Rio de Janeiro

Rio de Janeiro
Rio de Janeiro
municipality of Brazil; paytext; bajarê mezin; bajarê hejmara wî ya niştecihan zêdeyî milyonekê; second largest city; megacity ;
	; Ala ; Mertal
	Rio de Janeiro li ser nexşeyê;
	Rio de Janeiro
	Koordînat: 22°54'30"Bş, 43°11'47"Ra
Parzemîn	Amerîkaya Başûr
Dûgel	Brezîl
Beşa îdarî	Rio de Janeiro (1975–); Neutral Municipality (1834–1889); Federal District (1889–1960); Guanabara (1960–1975); Rio de Janeiro Province (1821–1834); Rio de Janeiro Captaincy (1565–1821) ;
Paytexta	Brezîl (1763–1960); Rio de Janeiro; Fourth Brazilian Republic; United Kingdom of Portugal, Brazil and the Algarves; First Brazilian Republic; State of Brazil; Federal District (1889–1960); Portuguese Empire; Empire of Brazil; Guanabara (1960–1975); Neutral Municipality (1834–1889); Kingdom of Portugal ;
Dema avabûnê	11 adar 1565
Rêvebir
• Şaredar	Marcelo Crivella (2017–)
Rûerd
• Giştî	1260,029215 km² ;
• Bilindahî	31 m
Gelhe	6.747.815 (2020)
Dem	UTC-3
Koda telefonê	21
Nîşana wesayîtê	RJ
Malper	www.rio.rj.gov.br
	biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Rio de Janeiro (ⁱ/riːo dɑː ʒəˈneːjo/, Bilêvkirina portûgalî: [ˈʁi.u dʒi ʒɐˈnejɾu]); guhdar bike (alîkarî·info)), navê bajar bi tevahî: São Sebastião do Rio de Janeiro, bajarekê başurê rojhilata Brezîlê ye. Ev bajar mezintirîn bajar û paytexta staneka her bi vî navî ye.

Rio de Janeiro piştî bajarê São Paulo mezintirîn bajarê hemî Brezîlê ye. Ji aliyê pîşesaziyê ve jî piştî Sao Pauloyê bajarê duyem e. Lê bi awayekê navneteweyî, Rio de Janeiro navdartirîn bajarê Brezîlê ye.

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dema Kolonî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Nexşeya Rio de Janeiro di sala 1888an

Li gor Peymana ji Tordesillas portûgalan dewa hilanîna ser 15'mîn sedsala peyda kirina herêmên îro yên Brezîlê. Fransa venasîna peymanê nekir û damêzrandina 1555an li ser Ilha do Serigipe pêşiya beravên îroyî yên Rio de Janeiro bin Vizeadmiral de Villegagnon a Fort Coligny; ev herêmên kontrolkirî yên li vir bi navê France Antarctique wergirtin. Li hemberî ev beravê de Villegagnon piştre çareseriya Henriville damêzrand. Di wan rojan de li vî herêmê tupi têketinên Tamoios û Tupinambás, ewên bi fransozan re xwe girêda bûn. Piştî deh sal şunda, di sala 1565an de, fransî ji aliyê portûgalan ji wê derê hatin derxistin, ew ên Morro do Castelo îroyî bajarê São Sebastião do Rio de Janeiro damêzrandîbun.

Di sala 1680an Rio de Janeiro bûye paytexta herêma başûrê Brezîlê; di vî demê de wargeh bi qasî 4000 gelhe bû û yek cîhekî bingehiya girînga portûgalan li ser herêmên brazîlî bû. Ji 1700an şunda Rio de Janeiro xwe mezinbû li Bendergeha Brezîlê, ku beriya her tiştî ji dîtina zêran li herêmên cîranên Minas Gerais de vêket.

Jixwe ku bajar di sala 1710/1711an de ji ber Fransozan hatibû êrîşkirin û dagirkirin û tenê dikaribû li hemberê fîdyeyek bilind ji titikên fransozan bidest bixin, Salên lezgînî yên bi ser xwe de bûye û di 27ê kanûna paşîn 1763an^[1] paytexta wîlayeta keyaniya Brezîlê.

