Xanedana Yuan
Xanedana Yuan | |
|---|---|
| |
| |
 | |
| 39°54′54″Bk 116°23′24″Rh / 39.915°Bk 116.39°Rh | |
| Parzemîn | Asya  |
| Paytext |
|
| Dema avabûnê |
|
| Birêvebirin | |
| • Awayê birêvebirinê | Keyîtiya serberdayî |
| |
 | |
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
Xanedana Yuan (bi çînî: 元朝, lat. "Yuáncháo" mongolî: Dai Ön Yeke Mongghul Ulus) xanedaneke ku di navbera 1280-1368 de li Çînê hukumdar bû. Xanedan ji hêla Mongolan ve hatî damezrandin.
Kubîlay Xan damezrînerê xanedanê ye ku neviyê Cengiz Xan, kurê Tuluy e. Di sala 1368an de împerator Togon Temur neçar ma ku paytext Dadu (çînî: 大都 Dàdū, farsî: خان باليق Khān Bālīq, tirkî: Hanbalık) berde û bireve bakur. Ji vî şunda xanedan bi navê Xanedana Yuan ya Bakur hatiye nav kirin. "Tadu" navenda bîngehîn a Xanedana Yuan e ku ji hêla Kubîlay Xan ve hatiye saz kirin û niha paytexta nujen ya Çîn ê, Beijing e.
Xanedan bi rastî beşek ji împeratoriya Mongolan e ku ji Ewropaya Rojhilat û Rûsya heya Rojhilata Navîn, Çîn û Koreya dirêj dibe. Lêbelê, Mongolên vê xanedanê tenê bi împaratoriya Çîn re mijûl bûn û tercîh kirin ku li şûna sernavê "Kaxanê Mongol", sernavê "împeratorê Çîn" bi kar bînin.
Qedexe û zordariyên bêbandor ku ji hêla rêveberiya Mongol ve dahate kirin bu sedema serhildanên Çînan ango gelê Han. Di sala 1333an de serhildan li seranserê welat belav bu. Di sala 1340na de lî başûrê Çîn Serhildana Turbana Sor derket û li dewerên din yê welat belav bu. Yek ji serverên vê serhildanê Zhu Yuanzhang di sala 1368an de bajarê Dadu bi dest xist. Xanedana Yuan têk çu, xanedana Ming hate damezrandin.
Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Desthilatdariya Mongol a Çînê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Mongolan di bin serokatiya Cengîz Xan de di destpêka sedsala 13-an de dest bi dagirkirina Chinaînê û cîhana mayî ya ku ji wan re tê zanîn, kirin. Neviyê Cengîz û cîgirê Cengîz Xubîlay xan paytexta xwe li Xanbelîqê (Pekîna îroyîn) ava kir û di sala 1271ê de xwe wek împaratorê yekem ê xanedana Yûan îlan kir. Khubilai xan ji serwerên berê yên Mongol cuda bû ji ber ku pir zêde li ser çandiniyê disekine. Fikra wî li ser kampanyayên leşkerî yên bilez û bi bandor bû ku dijberên xwe şaş bike, hemî dijberên leşkerî û siyasî bişkîne, piştre çandinî, binesazî û bazirganiya navneteweyî pêş bixe.
Di 1279 de, Khubilai xan xanedana Song ya Başûr zeft kir. 18 salên paşîn ên xanedana Yuan yên herî birûmet bûn. Lê berî du salan piştî ku Xanedaniya Song ya Başûr têk çû, komek serhildêr serî hilda. Li gorî raporên fermî yên sala 1283, li dora 200 serhildan hema hema li hemî deverên împaratoriyê derketin.
Dema ku Xubilai xan di 1294 de mir, sala din neviyê wî Temûr Xan, ku di heyama 1294-1307 de hukum kir, hate şûna wî.
Kêmbûn û daketin[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Mirina Temûr Xan dibe sedema şerê desthilatdariyê ku li Çînê çend împaratorên bin 25 salî hene. Dema ku Uqaγatu xan di sala 1333an de tê ser hukum, rojên xanedaniyê jixwe hatine hejmartin. Dûv re xanedan rastî nakokiyên navxweyî yên wekî serhildanên gundiyan li başûr û serhildanên turba sor li bakur hat.
Derba dawî li xanedana Yüan ji Zhu Yuanzhang hat, yê ku Uqaγatu xan ji Pekînê derdixe û di 1368 de xwe împarator îlan dike.
Siyaset[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Têkiliyên bazirganî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Împaratoriya Mongolan li Çînê bazirganiya cîhanî ya berfireh vekir. Bi têkiliyên dîplomatîk dest pê kir; li cîhana rojava li dijî saraciyan ji împaratorên mongolan, ku ji Xirîstiyantiyê re sempatî dihatin hesibandin, alîkarî xwestin. Lê mîsyonên Papa û Louisê Pîroz zû ji hêla bazirganên Ewropî ve hatin şopandin. Îtaliyan hem bi bejayî û hem jî bi behrê bazirganiyê kir û ji kargehên xwe yên li Derya Reş karwanên xwe şandin Çînê. Venedikan buroyên xwe li Hangzhou hebûn, û li Quanzhou fîrmayên Jenoese bi cih bûbûn. Lê her du cihên bazirganiyê û Guangzhou jî bi rêjeyek mezin ji hêla bazirganên Ereb ve hatin ziyaret kirin, ku ji vir di nav tiştên din de satin hinarde dikirin û hem jî di îxracata yekem a celadonê de ji Mozambîk û Fasê re xwediyê para mezin bûn. Bazirganiya deryayî ya Çînî jî ji vir dest pê kir, ku niha jî wek sedsala 6an, dîsa digihêje heta Deryaya Sor.
