Silêmanî (soranî)

Silêmanî (bi tîpguhêziya latînî ji alfabeya erebî: Silemani), şarêke le Herêmî Kurdistan e.

Îbrahîm Paşay Baban le 14 yi teşrînî diwemî salî 1784da şarî Silêmanîy damezirandûwe û paytextî mîrinşînekeyi le qelaçwalanewe giwastûwetewe bo Silêmanî.

Şarî Silêmanî le paş raperrînî azarî 1991ewe firawanbûn û pêşkewtinêkî ber çawî be xowe bîniywe û êsta wek yekêk le şare hêmin û xawênekan le Êraqî êstada benawbang e. Bew hoyewe le zorbeyi parêzgakanî dîkey Êraqewe xelkêkî zor rûyan têkirdûwe û bûwe be penagey ew hawlatîyaney ke le xwaruwî Êraq û nawçekanî nawerrastewe rû dekene ew şare.

Silêmanî zankoyekî gewrey heye ke be Zankoy Silêmanî nasirawe.[1] be dûrîyi 60 kîlometir le şarî Silêmanîyewe, Bendawî Dokan heye ke yekêk e le bendawe gewrekanî Êraq. Silêmanî be hawînehewarekanî wekû hawînehewarî Ehmedawa, Serçinar, Bendawî Dokan, Sertekî Bemo, Kunemasî, Çiyay Ezmer û Qeredağ û çendîn hawînehewarî dilrrifênî dîkeş benawbang e.

Em şare le rêrrewî damezirandin û peresendin û pêdaçespandinî xoyda le korrî şaristanêtî û pêşrrewîda komelêkî zor le nûser û şa'îrî başî bo mêjû hêşitotewe. Lewane (Nalî, Mehwî, Pîremêrd, Goran, Mewlana Xalîdî Neqşbendî, Salim, Kurdî, Emîn Zekî Beg, Fayeq Bêkes, Zêwer, Tofîq Wehbî, Welî Dêwane, Kak Ehmedî Şêx, htd) û sedan nûser û şa'îrî tirîş.[2]

Mêjû[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Wêneyi çend mamostayekî yekemîn xwêndingeyi seretayî le Silêmanî le sallî 1924

Şarî silêmanî le 14 yi tşrînî diwemî salî 1784 lelayen Îbrahîm Paşayi Baban ewe awedanikirawetewe. Îbrahîm Paşa Baban şarekeyi be nawî bawkîyewe, Silêman Paşa, nawnawe. Silêmanî cige lewey debête paytextî Mîrinşînî Baban, leheman katda debête melbendêkî bazirganî û roşinbîrî nawçeke.[3] şêwezarî Soranî le nawçekeda pere destênê û debête zimanî xwêndin û nûsîn. paş rûxanî Mîrinşînî Baban les alî 1851we lenawçûnî dewletî Usmanî le cengî cîhanîyi yekem, şarî Silêmanî dexirête ser komarî Êraqî emrro. le salî 1922 ta 1924 şarî Silêmanî paytextî dewletekeyi Melîk Mehmûd bûwe.

Şarî Silêmanî cige lewey lanikeyi roşinbîr û têkoşeran bûwe, melbendî helgîrsanî çendan şorriş û raperrînîş bûwe le mêjuwî Kurdistan da.

Bepêyi rojnameyi Jîn le salî 1955 panî ruwî şarî Silêmanî 20 mîliyon û 250 hezar metir e û jimarey danîşitiwanî degate 60 hezar kes û nizîkey 7 hezar xanûwî tiyadaye. le şeş gerrekî serekî pêkhatûwe ewanîş Kanî Askan, Goyje, Melkendî, Serşeqam, Çwarbax, Dergezên gerrekî Cûlekanî caranîş ke êsta xirawete ser gerrekî Serşeqam.

Babanîyekan û Silêmanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ber lewey binemaley Babanîyekan bîr le dirustkrdinî şarî Silêmanî bikenewe, îmaretekeyan le nawçeyi Qelaçwalan bû, legel berfrawan bûnî îmareteke, cimuculî awedankirdinewe û binyatinanî şaristanî le nawçekeda destî pêkird, le serdemî fermanrrewayî Baban da milmilanê û tundutîjîyi le nêwan Farsekan û Usmanîyekan da hebû, şwênî cugrafiyay Qelaçwalanîş leber nizîkî le sinûrî Êranewe, şwênêk bû bibwe metirsî şerr û pêkdadanî nêwan leşkirî Fars û Ussmanîyekan boye heryeke le (Nadir Şah û Sultan Mehmûdî yekem) le hewlî eweda bûn îmaretî Baban be layi xoyanda rabikêşin, kêşmekêşî nawxoyş le nêw binemaleyi Babanîyekan û îmarete Kurdîyekanda bo kursî û deselat ewendeyi dîke metirsî leser nawçeke dirust kirdibû, emeş way kird Mehmûd Paşayi Baban salî (1781)î zayinî bîrî lewe kirdewe nawendî berrêwebirdinî siyasî le Qelaçwalanewe bigiwêzêtewe bo şwênêkî tir, boye serayi hukûmetî le nizîk gundî melkendî dirustkird, diwatir Îbrahîm Paşayi Baban le salî (1783)da fermanrrewayî îmaretekeyi girte esto û destîkird be dirustkirdinî şarî Silêmanî ta le salî (1784)da le dirustkirdinî şarî Silêmanî kotayî hat, le heman salda Babanîyekan paytextî îmaretekeyan giwastewe Silêmanî.[4]

