Dêrsim (herêm)

Ji bo maneyên din li Dêrsim binêre.

Dêrsim herêmeke bakurê Kurdistanê ye. Hemû gelê Dêrsimê kurd e. Li bakurê û nava Dêrsimê kirmanckî tê axaftin, li başûrê Dêrsimê kurmancî tê axaftin. Di navînê vê herêmê de bajarê Mamekî (bi tirkî: Tunceli) heye. Di dîrokê de Dêrsim ji başûrê Erzinganê dest pê dike, li rojava digihijê Sêwasê, li rojhilat cîranê Mûş û Bîngolê ye, li başûrê Dêrsîmê sînorên Amed û Elezîzê dest pê dikin. Li Dêrsimê bi piranî kirmanckî (zazakî, dimilî) tê axaftin, lê ji bilî dimilî, kurmancî jî tê bikaranîn. Piraniya gelê Dêrsimê elewî ye.

Nav

Ji ber madenên herêmê navê Dêrsimê ji gotina (Der- sîm: Dera Sîmê yan jî zîv) tê. Di serhildana Dêrsimê de, tevgera leşkeri ya Tirkan bi navê Tunceli li dijî Kurdan dest bi şêr kirin. Navê bajar jî wek Tunceli ji alî Tirkan ve wê demê hatiye guhertin. Hinek kes ji bajarê heremê rê Kalan jî dibêjin.

Li gorê hin çavkaniyên nû ve dibe ku navê herême ji navê komek eşîrên kurdan a bi navê dê(y)simî, disimî, hatibe peydakirin. îhtimal heye ku ev nav bigehe Deysem, fermanderekî kurd li bakurê rojhilatê Kurdistanê û li Azerbeycanê.

Dîrok

Demnasî

Berî Îsa(zayîn)

1200 - 612 Dema Mushkiyan
612 - 550 Dema Medan
332 Dema Mekedoniyan

Piştî Îsa (zayîn)

17 - 395 Dema Romayiyan
395 Dema Bîzansiyan
639 Dema Ereban
648 Dema Bîzansiyan ya duyemîn
651 Dema Ereban duyemîn
699 Dema Bîzansiyan ya sêyemîn
1226 Dema Selçûkiyan
1243 Dema Moxoliyan
1373 Dema Osmaniyan
Adar 1916 Serhildana Dêrsim ya yekemîn
Adar 1921 Serhildana Koçkirî
1937 Serhildan Dêrsim ya duyemîn
30 Hêzîran 1996 Çalakiya Zîlan

Erdnîgarî

Avhewa

Li herêmê av û hewayeke reşayî heye. Havînan kin û hênik lê zivistanan sar û dirêj derbas dibe.

Çiyayên herêmê

Mûnzir (3.071 m), Kirklar (2.033 m), Topatan (2.234 m), Karaoğlan (2.422 m) û Yilandax (2.950 m)

Deşt, zozan û gelî

Deşta Zerenik: 1.350 m ji behrê di navbera çiyayê Munzir û Çemê munzirê de ye li Zerenikê bilind e.

Gelyê Mizûr/Mûnzir: Ji Çiyayê Mizûr/Mûnzir dest pê dike heta Gola Kebanê dirêj dibe. Geliye Pilemorî û Perê jî geliyên din ên herêmê ne.

Çem û Gol

Çemê Pêrê; şaxek çemê Miradê ye ji Çiyayên Şeytên li Çewligê dest pê dike diherike gola bendava Kebanê.

Çemê Mizûr/Mûnzir; Ji çiyayên Mizûr/Mûnzûr dest pê dike û diherike gola Kebanê. Çemê Pilemorî jî şaxê çemê Munzûrê ye.

Gola bendava Kebanê dikeve hundirê sînorên Dêrsimê jî. Li ser çiyayan hinek golên biçûk jî peyde dibin. Gola Kebanê heta binê pira Mêzgirê tê.

Babetên ajalan

Herêm ji alî ajalên kovî û çiyayî pir dewlemend e. Kûze, darbir (semasî), ruvî, keroşk, bizin û pez kovî, qertel, gur, baz, kew yên herî pirin ku peyde dibin. Li herêmê nêçira ajalan bi zagonan tê kirin.

Aborî

Samanên binerdî

Li hêla Zerenikê, sifir, asbest, xwê û mangenez hatiye dîtên. Li Pilemorî jî krom, manganez, ji bin erdê dertê.

Cîhên geştyarî, dîrokî û gerê

Germavên herêmê: Haçik (Mamekiye), Mêzgir, Harik (Qisle)

Geliya Mûnzûr ji bo gerê û Seyranan ji alî xwezayê ve pir guncaw e. Kela Pêrtagê jî ji alî gel ve tê ziyaret kirin

Çand û huner

Hemû gelê Dêrsimê kurd e. Piranî kirmanckî (dimilî/zazakî) qise dikin. Lê jî pir kurmancî qise dikin. Dêrsim bajarekî Elewî ye.

Ol û civak

Piraniya nifûsa herêmê ji kurdên zaza pêk tê. Ji aliyê olî ve piraniya gelê herêmê ji elewiyan pêk tê, lê muslumanên sunnî jî li herêmê hene.

Kincên herêmê

Jinên herêmê etegek ku jê re dibêjin Pêshî û bi serde ji îşligek li xwe dikin. Li pişta xwe kêfiyek û bi li ser kêfiyê de jî şerîdek rengîn ku jê re dibêjin Kejik girê didin. Di nigan de qonderên Qapik bilind û gorên hirî tê li xwe kirin. Keçên ciwan şarpe yên tul, jinên pîr jî yên hevreşim û rengtarî didin serê xwe.

Şalwar, îşlik û çakêt kincên herêmî yên zilaman e. Sê newên goran yên zilaman heye galik (bi çarox tê li xwe kirin) , dîzleme (heta li ser çongê dirêj e) û konçî

Xwarênên herêmê

Lop kufte: Ji arvanê nîsk û cûlbantê (cure baqilek e) tê çêkirin. Nîsk û cûlbant tevlihev dibe û tê şilkirin, pîvaz û bexdenûsa hûrkirî dikeve navê. Şiklê rûlo tê dayîn û tê kelandin, piştre rûnê sorkirî bi îsota sor bi ser tê reşandin û tê xwarin.
Bastêq, dims, penîrê tulim jî li herêmê pir tên xwarin. Nan li ser sêlê tê çêkirin.
Biraşka sêvaxînê
Bîşî (kate)
Deverûn
Fesalî (kilor)
Fetîr
Gulol
Helîmeya ard û qeliyê
Keçika dê
Keşk
Kufteya Norxanê
Nanê tîr
Patîle

Navdarên Dêrsimê