde bûye derketiye holê.[4]

Dîrok

Birêvebirina aqilmendiya sosyolojîk beriya damezrandina bingeha dîsîplînê de hebûye. Analîzên civakî bi koka xwe ji berhevoka gerdûnî, zanîn û felsefeya gerdûnî ya hevpar e ku ji heyama helbesta pêkenok a kevnar a ku rexneya civakî û siyasî vedihewîne û ji heyama feylesofên yewnaniya kevnare yên wekê Sokrates, Platon û Arîstoteles ve heye. Wek mînak koka vekolînê bi kêmanî ve ji pirtûka Domesday ya sala 1086an ve hatiye dîtin ku feylesofên kevnar ên wekî Konfucius li ser girîngiya rolên civakî di pirtûkên xwe de nivîsiye.

Auguste Comte

Auguste Comte (1798–1857)

Têgîna civaknasiyê yekem car di sala 1780an de ji aliyê esayîstê fransî Emmanuel-Joseph Sieyès ve di destnivîsek neçapkirî de hatiye danîn.[5] Piştre jî sosyolojî ji hêla fîlozofê zanistê ya fransî Auguste Comte (1798–1857) ve di sala 1838an de bi awayekî serbixwe hatiye pênase kirin.[6][7] Comte berê têgîna fîzîka civakî bikar aniye lê piştre ew ji hêla kesên din ve bi taybetî ji aliyê statîstîknasê belçîkayî Adolphe Quetelet ve hatiye veqetandin. Comte ji bo ku zanista civakî bê fem kirin hewl daye ku dîrok, psîkolojî û aborî yê bi têgihîştina zanistî ya jiyana civakê yek bike. Comte di demek kurt ê piştî nexweşiya Şoreşa Fransayê nivîsiyê ku di nivîsên xwe de wî pêşniyar kiriye ku nexweşiyên civakî dikarin bi rêya pozîtîvîzma sosyolojîk werin çareser kirin ku nêzîkatiyek epîstemolojîk di Perwerdeya Felsefeya Pozîtîv de (1830–1842) de hatiye destnîşan kirin û piştre jî di Nêrîna Giştî ya Pozîtîvîzmê (1848) de cih girtiye. Comte bawer kiriye ku qonaxeke pozîtîvîst dê serdema dawîn a pêşveçûna têgihîştina mirovî, piştî qonaxên teolojîk û metafizîkî yên konjekturel nîşan bide. Di dîtina girêdayîbûna dorhêla teorî û çavdêriyê ya di zanistê de û bi dabeşkirina zanistan, Comte dikare di nêrîna nûjen a îro de wekê yekem feylesofê zanistê were dîtin.[8]

Comte ji bo pêşveçûna civaknasiyê lezek hêzdar da ku di dehsalên paşîn ên sedsala nozdehan de feydeyê daye. Gotina vê bê guman nayê îdiakirin ku civaknasên fransî yên wekî Durkheim şagirtên dilsoz ên kahînê pozîtîvîzmê bûn. Lê bi xwesteka li ser kêmnebûna her yek ji zanistên xwe yên bingehîn ji bo zanista taybetî ya zanistan a ku di hiyerarşiyê de pêşwaziya wî dikir û bi girankirina xwezaya sosyolojiyê wekî lêkolîna zanistî ya diyardeyên civakî, Comte sosyolojî xistiye ser nexşeyê. Bê guman destpêka [wî] dikare ji Montesquieu re, mînak û ji Condorcet re were şopandin, ne ku qala Saint-Simon, pêşiyê yekser ê Comte bike. Lê eşkerebûna Comte ya sosyolojiyê wekî zanistek taybetî, bi karakterê xwe yê taybet, Durkheim rewa kiriye ku wî wekî bav an damezrînerê vê zanistê bihesibîne, tevî ku Durkheim fikra sê dewletan qebûl nekir û nêzîkatiya Comte ya li ser civaknasiyê rexne kiriye.