le salinamey (1955)î Silêmanî da ke le Rojnamey Jîn da bilawkirawetewe hatûwe: Îbrahîm Paşayi Baban xoyi hukumdarî şarî Qelaçwalan bûwe, leber naxoşî û tengîyi şwêneke û le tirsî hêrşî dujmin betaybetî le Nadir Şahî hukumdarî Êran ke gelê car wîstuyetî helmet berête serî destibeserî bikat, be naçarî şar û şwênî helsurranî karubarî wilatekeyi giwastewe em şwêne ke êsta şarî Silêmanî ye.[4]

Berderkî sera[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mîrekanî baban legel dirustkirdinî şarî Silêmanî cêgeyekiyan terxan kirdûwe bo baregayi berrêwebrdinî deselatekeyan nasirawe be sera. pêdeçêt bîrkirdinewe le dirustkirdinî em seraye le encamî ewewe hatibêt diway damezirandinî hukumetî dewletî Melîknişînî bo pêgeyi îdareyi fermangekanî liway Silêmanî ew kate amadekirabêt. em seraye le salî 1926–1928 lenaw senterî şarî Silêmanî dirustkirawe ke pêkhatûwe le dû nihom û 43 jûr, çendîn car karî çaksazîy tiyada kirawe bo sûdwergirtin le nîşitecêbûn û berrêwberayetîy fermangekanî şar. paşan terxan kirawe bo pêgeyi îdarîyi polîs û qayimqamiyet êsta lelayen parêzgay Silêmanî û berrêwberayetîyi şwênewarî Silêmanî bo gerraneweyi şêwaze resenekeyi nojen kirawetewe bo mozexaneyekî mêjûyî û siyasî û neteweyî şarî Silêmanî û şanaziyekanî rabirdûwî em şareyi têda deparêzêt.[5]

Cugrafiya[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şarî Silêmanî dekewête nêwan hêllî panî (34 – 36) pile leser hêlî kemer û hêlî dirêjî (45 – 46) pile le rojhelatî hêlî girînwîcî goy zewîyewe, wate dekewête başûrî rojaway kîşwerî Asya û rojhelatî Kurdistanî başûrewe.[4] Silêmanî le bakûrî rojhelatewe be zincîre şaxî Ezmer (1700m), Goyje (1525m) û Qeywan dewre dirawe, le başûrîşewe be çiyay Beranan (1373m) û le rojhelatîşewe deşitî Şarezûr destpêdekat ke dirêjîyekey 45 km û panîyekeyi 15 km. le rojawaşewe şaxî tasiluce gemaroyi dawe. şarî Silêmanî 853m le astî ruwî deryawe berize û awu hewakey be deryay nawerrastewe karîgere û le zistanda sard û baranawîye û hawînîşî wişk û germ û bê baran e, ciyawazîyekî zorîş le nêwan pilekanî germay şew, roj û werzekanî salî da bedî dekirêt.[4]

Av û Hewa[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

silêmanî le werizî beharda
silêmanî le werizî beharda

aw û hewaî nawçeyi Silêmanî be zorî le aw û hewayi nawçeyi deryay nawerrast eçêt tenya nawçekanî Çemçemal û deştî kelaryan lêderçêt. piley germay hawîn egate (39) pileyi sedî û eger berew xorawa bibîtewe ta (24)nzim ebêtewe. eme be şêweyekî gişitîye belam hendêk sal beriztirîn pleyi germa le hawîn da sinûrî (45) piley sedîş ebezênêt. bay le her çwarlawe bo dêt. caran le diwanze mangî salda heşt mang baranî tiya debarî belam êsta wek beşêk le diyardey germ bûnî zewî mawe û rêjeyi baran barînî tiya kem botewe. têkrray gişitî baran barîn le salêkda le nêwan (400-ـ600milm). bêguman le nawçe şaxawîyekanî parêzgayi Silêmanî da egate 1000mm û hendêkcar ziyatirîş.