Avûhewa Rio de Janeiro[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Germahî û Barîn a li navenda saldirêjî (1961–1990)

	Rêb.	Reş.	Ada.	Avr.	Gul.	Pûş.	Tîr.	Gel.	Rez.	Kew.	Ser.	Ber.
Bilindtirîn germahî (°C)	29,4	30,2	29,4	27,8	26,4	25,2	25,3	25,6	25,0	26,0	27,4	28,6	Ø	27,2
Nimztirîn germahî (°C)	23,3	23,5	23,3	21,9	20,4	18,7	18,4	18,9	19,2	20,2	21,4	22,4	Ø	21

Barîn (mm)	114,1	105,3	103,3	137,4	85,6	80,4	56,4	50,5	87,1	88,2	95,6	169,0	Σ	1172,9

Saetên bi tavik (st/r)	7	7	7	6	6	6	6	7	5	5	6	6	Ø	6,2

Rojên bi baran (r)	12	9	9	10	8	6	6	6	9	10	11	13	Σ	109

Germahiya avê (°C)	25	25	26	25	24	23	22	22	22	22	23	24	Ø	23,6

G
e
r
m
a
h
î

29,4

23,3

30,2

23,5

29,4

23,3

27,8

21,9

26,4

20,4

25,2

18,7

25,3

18,4

25,6

18,9

25,0

19,2

26,0

20,2

27,4

21,4

28,6

22,4

Rêb.

Reş.

Ada.

Avr.

Gul.

Pûş.

Tîr.

Gel.

Rez.

Kew.

Ser.

Ber.

B a r î n	114,1	105,3	103,3	137,4	85,6	80,4	56,4	50,5	87,1	88,2	95,6	169,0
	Rêb.	Reş.	Ada.	Avr.	Gul.	Pûş.	Tîr.	Gel.	Rez.	Kew.	Ser.	Ber.

Çavkanî: World Meteorological Organization^[2];

Bajarok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Rio de Janeiro xwe avayî 4 herêmên geografî dike, ev (Bakur, Başûr, Rojava û Navend) in, ev berdewama 8 herêmên (Subprefeituras), 33 herêma kargerî (Regiões Administrativas) û 160 navçe (Bairros) parve dikin. Ev dîsa pênc statîstîkên herêmên plankirine ên (Áreas de Planejamento) rêdan in. Herêmên plankirinê ev in:

Área de Planejamento 1: Centro, Paquetá, Portuária, Rio Comprido, Santa Teresa, São Cristóvão
Área de Planejamento 2: Botafogo, Copacabana, Lagoa, Rocinha, Tijuca, Vila Isabel
Área de Planejamento 3: Anchieta, Complexo do Alemão, Ilha do Governador, Inhaúma, Irajá, Jacarezinho, Madureira, Maré, Méier, Pavuna, Penha, Ramos, Vigário Geral
Área de Planejamento 4: Barra da Tijuca, Cidade de Deus, Jacarepaguá
Área de Planejamento 5: Bangu, Campo Grande, Guaratiba, Realengo, Santa Cruz

Weşana ji Corcovado li ser Botafogo, Urca, Çîyayê Şekirê Hebî, Leme, Copacabana, Ipanema, Leblon û Lagoa

Gelhe[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Sal	Gelhe
1680	4.000
1750	29.000
1799	43.376
1808	54.255
1821	112.695

Sal	Gelhe
1838	137.078
1849	205.906
1872	274.972
1890	522.651
1906	805.335

Sal	Gelhe
1920	1.147.599
1940	1.759.277
1950	2.375.280
1960	3.300.431
1970	4.251.918

Sal	Gelhe
1980	5.090.723
1991	5.480.768
1996	5.551.538
2000	5.857.904
2010	6.320.446

Kompozîsyona etnîkî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Spî – (53,6 %), 6.278.704
Pardo – (33,6 %), 3.935.904
Afrobrazîlî – (12,3 %), 1.440.822
Asyayî – (0,5 %), ca. 58.000

Baweriya ol[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Kathedralek „Modernîk“ ji Rio

Hunduriya katedralê

Piraniya gelhe xristiyan e. Yên katolîk li vir piranî bicîh bûne, eger heman kilîseyên protestanî û di salên dawi de her ku diçe jî ev spektrûm ya pentîkostalan ên notabel in. Rojhilat navîniyek ol jî wek cîhû ne (23.862 alîgir)^[3] û misilman (656 alîgir) in.