Here naverokê

Şerefxanê Bidlîsî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji Şerefxan Bedlîsî hat beralîkirin)
Şerefxanê Bidlîsî

Mîr, Xan, Beg
Mîre Mîrektiya Bedlîsê
Wezîfedarî
1576-1597
BerêŞemsedîn Beg
PaşêŞemsedîn Beg Ebûmelîk
Jiyan
Jidayikbûn25ê sibata 1525an
Kerehrûd, Dewleta Sefewiyan
Mirinnêz. 1603-04an
Bidlîs, Mîrektiya Bedlîsê, Bakurê Kurdistanê
NeteweKurdê sunî
Dê û bav
  • Şemsedîn Beg (bav)
XelatŞerefname
Xizmetên leşkeriyê
Şerên tevlêbûyîŞerê osmanî û sefewî (1578-1590)
biguhêreBelge

Şerefxanê Bidlîsî[a] an jî Mîr Şeref (jdb. 25ê sibata 1543an − m. nêz. 1603-04) mîr, nivîskar û dîroknasekî kurd e. Pirtûka wî ya herî bi nav û deng Şerefname ye. Mijara Şerefnameyê dîroka kurd û Kurdistanê ye. Ew li gundê Qererud ê li navenda Îranê, di navbera Erak û Qumê de jidayikbû, di temenê ciwan de ew şandin dadgeha sefewiyan û li wir perwerdehiya xwe wergirt.

Ew nivîskarê Şerefnameyê ye ku yek ji girîngtirîn berhemên li ser dîroka Kurdistanê a serdema navîn e, ku di sala 1597an de hatiye nivîsandin. Wî di berhemên xwe de wêneyekî baş ê jiyana kurd û xanedanên kurd ên sedsala 16an afirand. Li derveyî Farsistanê û welatên ku kurdîaxêv lê dijîn, Şerefxanê Bidlîsî bi wergerandina berhemên xwe ji hêla zanyarên din ve bandor li ser edebiyat û civakên kurdî kiriye.

Ew her wiha hunermendekî jêhatî û zilamekî xwende bû, di matematîk û stratejiya leşkerî de bi qasî ku di dîrokê de jî serketî bû.

Jiyana berê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şerefxanê Bidlîsî di 25ê sibata 1543an de, li parêzgeha Merkezî ya Farsistanê li gundê Kerehrûdê, di dema sirgûnkirina bavê xwe de jidayikbûye. Bavê wî Şemşedîn, begekî kurd bû. Bavê wî di dema berbelavbûna reqabetên împeratoriyên osmanî û sefewî de mirasta xwe winda kiribû.

Şerefxan endamê malbata serdest a konfederasyona eşîra rojakî bû ku endamên wê di wê demê de mîrektiya Bidlîsê ji sedsala 9an vir ve bi navber wekî mîrnişîneke serbixwe hikum dikirin.[1] Ji ber vê yekê Şerefxan qet sernavê eşîrî yê hevpar "Xan" hilnegirt, li şûna wî sernavê qraliyetê yê "emîr" an jî "mîr" tercîh kir. Ew bi gelemperî wekî Mîr Şeref dihat nasîn.

Paşê malbata wî ket bin parastina xanedana sefewiyan.[2] Ew li dadgeha Tahmasp I hate perwerdekirin û di sala 1596an de nivîsand:

Dema ez bûm neh salî (di sala 1551an de) ez ketim haremeke taybet (haram-i khass)... sê salan (1551–1554) min li qesra hundir wekî pageyek xizmeta malbata (sîlsîla) wî şahê paqijkirî (pakiza atvar) kir.

— Şerefxanê Bidlîsî

Bedlîsî behsa perwerdehiya xwe kir ku tê de hînkirina Quranê, xwendina prensîbên şerîetê, dîndarî û paqijiyê hebû. Ji ber meyla olî ya Şah Tahmasp, Bidlîsî bi alimên olî re hate nasandin, yên ku wî li dijî mirovên xerab hişyar dikirin, û li şûna wê dostaniya bi mirovên baş re teşwîq dikirin û gava Bidlîsî gihîşt asta herî jor, hunerên şerî (sipahîgira), tîrbazî, polo, pêşbirk, şûrbazî û rêgezên şovalyetiyê - mirovahî û comerdî - fêrî wî hatin kirin.[3]

Mîrê Bidlîsê (1578-1597)

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Kurdistan di sedsala 16an de