şarî Silêmanî 853m le deryawe berz e. her le naw şarî Silêmanî da berzî û nizmî û girdolkey zor hen (heware berze, girdî Eî Nacî girdî gerrekî endazyaran, girdî Serçinar we girdekanî tir) emane be şwênî berz daenirên belam Silêmanî kon wek degerizên û Çwarbax û Kanêskan û Serçinar û serşeqam ta berew xware bêtewe her dû çemî Tancero û Qiliyasan nimûney nawçe nizmekanî Silêmanîn. ciyawazî nêwan lutkey Goyje û dewrûberî çemî qiliyasan 878m ebêt. wate Goyje nizîkeyi 1 km le başûrî Silêmanîyewe berztir e ke eme ciyawazîyekî zore û gelêk kar ekate ser aw û hewa û peydabûnî reşeba. aw û heway şarî Silêmanî piley germa le hawînî 1820da wek geşitiyarî benawbang (mîster rîç) le diwayi niywerroda girtuyetî le rojî 17î temuzda (35) pileyi sedî bûwe, bêguman êsta aw û hewakey germtir e û xoy eda le 45 piley sedî. le zistanda le bekrecoy nizîk Silêmanî têkirra (3, 5) piley sedî ye. belam le nawçe şaxawîyekan be taybet diway befrbarîn û le çiley zistan da çend pileyek dête jêr sifrewe.

tewjimî palepestoy hewa û piley germa pêçewaney yektirin. wate heta piley germî berztir bêtewe (ba) yaxud (hewa) ekşê û boşayî tiya peyda ebêt û qursayi kem ebêtewe, bewe tewjimeke kem ebêtewe boye germa karîgertirîn şite leser pale pestoy hewa her emeşe way kirdûwe Silêmanî be şarî reşeba binasirêt. hewayi Silêmanî (şêdar) nîye çunike dûr e lederyawe.

Şablon:Weather box

Bazar û qeyserîyekanî şar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

hendê kar û pîşe wek asingerî, collayî, mutabiçiyetî, çerxî mû rstin, xerrek, kargeçêtî, wetiraqçî, çexmaxisazî, şîrgerî, msgerî, xumçêtî, zîn û kopan heye ke her le zuwewe le şarî silêmanîda krawe û giringîyan pê drawe.

le drustibûnî silêmanîyewe berderkî sera û dewruberî nawendî şarî silêmanî buwe, boye dukan û bazarr ziyatir ew naweyi grtotewe mêcerson le geşitekeyda bo nawçeyi silêmanî le sallî 1908 basî xanî 'ecem û xanî ẍefûr aẍa û qeyserî wesman paşa û qeyserî neqîb ekat, wate le pêş hatinî mêcersonewe em xan û qeyserîyane le silêmanî hebûn, êsta teniya qeyserî neqîb wek xoyi mawe bellam xan û qeyserîyekanî tir nemawn û şwênekaniyan êsta dukan û bazarre, le dwayi emanewe ke silêmanî frawan buwe û şeqamî tiya drustkrawe le ser şeqame serekîyekan û senterî şar û gerrekekanda be sedeha dukan û bazarrî tiyada drustkrawe. xan û qeyserîyekanî silêmanî le seretayi sedeyi rabrdûda emane bûn:

nawî şwên zaniyarî
qeyserî wesman paşa wesman paşayi kurrî ḧeme paşayi caf drustî krduwe û le sallî 1974 da sûtawe û êsta cêgakeyi bazarrêkî gewreyi lê drustkrawe.
qeyserî neqîb şêx mstefayi neqîb kurrezayi kak eḧmedî şêx drustî krduwe û ta êstaş mawe.
qeyserî şêx meḧmud le sallî 19166 drustkrawe le şwênî meydanî brinceke beramber ḧemamî sûret, êsta şwênewarî nemawe.
qeyserî ẍefûr aẍa layi mezadxanekewe buwe, rûxawe û êsta şwênekeyi dukan û bazarre.
xanî ẍefûraẍa şwênekeyi êsta krawete bazarrî meḧwî beramber xaneqayi meḧwî.
xanî 'ecem le nzîk mezadxanekewe buwe le nawbazarr û êsta şwênekeyi krawe be dukan û bazarre.
xanî 'ebidullla drêj 'ebidullla drêj
xanî ḧacî se'îd aẍa xoyi drustî krduwe û mullkî xoyi û dû brayetî.
xane sûtaw qadrî kerîm dayen drustî krduwe û êsta bazarrêkî gewreyi le şwênda krawe be nawî bazarrî xaneqa (bazarrî cgere) we.
xanî rsûmat mullkî ḧemeaẍayi brayi ḧacî se'îd aẍa buwe.