—Frederick Copleston, A History of Philosophy: IX Modern Philosophy (1974), r. 118

Karl Marx

Karl Marx (1818–1883)

Hem Comte û hem jî Karl Marx li pêy pîşesazkirin û laîkbûna ewropî ji tevgerên cihêrengên dîrokî felsefe û zanistî îlham wergirtine bi awayeke zanistî dest bi pêşxistina sîstem û pergalên zanistî kirine. Mark pozîtîvîzma Comte red kiriye lê di hewldana pêşxistina "zanista civakê" de ji ber ku peyvên wî wateyên berfireh wergirtiye dîsa jî wek damezrînerê sosyolojiyê hatiye naskirin.[9] Li gorî Isaiah Berlîn, her çend Marx xwe wekê civaknas nebîne jî "bi qasî ku her kes dikare vê sernavê bixwaze" dibe ku ew wekî "bavê rastîn" ê sosyolojiya nûjen were dîtin.

Bersivên zelal û yekgirtî bi şert û mercên empirîkî yên nas ji bo wan pirsên teorîk ên ku di wê demê de herî zêde bala mirovan dikişand û ji wan derxistina rêwerzên pratîkî yên zelal bêyî ku di navbera her duyan de girêdanên eşkere çêkirî çêbike, destkevtiya bingehîn a teoriya Marx bû. Başkirina sosyolojîk a pirsgirêkên dîrokî û exlaqî ku Comte û piştî wî Spencer û Taine nîqaş kirin û rênexşeya wî derxistibûn tenê dema ku êrîşa Marksîzma milîtan ku encamên wî dibe pirsgirêkeke wêrankar bûye sedema lêkolînek rastîn û berbiçav û ji ber vê yekê lêgerîna delîlan zêde dibe û baldariya li ser rêbazê zexmtir dike.

Herbert Spencer

Herbert Spencer (1820–1903

Herbert Spencer yek ji civaknasên sedsala 19an ên herî populer û civaknasên herî bi bandorê sedsala 19an bû. Tê texmîn kirin ku Spencer di heyama jiyana xwe de nêzîkî milyonek pirtûk firotiye ku ji hemî civaknasên din ên di wê demê de pir zêdetir bûye.[10] Bandora wî yê li ser civaknasiyê ewqasî bi tesîr bûye ku gelek ramanwerên din ên sedsala 19an ku di nav wan de Émile Durkheim jî hebû ramanên xwe bi wî re diyar kirine. Di derbarê pirtûka Durkheim a bi navê Division of Labour in Society de bi rêjeyek mezin nîqaşeke berfireh e li ser pirtûkê heye ku Durkheim sosyolojiya xwe bi berfirehî ji Spencer deyn wergirtiye.[11]

Bingehên dîsîplîna akademîk

Émile Durkheim.

Yekem beşa fermî ya civaknasiyê li cîhanê di sala 1892n de ji aliyê Albion Small ve bi vexwendina William Rainey Harper li Zanîngeha Şîgagoyê hatiye damezrandin. American Journal of Sociology piştî demek kurt di sala 1895an de ji aliyê Small ve hatiye damezrandin.

Lê belê sazîbûna civaknasiyê wekî dîsîplînek akademîk bi giranî ji aliyê Émile Durkheim ve hate rêve kirin ku pozîtîvîzm wekî bingehek lêkolîna civakî ya pratîkî pêş xistiye. Dema ku Durkheim gelek hûrguliyên felsefeya Comte red kiriye di heman demê de rêbaza wî diparêze û berfireh dike ku zanistên civakî berdewamiya mentiqî ya yên xwezayî ne di qada çalakiya mirovan de û israr dikin ku ew dikarin heman objektîvbûn, rasyonalîzm û nêzîkatiya sedemîtiyê biparêzin. Durkheim di sala 1895an de li Zanîngeha Bordeauxê beşa yekem a civaknasiyê ya ewropî saz kiriye û xebata xwe yê bi navê Rules of the Sociological Method (1895) weşandiye. Li gorî Durkheim civaknasî dikare wekî "zanistiya saziyan, çêbûna wan û fonksiyona wan" were binav kirin.[12]

Monografiya Durkheim Suicide (1897) ji hêla civaknasên hevdem ve di analîzên statîstîkî de wekî xebateke bingehîn hatiye hesibandin. Suicide lêkolîna dozek e ku cûrbecûr rêjeya xwekuştinê di nav nifûsa Katolîk û Protestan de ye û ji bo veqetandina analîzên sosyolojîk ji psîkolojî yan jî ji felsefeyê re xizmet dike. Di heman demê de xebat di têgîna teorîkî ya fonksiyonalîzma awayî de jî beşdariyek mezin nîşan daye.

