Yewnanistana kevnare
 |
 | Di vê gotarê de agahiyên bingehîn ên li ser mijarê kêm in an jî nîn in. (nîsan 2024) |
Yewnanistana kevnare | |
|---|---|
| |
.JPG) | |
| Parzemîn | Ewropa  |
| Dema destpêkirinê |
|
| Dema bidawîbûnê |
|
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
Yewnanistana kevnare, Yewnanistana kevn heyameke dîroka Yewnanistanê ye, ku nêzîk neh sedsalan vekêşa bû. Bi giştî wesa dihête hesibandin, ku Yewnanistana Kevn bingehê hemî bajarwarî anko şaristaniya Cîhana Rojava bit. Kultura Yewnanistana Kevn (helenîzm) gelek li ser Împeratoriya Romayê bandordar xwe kiriye. Împeratoriya Romayê jî guhartoyeke wê ferhengê li tevaya Ewropayê belav kir. Bandora Yewnanistana Kevn bi kûrî li ser ziman û siyaset û zanist û felsefe û sistema perwerdeya Ewropayê hebûye. Vegeriyana li wê ferhengê bû sedema destpêbûna Ronesansê.[çavkanî hewce ye]
Demnîgarî (kronolojî)
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Bi awayekê giştî çaxê destpêbûn û dawîbûna wê qonaxê ku jê ra dibêjin Yewnanistana kevn ne ewqas kifş û zelal e. Gelek kes wesa dihesibînin ku bi desthilata Împeratoriya Romayê Yewnanistana kevnare dawî bû. Lê dîroknas hindekê hûrtir li ser babetî disekinin.
Berî Yewnanistana kevnare
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Kultura Mîkena (heya nêzîkê 1050 berî zayînê) yekem şaristaniya pêşkeftî ya parzemîna Ewropa bû. Ya ku jê re "sedsalên tarî" tê gotin, dawiya wan li pey wan hat (bi firehî ji nêzîkê 1200an nêzîkê 750 sal berî zayînê; îro bi piranî ji nêzîkê 1050an nêzîkê 800 sal berî zayînê de tengtir tê pênasekirin), berî nêzîkê 800 sal berî zayînê – di warê dîroka hunerê de (binihêrin arxaîk (huner) tenê ji 700 sal berî zayînê – serdema arxaîk dest pê kir.
Serdema arxaîk
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Dîroka Yewnanistanê bi kevneşopî di 778 b.z. Di wê salê de Lîstikên Olîmpiyadê yên yekem hatin li dar xistin. (Li gorî dîroknasê kevnar Yewnanî Hippîas.) Di sedsala 8an de, karê hesin ji berê pêşdetir bû. Di heman demê de, alfabeya yewnanî dest bi karanînê kir. Ji sedsala 8an bajarên yewnanî gelek kolonî dest pê kirin. Çand û rêxistina taybetmendiya bajar-dewleta yewnanî – "polis " (bi yewnaniya kevn: πόλις, lat. pólîs) – di vê demê de pêşve çû. Pêşkeftina siyasî ya bajar-dewletan qewimî ku dewlet-bajar bi xwe koloniyên damezrîner bûn. Di heman demê de, bajaran di nav xwe de rêxistinên dînî (bi yewnaniya kevn: ἀμφικτυονία, lat. amfîktionîa) ava dikirin.[1] Di serdema kevnare de, polîs xwe wekî rengekî hikûmetê saz kir û gelek koloniyên yewnani li Deryaya Navîn û Deryaya Reş hatin damezrandin.
Serdema arkaîk bi Şerê Farisî li dijî Împeratoriya Hexamenişî diqede.[2] Di van şeran de, hin ji bajar-dewletên yewnanî dibin yek da ku şerê êrişên farisan li Yewnanistan bikin. Du şahanşahên, Daryûsê Mezin û kurê wî Xeşeyerşa I, bi artêşên mezin êrîşî Yewnanistanê dikin. Yewnaniyan êriş şikestin. Du ji bajar-dewletên yewnanî yên herî bi hêz pêşengiya bajarên din ên yewnanî kirin ku li hember farisan li ber xwe didin: Atîna û Sparta.