Şwêne gşitî û mêjwîyekan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

çayxaneyi şe'b[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

çayxaneyi şe'b her le seretawe mellbendî kobunewe û ḧewaneweyi xwêndewaran û hunermendan û nûseran buwe. seretayi drustibûnî çayxaneyi şe'b egerêtewe bo sallanî penca û westa şerîfî çayçî serperşitî krduwe. 'umer şerîf xawenî çayxaneyi şe'b le bareyi seretayi drustibûnî çayxaneyi şe'bewe bem core dwa: le seretada westa şerîfî bawkm çayçî desgêr buwe paşan bîrî le dananî çayxaneyek krduwe û nawî nawe çayxaneyi şe'b sebaret beweyi ke bo çayxaneke nawî şe'bî lênrawe westa 'umer wtî: le sallanî zûda bînake utêlêk buwe nawî şe'b buwe her boye em naweş le çayxaneke nra.

Sîtî sînema[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

sîtî sînema le sallî 2008 le şarî silêmanî drûstkra ke take sînemaî modêrine le 'êraqda. lem sînemaye nwêtirîn fîlmekanî cîhan pexş dekrên ke ewanîş fîlmekanî (boks ofîs)n ke pêkdên le nwêtirîn 10 fîlmî holliyûd.

Mozexaneyi silêmanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

mozexaneyi silêmanî
mozexaneyi silêmanî

Mozexaneyi sIlêmanî le (14î temmuzî 1961) damezirawe sereta le xanûyekî biçûkî gerrekî şorrşda bû, le sallî 1980 gwastirayewe bo em bînayeyi êstay.

Yekem berrêweberî mozexaneyi silêmanî xwalêxoşbû (rrefîq fetḧulla) bû. mozexaneyi silêmanî parçe asewarî serdeme ciyawazekanî kurdistan û mîsopotamiya lexo degrêt. leser astî 'êraqda be duwem mozexane dadenrêt.[6]

Ramada silêmanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ramada silêmanî 840 hemîn hotêlî ew grupeye - ke çendîn bwarî geşitiyarî le xo degrêt - 71 jûrî têdaye ke 12 yan swîtin û yekêkîşiyan bo ((VIP)) ye herweha melewange û fîtinês û sawna û ḧemam turkî û jûrî hellm û jûrî seholl û şêlan û kafê û mînî barr û rîstorant û parkî otomîl le xo degrêt.

Dare sûtaweke[7][biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Daresûtaweke bew gorrepane dewtirêt ke dekewête nawcergeyi şarî silêmanî û le seru mzgewtî gewrewe dest pêdekat ta şeqamî qenat, cge leweyi şwênî westanî pasî çend hêllêke le şarekeda û çendîn pîşewerî îşî dest û konefroşî têda kobwetewe. herçende le êstada be hîç şêweyek (dar) lew meydaneda nafroşrêt, bellam her be nawe konekeyewe benawbange û nasirawe, tenanet le pêşî pasekan nusirawe (dare sûtaweke).

Mêjuwî şwêneke[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

hawllatiyanî dêrînî şarî silêmanî le gêrraneweyi mêjuwî ew meydaneda, bas lewe deken ke ew şwêne deşitayî buwe û le nawcergeyi şarewe dûr buwe û dwatir krawete bax û dwayi ewe bwe be meydanî froşitinî dar. azad mḧemmed (54 sall), dukandarêkî naw dare sûtawekeye, bas lewe dekat ke ta seretayi sallî şestekan daresutaweke (deşit) bwe û hîçî têda nebuwe, dwatir piyawêk ew şwêneyi krdwe be bax û le karêzî mecîdbegewe awî bo dehêna ta kotayî sallî şestekan ke baxeke nema û komellîk dar froş hatine cêgake.

azad wek xoyi dellêt malliyan lew nawçeye bwe û wtî: «darekan le şarbajêrewe beserpşitî ajellewe dehênran û le meydaneke beşêweyi mezad defroşran û her darêkî be 10 fls mezad dekra».