Di sala 1576an de, Tahmasb I nasnavê Mîrê Mîran da wî û ew wek serokê hemî eşîrên kurd ên Rojhilata Kurdistanê tayîn kir. Wî nasnavê xwe qebûl kir, lê tenê du sal şûnda, Şerefxan dev ji helwesta xwe ya berê berda û di şerê wan ê li dijî sefewiyan de piştgirî da osmaniyan û 400 leşker pêşkêşî wan kir.[4] Di sala 1578an de, siltan Murad III, nasnavê Mîrê Şerefxan da wî û ew bû mîrê mîrektiya Bidlîsê.[5]

Şerê sefewî û osmaniyan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Serweriya Şerefxan bi awayekî rasterast dikeve çarçoveya reqabeta dubare di navbera împeratoriyên sefewî û osmanî de li ser sinorên Kurdistan û Qefqazê.[6] Piştî ku di sala 1576an de ji aliyê şahê sefewî ve hat rûmetdarkirin, Şerefxan di kanûna 1578an de dilsoziya xwe guherand û nêzîkî 400 leşkerên kurd anî aliyê xwe.[6]

Li gorî raporê, ji sala 1578an heta dora sala 1588an wî di kampanyayên osmaniyan ên li dijî farisan li Qefqasyayê û deverên sinorî yên cîran de rêberî an çavdêriya kontîngentên kurdan kir.[6] Biryara wî hem bandorên stratejîk û hem jî yên xanedanî hebûn: bi hevgirtina bi osmaniyan re, wî mîrektiya Bidlîsê ji bo xwe û neviyên xwe misoger kir; osmaniyan jî di encamê de hevalbendek dilsoz ê kurdan li herêmeke sinorî ya nakokî bi dest xistin.[5]

Di şerê berfirehtir de, her çend şerê navdar ê Şerê Çaldiranê (1514) beriya desthilatdariya wî ya çalak bû jî, pevçûna berdewam a osmanî-sefewiyan hilbijartin û dagirkirina wî ya herêmê şekil da.[6]

Ji ber vê yekê, divê desthilatdariya Şerefxan wekî di nav "sîstema şer" a farisî-osmanî ya dawiya sedsala 16an de were dîtin, ku tê de mîrnişînên kurd ên mîna ya Bidlîsê wekî aktorên nîvxweser tevdigerin ku bi împeratoriyekê an yê din re nêzîktir in.[6]

Dema dawîn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şerefxan heta sala 1597an desthilatdariya fermî ya xanedaniyê veguhestibû kurê xwe Şemsedîn.[5]

Piştî desthilatdariya wî, mîrektiya Bidlîsê di bin neviyên wî de berdewam kir, lê hêdî hêdî asta xweseriyê û rewşa siyasî ya mîrektiyên kurd li herêmên sinorê osmanî di sedsalên 17 û 18an de guherî.[7]

Bi kurtasî, qonaxa dawî ya serweriya Şerefxan xurtkirin û veguhertinê nîşan dide: radestkirina desthilatdariyê, balkişandina ser dîrok û meşrûiyetê û hiştina mîrateyek hem xanedanî û hem jî edebî li dû xwe.[7]

Şerefname

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
 Gotara bingehîn: Şerefname

Şerefxanê Bidlîsî demek dirêj plan dikir ku pirtûkek li ser dîroka kurdan binivîse û di dawiyê de di sala 1597an de dest bi nivîsandina destana xwe ya Şerefnameyê kir. Şerefname, ku bi farisî hatiye nivîsandin, dîroka wê dike çar beş. Ya yekem behsa pênc xanedanên kurd dike ku wekî padîşahî (siltanatî) xwedî bûne: merwaniyan, hesnewiyan, hezarhespiyan, hezbaniyan û di dawiyê de Selahedînê Eyûbî. Beşa duyem navnîşa xanedanên ku pere lê hatine çêkirin û xutbe li ser navên wan hatiye xwendin dike. Beşa sêyem malbatên parêzgarên mîrasî hejmar dike, dema ku ya çarem dîroka mîrên Bidlîsê vedibêje.[8]