Serdema klasîk
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Piştî ku Kûruşê Mezin di 546an de Kroîsos hilweşand, Împeratoriya Hexamenişî berfirehtir bû û împeratoriya nû ya bihêz dest bi binpêkirina azadiya helenên rojhilat ên li Îonîa (bi yewnaniya kevn: Ἰωνία, lat. Iōnía) û heta giravên helenîk, mîna Samos kir.[1]
Bibin atînayî û helenên din ên ewropî ji Îonîa ya Asyayê dûr bûn, û ew di destpêkê de ne di xetereyê de bûn. Lêbelê, atînayî jî ji koma etnîkî ya îonî (bi yewnaniya kevn: Ἴωνες, lat. Íōnes) bûn, û beşek ji civaka xweya dînî bûn. Di 499 berî zayînê de, îonî li dijî împeratoriyê serî hildan. Atînayiyan ji bo alîkariya Serhildana Îoniyayê leşker şandin. Reformên demokratîk ên li Atînayê bi pêşengiya siyasetmedar Kleisthenês dibe ku ji Serhildana Îonîyayê re îlham girtibe. Di Cengê behrê Ladês yê 494 sal berî zayînê de, Serhildan bi têkçûnê bi dawî bû.[1]
Dibe ku Serhildana Îoniyayê Şerê Farisî provakasyon kiribe. Daryûsê Mezin dibe ku ji ber beşdariya Atînayî di serhildanê de tolhildana li dijî Atînayê xwestibe; dibe ku împeratorî di her rewşê de berfireh dibû. Dîroknasê helenî Hêrodotos ji Halikarnassos li Karîa çavkaniya sereke ya agahdariyê ye ji bo vê beşê dîrokê. Hêrodotos di derbarê ka Serhildana Îonîyayê de êrişa farisan a Ewropayê dekkirikin eşkere nine.[1]
Generalên Datîs û Artafarnês di 490 de fermandariya artêşên êrişa yekem kirin. Atînayî êrişa li Attikê li Şerê Maratonê têk bir. Xeşeyerşa I di 480 de fermana êrişa duyem kir. Xeşeyerşa artêş di kesayetî de bi rê ve bir. Artêşa mezin a Xeşeyerşa di Cengê Termopulaî de Spartayî têk bir. Lêbelê, keştiyên şer ên helenîk keştiyên şer ên farisan li Cengê behrê Artemîsîon têk birin. Keştiyên şer ên Helenî dîsa di Cengê behrê Salamis de farisan têk birin. Sala din (479 b.z.), artêşên bihevra yên bajar-dewletên helenî arteşa bejahî ya farisî li Cengê Plataîaî têk bir. Serkeftina Helenên a di Şerê Farisî de ji bo xwe-wêneyê Helenî xwedî girîngiyek mezin bû. Di têkiliyên dewlet-bajarokên helenî de bi hev re û bi "Barbar" (bi yewnaniya kevn: βάρβαροι, lat. bárbaroi; "ne yewnaniaxêv", "Farisî") re jî pir girîng bû.[1]
Piştî şer, bajar-dewletên ên helenî bexşînên olî li hemî navendên olî yên mezin ên cîhana helenîk kirin, Delfî û Olumpia jî di nav de (her çend ne Nemea ne). Perestgeh û abîdeyên Akropolîsa Atînayê bi avahîsaziya klasîk a herî baş ji nû ve hatin çêkirin. Di wêjeya helenî ya Serdema Klassik de, Şerê Farisî bû mijara herî populer. Xebata dîrokî ya Hêrodotos li ser mijarê sekinî, û helbesta Esxîlos û Sîmonîdês jî. (Lêbelê, xuya dike ku Tûkudîdes bi mijarê bêsebir e.)[1]
Serdema helenîstîk
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Agahiyên bêhtir: Serdema helenîstîk
Serdema helenîstî yan şaristaniya helenîstî an jî helenîzm, serdemek ji serdemên dîroka Yewnanistana kevn e. Ev bi mirina Îskenderê Mezin di sala 323an de dest pê dike û bi serhildana Împeratoriya Romayê diqede. Li serdema helenîstî tesîra keltûrî û desthilatê Yewnanistanê li Asya û Ewropayê hatine bandeva xwe. Herwisa li vê serdemê huner, zanist, bîrkarî, muzîk û felsefeya Yewnanistanê hate geşekirin.
Serdema Romê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Agahiyên bêhtir: Împeratoriya Romayê
Paş serkeftinên hembera kartaciyan di Şerê Pûnîk de Romê li bakura Deryaya Navîn bi tenê serwerî dest xwe xist. Di wê demê şûnda Romê êdî Helena Yewnanistana antîk jî doz dikir.
Roma hembera seleukiyan jî serkeftî bû. Bi alîkariya bajarên Anatoliyayê jî, Romê 192 b.z.–188 b.z. de seleukî bin xistin. Romê li wê serkeftina şûnda xakên anatolî bi piranî dest xwe xistin. Paş makedon jî di 168an berî zayînê de bin xistin, Romayê yek bi yek xakên Yewnanistanê dest xwe dixistin. Di 146an berî zayînê de Yewnanistan êdî bi tûnî hundira Romayê bû. Di wê demê de Romê dîsa Kartacayê di Şerê Pûnîk ê sêyem de di 150–146 berî zayînê de bin xistin.
Pergamon (îroj, Bergama) di 133 berî zayînê de bi peymaneke hundira Romê bû. Di 64/63 berî zayînê seleukî edî bi tûnî hundira Komara Romayê bûn.
Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^ a b c d e f Halstead, Paul; Dickinson, Oliver T. P. K.; Hornblower, Simon; Spawforth, Antony J. S. (2012). "Greece (prehistory and history)". Bi Hornblower, Simon; Spawforth, Antony; Eidinow, Esther (edîtor). The Oxford Classical Dictionary (bi îngilîzî) (Çapa 4). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199545568.001.0001/acref-9780199545568-e-2894. ISBN 978-0-19-954556-8.
- ^ Darvill, Timothy (1 kanûna paşîn 2009). The Concise Oxford Dictionary of Archaeology (bi îngilîzî). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780199534043.001.0001/acref-9780199534043-e-240. ISBN 978-0-19-953404-3.
| Navneteweyî | |
|---|---|
| Neteweyî | |