Şarî roşnbîrî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şarî silêmanî be rayi hendêk le xellkî kurdistan be şarî roşnbîrî denasirêt. ewan wa dezanin ke ew berfrawanîyeş bo dewrî baban û damezirandinî şar û maweyekîş le sallanî dewlletî 'usmanî degerrêtewe, ke hemû mela û zanakan şa'îr û nûser bûn û rollî mzgewt û ḧucreş kem nebuwe lew bwareda, sê kuçkeyi baban, nalî û salm û kurdî qutabḧaneyi şî'rî baban drûstdeken û eger ew qutabixaneye le ruwî nawerrokewe gelêk dîmenî le edebiyatî emirroyi kurdîda nemabêt, ewa formî edebiyatî kurdî emirro ewa her berpêşçûnî formî ew edebeye, ew zareyi pêyi denûsirêt her ew zareye, zorbeyi gewrenûseranî ew serdeme wek: nalî, salm, kurdî, mewlana xalîd, mela 'ebidulllayi bêtuşî, şêx marfî nodêy, seyd eḧmedî neqîb, şêx ḧsênî qazî, ḧacî mela eḧmedî dêlêje, mḧemmed feyzî zehawî, cemîl sdqî zehawî, mela sallḧî ḧerîq, sallḧ efendî ahî, tayer begî caf, welî dêwane, 'elî berdeşanî, zêwer mela 'ebidullla, eḧmed muxtar caf, mela 'ezîzî muftî, pîremêrd, bêxud, cemal 'îrfan û çendîn nûser û şa'îrî dwayi sallî pencakan bûn be beşêkî grîng le edebî kurdî hawçerx le kurdistanda. herçend hendêk lemane le nêwyekda behoyi tesewfewe nakokiyan le nêwanda hebuwe ke diyartirîniyan şêx marfî nodê ke buwe dujminî sersextî mewlana xalîd. ledwayi raperrînî beharî sallî 1991 çend hunermendî benawbangî tir le silêmanî hellkewtin ke rolliyan bwe le şepolî nwêyi edebî kurdîda, lewane: merywan wriya qan', bextiyar 'elî, berizan hestiyar, goran babe 'elî, ziminako burhan qan', mḧemmed mukrî, qubadî celî zade û çend nawêkî tir. em bware berfrawane êstaşî legellda bêt silêmanî têyda pêşenge û hemîşe ew nûser û şa'îrane rollî berçawyan le bzutineweyi kurdayetîşda hebuwe û bûnete dayinemoyi şorrşekan, yekêkî tir le ew şitaneyi ke silêmanî be şarî roşnbîrî nasandwe eweye ke yekem çapxane ke le kurdistan kewtibêtekar le silêmanî bwe, yekem rrojnameyi kurdî le kurdistan derçûbêt her lesilêmanî buwe.[8]

Medya û rojnamegerî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

le silêmanîda deyan dezgayi çap û billawkrdineweyi têdaye û çendîn rrojname û govarî lêwe derdeçêt û jmareyekî zorîş rradiyo û televîziyon û setelaytî têda pexş dekrê, lem şareda çendîn grûpî şano û mosîqa û nîgarkêş û hunermendî şêwekar heye û cge le zanikoyi emirîkî û zanikoyi silêmanî çend zaniko û peymanga û qutabixaneyi biyanî têdaye. em şare prre le hollî çalakî û berdewam berinameyi hemecorî hunerî û roşnbîrî têdaye.[9] çendîn gerrîdeyi berîtanî û biyanî le ktêb û bîreweryekaniyanda amajeyan be zîndwêtî em şaredawe û be şarî cwanî û xoşewîstî nasirawe. lem şareda jnan rollî diyar û berçawyan heye le dam wdezga û damezirawekanda be taybetî le rêkxirawekanî komellgeyi medenîda. azadî raderbirrîn û zîndwêtî karucule lem şareda sîma û xesllet û pênaseyi silêmaniye. silêmanî leser astî 'êraq behoyi şwênî cugrafiyewe, bepak û xawêntirîn şar nasirawe.[9]

Kertî xwêndin[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zanikoyi silêmanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

zanikoyi silêmanî
zanikoyi silêmanî

Zanikoyi silêmanî bo yekemcar lesallî 1968 damezira, kampbî serekî zaniko ekewête şarî silêmanî yewe le herêmî kurdistan. le seretada tenha sê kolêj hebûn, bellam sallanî duwatir jmareyi kolêjekan beşêweyekî berçaw ziyadî krd le encamî dawakarîyiyekî zor bo xwêndinî balla le herêmî kurdistan.

Lesallî 1981 rjêmî faşîstî 'êraq em damezirawe ekadîmîyeyi ragwast bo şarî hewlêr we nawekeşî gorrdra bo «zanikoyi sellaḧedîn». lesallî 1992 carêkî tir zanikoyi silêmanî damezirêndrayewe leencamî hewll û koşşî zorî roşnbîran û zanistxwazanî kurd û xellkî dllsozî şarî silêmanî û zaniko carêkî tir krayewe le rêkewtî 14î tşrînî yekemî 1992.

Emirro zanikoyi silêmanî 25 kolêjî heye ke têyda xwêndkaran birrwanameyi bekaloriyos bedest ehênin le çendîn bwarî ciyaciyada.

Zanikoyi emirîkî le êraq - Silêmanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zanikoyi emirîkî le 'êraq – silêmanî (be înglîzî: The American Universitiyi of Iraq – Sulaimani) zanikoyekî ehlîyi qazanc newîste ke xwêndinêkî frawanî hunere lîbralliyekan leser şêwazî emirîkî pêşkeş dekat bo hemû xwêndkare şaystekan bê gwêdane întîma û bineçeyan.