Ji ber şert û mercên serdema xwe, ji bo Şerefxan neçar bû ku Şerefnameyê bi farisî binivîse.[9] Piştî ku bavê wî, Şemsedîn Xan, li qesra Şah Tahmasp penageh girt, ne ecêb e ku Şerefxan ku li kêleka mîran li qesra Şah Tahmasp li Qaswênê perwerdehiyek bilind wergirt û mîna axaftvanekî xwemalî farisî fêr bû, hilbijart ku vê berhemê bi wî zimanî binivîse. Biryara wî hem ji ber xwesteka gihîştina temaşevanên berfireh li seranserê herêmên farisîaxiv û hem jî ji bo zêdekirina meşrûiyeta xanedana xwe li cîhana berfirehtir bû. Piştî qedandina pirtûka xwe, Şerefxan kopiyên wê ji serokên mîrektiya Kilisê û Erdelanê re şand. Ev jest dikaribû armanca nîşandana desthilatdariya xanedaniya hikumdarê Bidlîsê û bidestxistina nasînek berfirehtir be, di heman demê de nîşan bide ku farisî di qesrên hikumdarên din ên kurd de tê xwendin û nivîsandin.[9]

Mirin

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Piştî dawiya salên 1590an, Şerefxanê Bidlîsî hêdî hêdî ji siyaseta aktîv vekişiya. Piştî temamkirina Şerefnameya xwe (ku li dora 1597–1599an qediya ye), tê bawerkirin ku ew vegeriyaye Bidlîsê, ku mîrateya malbata wî bû.[10]

Piraniya texmînên akademîk mirina wî li dora sala 1603an, di dema serweriya siltanê osmanî Ehmed I de destnîşan dikin.[11] Hin çavkaniyên kurdî, li ser bingeha kronîkên herêmî, pêşniyar dikin ku ew li Bidlîsê miriye, dibe ku ji ber sedemên xwezayî.[11]

Mîrasê wî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Pêyrekê Şerefxanê Bidlîsî li Silêmanî

Şerefnameya Şerefxan (ku di sala 1597an de temam bûye) ji hêla zanyarên nûjen ve wekî çavkaniya sereke ya navendî ji bo dîroka xanedanên kurd di serdema pêş-nûjên de tê hesibandin: ew şecereyan, vegotinên mîr û dîrokên herêmî bi farisî sîstematîze dike û hemî dîroknûsiya paşê ya li ser mîrektiyên kurd ên destpêka-nûjên şekil daye.[12] Ev navendîbûn di lêkolînên dawî û danasînên projeyan de bi berdewamî tê tekez kirin: projeya Akademiya Awistiryayê bi eşkere Şerefnameyê wekî "çavkaniya herî girîng ji bo dîroka kurd berî serdema hemdem" bi nav dike û tekez dike ku, tevî girîngiya wê, çapek bi tevahî rexneyî hîn peyda nebûye.[13]

Ji ber vê yekê zanyar Şerefxan ne tenê wekî hikumdarekî herêmî tê zanin, lê wekî nivîskar-dîroknasek ku projeya wî ya nivîskî bi zanebûn meşrûiyeta xanedaniyê û bîranînek dîrokî ya kurdan ava kiriye, derman kirine; rexneyên nûjen hem nirxa belgefîlm a pirtûkê û hem jî karanînên wê yên îdeolojîk (îdiayên şecereyan, stratejiyên meşrûkirinê) derdixin pêş.[14]

Şerefxan li herêmeke sinorî ya pirzimanî bi farisî nivîsandiye; xebatên dawî Bidlîsê wekî navendek destnîşan dikin ku çanda wêjeyî ya farisî heta dawiya sedsala 16an tê de bandorker maye û farisî wekî zimanê dîroknûsî û rêveberiya elîteyê xizmet kiriye. Nivîsa dawî ya Vural Genç bandora çandî ya berdewam a farisî li Bidlîs û derdora wê belge dike, û îdia dike ku farisî şêwaz daye pratîkên wêjeyî û rêveberiya herêmî - şertek ku dibe alîkar ku hilbijartina farisî ji bo Şerefnameyê rave bike.[15]

Akademîsyen herwiha mîrata Şerefxan di çand û bîra maddî de dişopînin: patronaj, nivîs û weqfên bajarî yên li Bidlîsê hawîrdora çandî ya ku Şerefname hilberandiye nîşan didin, û pratîkên bîranînê yên nûjen (peyker, projeyên dîroka giştî, tevlêbûna di mufredatên lêkolînên Kurdî de) Şerefxan wekî sembola berdewamiya dîrokî ya kurdan bi kar tînin.[14] Zanyariyên li ser dîrok û mîmariya çandî ya herêmê çarçoveyek ji bo van îdiayan peyda dikin.[14]