Demografî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Di van çend sed salên ku Çîn girêdayî împaratoriya Mongolan bû, li gorî hesabên dîrokî, nifûsa welêt ji 120 mîlyonî di destpêka salên 1270an de daket nêzî 60 mîlyonî di dawiya salên 1360an de. Ji ber ku di rewşek aştiya demdirêj de li şûna ku nifûsa welêt li şûna wê were hêvî kirin ku mezinahî zêde bibe, dîrokzanan hesab kirin ku bi qasî du-sê nifûsa Chinaînê dibe ku winda bibe, an jî wekî encamek rasterast a milîtarîstiya giran a Mongolan. serwerî, yan jî bi birçîbûn û zehmetiyan bi awayekî nerasterast ji ber wê çêbûye.
Ol[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Li hemberî olên cuda yên wekî Taoîzm, Lamaîzm, Xirîstiyantî û Îslamê toleranseke mezin hebû. Olên qedexekirî Maitreya û Mezheba Lotusa Spî (bi Çînî: 白莲教 báiliánjiào) bûn, ji ber nefreta wan a diyarkirî ji Xanedaniya Yuan. Zanyarên navdar ên di dema Xanedaniya Yuan de çalak bûn stêrnas Guo Shoujing (1231–1316) û dîroknas Ma Duanlin (1254 heya 1300).
Aborî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Di navbera Rojhilat û Rojava de pevguhertineke lîberal hebû. Endezyar, astronom û bijîjkên çînî (bi teşhîsa nebza xwe navdar) li Faris û Mezopotamyayê kar peyda kirin, û kedkarên çînî, nemaze fîşekên agirîn, pir û berfireh bûn. Ji rojava heta Çînê bijîjkên Lombard û bazirganên faris hatin, û Alman, Frensî, Polonî, Bohemî, Macar û Îtalyan hunerên Ewropî dan nasîn. Kubilai bi taybetî hunera rojavayî hez dikir. Wek mînak, zêrkerê Parîsî Guillaume Boucher zêrkerê dîwanê yê wî bû, almanek ji bo çêkirina motorên wî yên dorpêçkirinê hatibû wezîfedarkirin, û faris û ereb serokatiya çavdêriya ku nû ava kiribû.
Artêşa Yuan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Artêşa xanedana Yuan piranî ji eşîrên Mongolan pêk dahat. Di nav artêşê de her wiha çekên barûdê jî hebûn. Di dema Kubîlay Xan de gelê Ûygûr di artêşêda gihîştine astên girîng, lê gelên Han ji vî mafî bêpar bun. Çînên Han dikarîbun di artêşêda kêm cîhan bigirên. Ew ji dest xistina rayên bilind hatibun asteng kirin. Di dema Yuan de çînên Han ji ber komkujiyan koçî cîhê din kirin.
Nêrîna Komara Gel a Çînê ya Xanedaniya Yuan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Di mufredata dibistana navîn a Çînî de, êrîşa Mongolan a li ser Chinaînê tê lîstin, û serdem bêtir wekî yekbûnek di navbera Mongolya û Chinaînê de, ji wekî fethek tê binav kirin.
Binêre[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
- Ev gotar ji agahiyên naveroka gotara wekhev a Wîkîpediyaya tirkî pêk tê.
- Ev gotar ji agahiyên naveroka gotara wekhev a Wîkîpediyaya îngilîzî pêk tê.
 | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| KEVNAR | ||||||||
| Neolîtîk d. 8500 – d. 2070 B.Z. | ||||||||
| Xia d. 2070 – d. 1600 B.Z. | ||||||||
| Shang d. 1600 – d. 1046 B.Z. | ||||||||
| Zhou d. 1046 – 256 B.Z. | ||||||||
| Zhou (Rojava) | ||||||||
| Zhou (Rojhilat) | ||||||||
| Serdema Bihar û Payiz | ||||||||
| Serdema Dewletên Şer Dikin | ||||||||
| ÎMPERATORÎ | ||||||||
| Qin 221–207 B.Z. | ||||||||
| Han 202 B.Z. – 220 P.Z. | ||||||||
| Han (Rojava) | ||||||||
| Xin | ||||||||
| Han (Rojhilat) | ||||||||
| Sê Împeratorî 220–280 | ||||||||
| Wei, Shu and Wu | ||||||||
| Jin 265–420 | ||||||||
| Jin (Rojava) | ||||||||
| Jin (Rojhilat) | Şanzdeh Keyanî | |||||||
| Xanedanên Bakur û Başûr 420–589 | ||||||||
| Sui 581–618 | ||||||||
| Tang 618–907 | ||||||||
| (Wu Zhou 690–705) | ||||||||
| Pênc Xanedan û Deh Keyanî 907–979 | Liao 916–1125 | |||||||
| Song 960–1279 | ||||||||
| Song (Bakur) | Xia (Rojava) | |||||||
| Song (Başur) | Jin | Liao (Rojava) | ||||||
| Yuan 1271–1368 | ||||||||
| Ming 1368–1644 | ||||||||
| Qing 1644–1912 | ||||||||
| MODERN | ||||||||
| Komara Çîn 1912–1949 | ||||||||
| Mançukuo 1932–1945 | ||||||||
| Komara Gel a Çînê 1949– | ||||||||
| Komara Çînê (Taywan) 1949– | ||||||||