Civaknasî bi awayekê bi lez wekî bersiveke akademîk li hemberê kêşeyên têgihîştî yên modernîteyên wekê pîşesazîbûn, bajarîbûn, sekûlerîbûn û pêvajoya rasyonelibûnê pêş ketiye.[13] Digel ku antropolojî û statîstîkên Brîtanî bi gelemperî li ser rêgezek cûda dişopînin ev qad li parzemîna Ewropayê serdest bû. Lêbelê bi destpêka sedsala 20an gelek teorîsyen di cîhana îngilîzîaxêvan de çalak bûn. Çend sosyologên destpêkê bi mijarê ve girêdayî bûn ku bi aborî, huqûq, psîkolojî û felsefeyê re jî têkilî danîbûn û teoriyên ku di cûrbecûr qadên cûda de ne hatine bicih kirin. Ji destpêka vê yekê ve epîstemolojiya sosyolojîk, rêbaz û çarçoveyên lêkolînê pir berfireh bûne û ji hev cuda bûne.

Durkheim, Marx û teorîsyenê Alman Max Weber bi gelemperî wekî sê mîmarên sereke yên civaknasiyê hatine binav kirin.[14] Herbert Spencer, William Graham Sumner, Lester F. Ward, W.E.B. Du Bois, Vilfredo Pareto, Alexis de Tocqueville, Werner Sombart, Thorstein Veblen, Ferdinand Tönnies, Georg Simmel, Jane Addams û Karl Mannheim bi gelemperî wekî teorîsyenên damezrîner di nav koma akademîk de cih girtine. Di bernameyê de hatiye pêşniyarkirin dibe ku Charlotte Perkins Gilman, Marianne Weber, Harriet Martineau û Friedrich Engels wekî damezrînerên kevneşopiya femînîst di civaknasiyê de cih bigirin. Her fîgurek sereke bi perspektîf û rêgezek teorîkî ya taybetî ve girêdayî ne.

Marx û Engels derketina civaka nûjen beriya her tiştî bi pêşketina kapîtalîzmê ve girê didin; li gorî Durkheim ev yek bi taybetî bi pîşesazîbûn û dabeşkirina kar a civakî ya nû ve girêdayî bû; li gorî Weber ev yek bi peydabûna şêwazek ramanê ya cihêreng ve girêdayî bû ku hesabkirina maqûl a ku wî bi exlaqa protestanî ve girêdide. Bi hev re xebatên van civaknasên klasîk ên mezin pêşniyar dikin ku Giddens vê dawiyê wekî 'nêrîneke piralî ya sazûmanên modernîteyê' bi nav dike û ne tenê kapîtalîzm û endustriyalîzm wekî saziyên sereke yên modernîteyê lê li ser 'çavdêriyê' (bi maneya 'kontrolkirina agahî û çavdêriya civakî') û 'hêza leşkerî'yê jî wekî sazûmanên modernîteyê binav kiriye (kontrolkirina amûrên şîdetê di çarçoveya pîşesazkirina şer de). —John Harriss, The Second Great Transformation? Capitalism at the End of the Twentieth Century (1992)