Zanikoyi emirîkî 'êraq, silêmanî ke dekewête silêmaniyewe û le sallî 2006 lelayen encumenî emîndaranekeyewe destî pêkrd û le tşrînî yekemî 2007 da dergakanî walla krd. zanikoyi emirîkî 'êraq, silêmanî çwar bwarî psporrî zanikoyî û yek programî masterî berrêwebrdinî kar û korse îbiglîziyekan û pîşeyiyekan le rêyi peymangayi geşepêdanî pîşeyiyewe pêşkeş dekat. herweha zanikoke programêkî zimanî înglîzî berdewamî heye bo xwêndkare wergîrawekan ke pêwîstiyan be rahênanî ziyatir heye le înglîzî da pêş destpêkrdinî korse ekadîmiyekan.

Amarî danîşituwan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mîster rîç ke sallî 1820 hatote silêmanî wata (26)sall paş drustkrdinî şareke, jmareyi danîşitwanî be de hezar kes xemillandwe dwayi ewe ellêt: silêmanî (2000) mallî îslam. (130) malle culeke (9) mallî diyanî kldanî, 5mallî ermenî tiya buwe, koyi mallekan ekate (2144). eger hermallêk be pênc kes dabinêyin ekate (10720) kes..

  • Be gwêreyi sallinameyi 'usmanî sallî 1907 jmareyi danîşitwan (8027) musllman û (360) na musllman ke ekate (8963) kes.
  • Serçawekanî tir le sallî 1913 da jmareyi danîşitwanî hemû nawçeyi silêmanîyan be (51600) kes danawe ke (48600) yan musllman û (900) yan diyan û (2100)yan cûleken. jmareyi danîşitwanî şarî silêmaniyan be (26000) kes danawe, le wane (24825) kes musllman û (1000) kes cûleke û (175)diyan.
  • Le serdemî brîtanî be gwêreyi rojname pêşkewtin sallî 1920 jmareyi nawçeke be (62722) kes daenê. danîşitwanî şarî silêmanî be de hezar kes danawe.
  • Sallî 1925–1926 silêmanî xoyi brîtî buwe le 13–14 hezar kes. dwayi ewe le katî ḧukmetî 'êraqda û le sallî 1927 we serjmêrî destî pêkrd: 1927- 1937- 1947- 1957- 1965 - 1976-1988
  • Jimareyi danîşitwanî şarî silêmanî le sallî 1947 da be gwêreyi tomarî resmî (23475) kes buwe.
  • Sallî 1957 brîtî buwe le (48812) kes.

Xelî silêmanî be zaraweyi babanî le zimanî kurdî qse deken. zaraweyi mukriyanî zaraweyeke ke le nawçekanî pîranşar û mehabad (mukriyan) le kurdistanî rojhellat da qseyi pê dekrê.

Danîşitwan le sallî 1998[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Sallî 1998 şarî silêmanî begwêreyi sallinameyi ew salle bem core buwe:

  • Jimareyi danîşitwanî şarî silêmanî xoy: (548, 747) kes.
  • Jimareyi danîşitwanî sinûrî parêzgayi silêmanî: (1, 127, 226) kes.
  • Jimareyi xêzan le naw şarda: (110, 360).
  • Jimareyi xêzan le sinûrî parêzgayi silêmanî: (217, 220) xêzan.
  • Jimareyi gerrekekanî şarî silêmanî: (58).
  • Le dwayîn amarda jmareyi danîşitwanî em parêzgaye be (1, 917, 936) kes mezende krawe.

Şwêne geşitiyariyekan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Seyrangayi serçnar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Serçnar yekêke le gerrekekanî şarî silêmanî, dekewête rojawayi şar. caran behoyi lawazî kereseyi hatuçowe û kemî danîşitwanî şar, serçnar ciyabû le beşekanî tirî silêmanî û dezanra lekwêwe bo kwê destpêk û kotayiyetî, emirroke serçnar têkell buwe û ledewriya çendîn gerrekî tir drust bûn wek: şehîdanî serçnar, grdî serçnar,.. htd. we herweha serçnar beyekêk le hawînehewarekanî 'êraq dejmêrdrêt behoyi bûnî awî hellqullawî jêr grd û berizayiyekanî. zor le mêje serçnar utêl û şwênî ḧewaneweyi lêdrust krawe bo geşitiyaran. şwênêkî fênik û xem rewên buwe bo xellkî silêmanî û dewruberî, ke takû emirroş kotayî heftan xellkanêkî zor ruwî lêdeken bo seyran. serçnar çendcarêk nojenikrawetewe û sîmayi naw seyrangakanî destkarîyi krawn û xoşkrawe.

Hawîne hewarî dukan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bendawî dukan le xor awayi şarî silêmanî be dûrî [70] km û leser zêyi biçûk drust krawe, ke brîtî ye le deryaçeyekî mezn û birrî [6٫8 mîliyard m3] aw gl dedatewe, em deryaçeye bote nawçeyekî geşitiyarî serinc rakêş û geşitiyaran le zor nawçewe ruwî tê deken, otêlêkî gewreyi be nawî [mîrall] û komellêk kabîneyi coraw corî lê binyad nrawe, geşitiyaran le her çwar werizî sall geşitî bo deken.