Binerê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Nîşe

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ Navê wî yê temanî: Şerefedîn Xan kurê Şemsedîn kurê Şeref Begê Bidlîsî

Jêder

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ Aktürk, Ahmet Serdar (2018). "Family, Empire, and Nation: Kurdish Bedirkhanis and the Politics of Origins in a Changing Era". Journal of Global South Studies (bi îngilîzî). 35 (2): 393. doi:10.1353/gss.2018.0032. ISSN 2476-1419. S2CID 158487762 – bi riya Project MUSE.
  2. ^ Singh, NK (2004). Encyclopaedic Historiography of the Muslim World. Global Vision Publishing House. ISBN 9788187746546.
  3. ^ R. Babaie, Sussan (2004). Slaves of the Shah: new elites of Safavid Iran. Bloomsbury Academic. ISBN 9781860647215.
  4. ^ Eppel, Michael (8 tebax 2018). "The Kurdish emirates". Routledge Handbook on the Kurds (bi îngilîzî). Routledge Handbooks Online. rr. 35–47. doi:10.4324/9781315627427-4. ISBN 978-1-138-64664-3. S2CID 186808301.
  5. ^ a b c N. S. Sellers, Mortimer (1996). The New world order: sovereignty, human rights, and the self-determination. Berg Publishers. ISBN 9781859730645.
  6. ^ a b c d e Alsancakli, Sacha (19 nîsan 2016). "The Early History of Kurdish Studies (1787–1901)". Die Welt des Islams. 56 (1): 55–88. doi:10.1163/15700607-00561p05. ISSN 0043-2539.
  7. ^ a b Glassen, Erika. "BEDLĪSĪ, ŠARAF-AL-DĪN KHAN". Encyclopædia Iranica. Roja gihiştinê 31 adar 2015.
  8. ^ M. Gunter, Michael (2009). The A to Z of the Kurds. Scarecrow Press. ISBN 9780810863347.
  9. ^ a b Genç, Vural (2024). "The Cultural Impact of the Persian Language in and around Bidlis". Iranian Studies. 57 (1): 38. doi:10.1017/irn.2023.61.
  10. ^ Bajalan, Djene Rhys (1 çiriya paşîn 2012). "Şeref Xan'sSharafnama: Kurdish Ethno-Politics in the Early Modern World, Its Meaning and Its Legacy". Iranian Studies. 45 (6): 818. doi:10.1080/00210862.2012.737726. ISSN 0021-0862.
  11. ^ a b Özoğlu 2004, r. 27.
  12. ^ Özoğglu, Hakan (1 gulan 1996). "State‐tribe relations: Kurdish tribalism in the 16th‐ and 17th‐century Ottoman empire". British Journal of Middle Eastern Studies. 23 (1): 5–27. doi:10.1080/13530199608705620. ISSN 1353-0194.
  13. ^ "Sharaf-nāma. Amīr Sharaf Khān Bidlīsī A Persian Source for the History of Kurds". www.oeaw.ac.at. Roja gihiştinê 12 çiriya paşîn 2025.
  14. ^ a b c Bajalan, Djene Rhys (1 çiriya paşîn 2012). "Şeref Xan'sSharafnama: Kurdish Ethno-Politics in the Early Modern World, Its Meaning and Its Legacy". Iranian Studies. 45 (6): 795–818. doi:10.1080/00210862.2012.737726. ISSN 0021-0862.
  15. ^ Dehqan, Mustafa; Genç, Vural (1 hezîran 2018). "Kurds as spies: Information-gathering on the 16th-century Ottoman–Safavid frontier". Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 71 (2): 197–230. doi:10.1556/062.2018.71.2.5. ISSN 0001-6446.

Bîbliyografî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  • Alsancakli, Sacha (2017). "Matrimonial Alliances and the Transmission of Dynastic Power in Kurdistan: The Case of the Diyādīnids of Bidlīs in the Fifteenth to Seventeenth Centuries". Eurasian Studies. 15 (2): 222–249. doi:10.1163/24685623-12340037.
  • Floor, Willem M. (2008). Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Washington, DC: Mage Publishers. r. 248. ISBN 978-1933823232.
  • Yamaguchi, Akihiko (2021). "The Kurdish frontier under the Safavids". Bi Matthee, Rudi (edîtor). The Safavid World. Routledge. rr. 556–571.

Xwendina bêhtir

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Şerefxanê_Bidlîsî&oldid=1963168" hatiye standin.