Pêşveçûna berdewam

Yekem perwerdehiya zanîngehê ya bi navê "Sosyolojî"yê di sala 1875an de li Dewletên Yekbûyî ya li Yaleyê ji aliyê William Graham Sumner ve hatiye danîn.[15] Di sala 1883an de, Lester F. Ward, ku paşê bûye yekem serokê Komeleya Civaknasî ya Amerîkî (ASA), Sosyolojiya Dînamîk-An Zanista Civakî ya Serlêkirî ku li ser bingehê civaknasiya statîkî û zanistên kêmtir tevlihev hatiye weşandin ku dijberî ya civaknasiya laissez-faire ya Herbert Spencer û Sumner dike.[16] Pirtûka 1200-rûpelî ya Ward di gelek perwerdehiyên sosyolojiya amerîkî yên destpêkê de wekî materyalek bingehîn hatiye bikar anîn.[17] Di sala 1890an de perwerdeya herî kevn a berdewam a amerîkî di kevneşopiya nûjen de li Zanîngeha Kansasê dest pê kiriye ku ji hêla Frank W. Blackmar ve hatiye destpêkirin.[18] Beşa Sosyolojiyê li Zanîngeha Şîgagoyê di 1892an de ji aliyê Albion Small ve hatiye damezrandin ku di heman demê de yekem pirtûka sosyolojiyê jî weşandiye. George Herbert Mead û Charles Cooley ku di sala 1891ê de li Zanîngeha Michiganê (bi John Dewey re) hevdu nasdikin û di sala 1894an de koçê Şîkagoyê dibin. Bandora wan psîkolojiya civakî û danûstendina sembolîk a Dibistana Şîkagoyê ya nûjen kiriye. Kovara Amerîkî ya Sosyolojiyê di sala 1895an de hatiye damezrandin piştre jî di sala 1905an de Komeleya Civaknasî ya Amerîkî (ASA) hatiye damezrandin.[19]

Kanona sosyolojîk a klasîkên ku Durkheim û Max Weber di serî de ne, hebûna xwe hinekî deyndarê Talcott Parsons e ye ku bi giranî bi danasîna herduyan ji temaşevanên amerîkî re tê hesibandin. Parsons kevneşopiya sosyolojîk bihêztir kiriye û rojeva sosyolojiya amerîkî di xala mezinbûna herî bilez a dîsîplînê de destnîşan kiriye. Civaknasî li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji hêla dîrokî ve kêmtir ji hevtayê xwe yê ewropî di bin bandora Marksîzmê de maye û heya roja îro bi berfirehî di nêzîkatiya xwe de statîstîkîtir dimîne.

Yekem beşa sosyolojiyê ya ku li Keyaniya Yekbûyî hatiye damezrandin di sala 1904an de li Dibistana Aborî û Zanistên Siyasî ya Londonê (mala kovara Brîtanî ya Sosyolojiyê) bû.[20] Leonard Trelawny Hobhouse û Edvard Westermarck di sala 1907an de li Zanîngeha Londonê bûne mamosteyên dîsîplînê. Wergêra îngilîzî ya Comte Harriet Martineau wekî yekem civaknasa jina îngilîzî hatiye binavkirin.[21] Di sala 1909an de Komeleya Sosyolojiya Alman ji hêla Ferdinand Tönnies û Max Weber ve hatiye damezrandin.[22] Weber di sala 1919an de li Zanîngeha Ludwig Maximilian a Munchenê beşa yekem li Almanyayê ava kiriye ku sosyolojiya nû ya antîpozîtîvîst a bi bandor pêşkêş kiriye.[23] Di sala 1920an de Florian Znaniecki beşa yekem a sosyolojiyê li Polonyayê ava dike. Enstîtuya Lêkolînên Civakî li Zanîngeha Frankfurtê (paşê bûye Dibistana Frankfurtê ya teoriya rexneyî) di sala 1923an de hatiye damezrandin.[24] Dema ku René Worms Enstîtuya Navnetewî ya Civaknasiyê damezrand, saziyek ku paşê ji hêla Komeleya Civaknasî ya Navneteweyî (ISA) ya pir mezin ve hatiye dorpêç kirin ku di sala 1949an de hatiye damezrandin hevkariya navneteweyî ya di sosyolojiyê de di sala 1893an de dest pê kiriye.[25]