Bax û parkekanî şar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

thumb[girêdan daimî miriye]

bînayi utêlî silêmanî pallas
bînayi utêlî silêmanî pallas

Baxî gşitî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Baxçeyi gşitî le konda nebuwe. ta serdemî eḧmed paşayi baban ke ḧakmî silêmanî buwe çwar baxî drustkrd, êsta ew çwarbaxe bûn be gerrekêk le gerrekekanî silêmanî. ca leber eweyi awî silêmanî zor buwe û prr buwe le kanî û karêz cge le awî şiywekan û zêrabekan ke berew xwar bûnetewe, emane hemû sûdiyan lê wergîrawe bo bax drustkrdin.

  • Emaneş nawî ew baxanen ke hebûn û ewanî tirîş ewanen ke lem dwayiyeda drustkran:
  • Baxî pure beg: le gerrekî goyje nzîk sabunikeran û jûr mzgewtî hemzaẍa, mallî şa'îrî gewreyi kurd pîremêrd lewêdabû.
  • Tuwî melîk: le bakûrî şarî silêmanî, le sallekanî sî û çlî sedeyi rabrdû (ḧewzêkî gewre) yi hebû le behara pr ebû le aw, lewew pêş dar û drextî le berabû, xellk le behara eçûne ewê bo seyran. em nawçeye mullkî şêxan bû. le katêkda drustkra ke şêx meḧmud ḧukmdar bû, boye nawnra tuwî melîk.
  • Baxî şêx letîf (şêx letîfî danisaz) le layi mallekeyi xoyana le gerrekî dergezên, prrbû le darî berdar û ḧewzêk be fwarewe le nawerrastiya êstaş hendê şwênî mawe be barîkî drextî sêw û helluje û hermê û henar û qox û gêlas û behê û hencîrî tiya bû.
  • Baxî ferecî heme mirad le dergezên nzîk be karêzî daykî paşa de donm zewî bû. be mullk hî ('ezimî begî baban) bû, le hawîna teniya ew baxe hebû ke be tenîşit mallî 'ezimî beg xoyewe bû, xellkî şar pol pol boyi ehatin. êsta şwênekeyi qutabixanew xanuwe.
  • Baxî mecîd beg: le bakurî şarî silêmanî. şwênî bînayi zanikoyi silêmanî û nexoşxanekanî friyakewtin û gşitîye.
  • Baxî kanî doman le xwar gerrekî serşeqamewe bû.
  • Baxî gewre û bogene: emîş her mullkî ('ezimî begî baban) bû le xwar şarî silêmaniyewe.
  • Baxçeyi gşitî: le rastîda her em şwêne bû ke be tewawî pêyi butirê (baxçe). ekewête roj awayi silêmanî nzîk (senterî parêzgayi silêmanî). yekem baxçeyi mîrîye û katêk ke mecîd ye'qubî le sallekanî (1937-1939) muteserîfî silêmanî bû drustî krd ke ewsa ewperî şar bû, wata hîç xanû bîna lew layewe nebû bêguman em baxçeye bo razandineweyi şareke û geşit û cwanî serdanî jn û piyaw rojanî (çwarşemme taybet bû bo jnan) be 'eba û peçewe ehatin bedaxewe behoyi nalebarî asayşewe zor destkarî kraw zorî lê kemkrayewe û darekanî ebirrran, bellam êsta geşawetewe.

Şarewanî silêmanî lem sallaneyi dwayiyeda fermangeyi baxçekanî betaybet pêk hêna bo drustkrdinî baxçe le nawşara. ew fermangeyeş jmareyekî zorî baxçeyi drust krdwe serperşitiyan ekat le jûr hemûyanewe parkî azadî ke lewew pêş leşkrgayi ḧukmet bû (ḧamîye) bû. ekewête beşî jûruwî şar. jmareyekî zorî tir baxçeyi biçûk hen le naw şareke ke hemû razawe û cwan û rêk û pêkin hendêkiyan be nawî ew kesaneyi biyanî û xoyiyewe nawnrawnike xizimetiyan pêşkeş krduwe. wek (baxçeyi uliv palma) serek wezîranî swîd ke bedestî naḧez şehîd kra û baxçeyi cewahrî ke be nawî şa'îrî gewreyi 'ereb mḧemmed mehdî elcewahîrî dostî dêrînî kurd û baxçeyi fereydun 'lî emîn û gelêkî tir.

Spor[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

logoyi yaneyi werizşî silêmanî
logoyi yaneyi werizşî silêmanî

Le pêş damezirandinî yaneyi werizşî silêmanî le seretayi sallî 1956 le zorbeyi gerrekekanda tîpî ehlî (mîllî) hebuwe. yarîgayekî topî pê ke be çîmenî sewz û ptir le (20, 000) bîst hezar kes degrêt, leser tazetirîn şêwe nwê krawetewe leser bûdceyi ḧkumetî herêmî kurdistan, we êsta be kobûneweyi hemû yarîgakan le çwarçêweyi (mel'ebeke) da nawnrawe «komellgayi yaneyi werizşî silêmanî» le gerrekî çwar bax.