Awayên lêkolînê

Civaknasên naskirî

Mijarên tekildar

Çavkanî

  1. ^ "Dictionary.com | Meanings & Definitions of English Words". Dictionary.com (bi îngilîzî). 17 nîsan 2024. Roja gihiştinê 20 nîsan 2024.
  2. ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. Ji orîjînalê (PDF) di 18 çiriya pêşîn 2017 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 20 nîsan 2024.
  3. ^ Yang, Jianghua; Zhang, Mengzhu (13 çiriya paşîn 2023). "Beyond structural inequality: a socio-technical approach to the digital divide in the platform environment". Humanities and Social Sciences Communications (bi îngilîzî). 10 (1): 1–12. doi:10.1057/s41599-023-02326-1. ISSN 2662-9992.
  4. ^ a b "Sociology". Wikipedia (bi îngilîzî). 11 nîsan 2024.
  5. ^ Sieyès, Emmanuel Joseph (1999). Fauré, Christine (edîtor). Des manuscrits de Sieyès. 1: 1773 - 1799. Pages d'archives. Paris: Champion. ISBN 978-2-7453-0260-1.
  6. ^ Scott, John; Marshall, Gordon (2009). Comte, Auguste (bi îngilîzî). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199533008.001.0001/acref-9780199533008-e-357. ISBN 978-0-19-953300-8.
  7. ^ "Sociology | WorldCat.org". search.worldcat.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 22 nîsan 2024.
  8. ^ Bourdeau, Michel (2023). Zalta, Edward N.; Nodelman, Uri (edîtor). Auguste Comte (Çapa Spring 2023). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  9. ^ Calhoun, Craig; Gerteis, Joseph; Moody, James; Pfaff, Steven; Schmidt, Kathryn; Virk, Indermohan (10 nîsan 2002). Classical Sociological Theory (bi îngilîzî). Wiley. ISBN 978-0-631-21348-2.
  10. ^ Mingardi, Alberto; Meadowcroft, John (2011). Herbert Spencer. Major conservative and libertarian thinkers / ser. ed.: John Meadowcroft. New York, NY: Continuum. ISBN 978-0-8264-2486-0.
  11. ^ Perrin, Robert G. (1995). "Émile Durkheim's Division of Labor and the Shadow of Herbert Spencer". The Sociological Quarterly (bi îngilîzî). 36 (4): 791–808. doi:10.1111/j.1533-8525.1995.tb00465.x. ISSN 0038-0253.
  12. ^ Durkheim, Emile (1982). Rules for the Demonstration of Sociological Proof. London: Macmillan Education UK. rr. 147–163. ISBN 978-0-333-28072-0.
  13. ^ Habermas, Jürgen; Lawrence, Frederick; Habermas, Jürgen (2007). The philosophical discourse of modernity: twelve lectures (Çapa Reprinted). Cambridge: Polity Press. ISBN 978-0-7456-0830-3.
  14. ^ Kim, Sung Ho (2022). Zalta, Edward N.; Nodelman, Uri (edîtor). Max Weber (Çapa Winter 2022). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  15. ^ "Sociology – FREE Sociology information | Encyclopedia.com: Find Sociology research". web.archive.org. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 5 tîrmeh 2010. Roja gihiştinê 23 nîsan 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  16. ^ Commager, Henry Steele (1 kanûna paşîn 1950). The American Mind: An Interpretation of American Thought and Character Since the 1880's (bi îngilîzî). Yale University Press. ISBN 978-0-300-00046-7.
  17. ^ "The University of Kansas Department of Sociology". web.archive.org. 27 hezîran 2006. Ji orîjînalê di 27 hezîran 2006 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 23 nîsan 2024.
  18. ^ "American Journal of Sociology: Home". web.archive.org. 11 çiriya paşîn 2007. Ji orîjînalê di 11 çiriya paşîn 2007 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 23 nîsan 2024.
  19. ^ "American Journal of Sociology: Home". web.archive.org. 11 çiriya paşîn 2007. Ji orîjînalê di 11 çiriya paşîn 2007 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 23 nîsan 2024.
  20. ^ "The British Journal of Sociology Online". web.archive.org. 23 çiriya pêşîn 2007. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 23 çiriya pêşîn 2007. Roja gihiştinê 23 nîsan 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  21. ^ Leonard Trelawny Hobhouse Summary (bi îngilîzî).
  22. ^ Hill, Michael R., edîtor (2003). Harriet Martineau: theoretical and methodological perspectives. Women and sociological theory (Çapa 1. publ. in paperback). New York, NY London: Routledge. ISBN 978-0-415-94528-8.
  23. ^ Bendix, Reinhard (1977). Max Weber: An Intellectual Portrait (bi îngilîzî). University of California Press. ISBN 978-0-520-03194-4.
  24. ^ "Frankfurt School | History, Features, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 12 nîsan 2024. Roja gihiştinê 23 nîsan 2024.
  25. ^ "International Sociological Association". www.isa-sociology.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 23 nîsan 2024.

Girêdanên derve

Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Civaknasî de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Civaknasî&oldid=1673437" hatiye standin.