Yaneyi werizşî silêmanî yaneyekî topî pêyi pîşegerî 'êraqiye. le sallî 1956da damezirawe, yaneke le xulî bijardeyi 'êraq yarî dekat.

Kesaytîyekanî şarî silêmanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

şêx meḧmûdî ḧefîd
şêx meḧmûdî ḧefîd
ḧepsexanî neqîblegel
ḧepsexanî neqîblegel

eweş çendîn kesayetî diyarî tir ke twaniyuyane dengî xoyan bigeyenin be wllatanî drawsê..!

Şarî silêmanî le rêrrewî damezirandin û peresendin û pêda çespandinî xoyda le korrî şarstanêtî û pêşrrewîda komellêkî zor le nûser û şa'îrî başî bo mêjû hêşitotewe. bo serdemî baban û damezirandinî şar û maweyekîş le sallanî dewlletî 'usmanî hemû mela û zanakan şa'îr û nûser bûn yan hemû şa'îr û nûserekan mela û zana bûn. bo paş ew serdemeş mzgewt le bexşînî şa'îr û nûser nekewt û qutabixaneyi tazeş gelêk bilîmetî bexşî û mellbendêkî weku zanistî waykrd ke zor le nexwêndewaran biçne rîzî şa'îran.[10]

Kesayetîyi biyanî ke le şarî silêmanî jiyawn[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gerrekekanî şarî silêmanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  • şorrş
  • selîm beg
  • debaşan
  • surên
  • karhêze wşk
  • 'elî nacî
  • aşitî
  • hewarî şar
  • tavge
  • 'ewall
  • roj sîtî
  • dîlan sîtî
  • beranan
  • qule reysî
  • mela dawd
  • badînan
  • baxan
  • bêseranî
  • endaziyaran
  • beranan
  • zergete
  • kanî spîke
  • serçnar
  • çwarçira
  • kenesûre
  • kanî gome
  • bextiyarî
  • hendrên
  • şêrwane
  • hekarî
  • bextiyarî nwê
  • herawaz (grdî serçnar)
  • qliyasan
  • zergeteyi kon
  • mame yare, rojhellat
  • sawan, rojhellat
  • sabunikeran, dargazên
  • bazirganî
  • tancero, ziminako
  • muşîrawa
  • abillaẍ
  • rizgarî
  • kargeken
  • lala zar
  • zerdaw
  • ullûbe
  • gundî ellmanî yek
  • gundî ellmanî dû
  • kurd sîtî
  • kurdisat
  • şarî goyje
  • qrrge
  • raperrîn
  • kelewanan
  • ḧaciyawa
  • kendekewe
  • gullebax
  • îbrahîm paşa

Pêşanga[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Navdar[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ^ "weşanî erşîvkraw". Ji orîjînalê di 2016-03-11 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 18î temmûzî 2017. {{cite web}}: Nirxên tarîxê kontrol bike: |tarîxa-gihiştinê= (alîkarî); Parametreya |arcihivedate= nayê zanîn, tê tine hesibandin (alîkarî); Parametreya |arcihivewrl= nayê zanîn, tê tine hesibandin (alîkarî)
  2. ^ ktêbî: şarî silêmanî 200 sall - nûsîn û kokrdineweyi - ekremî sallḧî reşe / laperre/503
  3. ^ Şablon:Bîrxistineweyi wêb
  4. ^ a b c d "weşanî erşîvkraw". Ji orîjînalê di 2012-11-20 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 23î abî 2012. {{cite web}}: Nirxên tarîxê kontrol bike: |tarîxa-gihiştinê= (alîkarî); Parametreya |arcihivedate= nayê zanîn, tê tine hesibandin (alîkarî); Parametreya |arcihivewrl= nayê zanîn, tê tine hesibandin (alîkarî)
  5. ^ geşit û guzarî silêmanî[girêdan daimî miriye]Şablon:Besterî mirdûŞablon:Dead linik
  6. ^ "weşanî erşîvkraw". Roja gihiştinê 20î abî 2012. {{cite web}}: Nirxên tarîxê kontrol bike: |tarîxa-gihiştinê= (alîkarî); Parametreya |arcihive-date= nayê zanîn, tê tine hesibandin (alîkarî); Parametreya |arcihive-url= nayê zanîn, tê tine hesibandin (alîkarî)CS1 maint: url-status (lînk)[girêdan daimî miriye]
  7. ^ http://i4kurd.bilogspot.com/searcih/label/mêjû
  8. ^ "weşanî erşîvkraw". Roja gihiştinê 8î temmûzî 2012. {{cite web}}: Nirxên tarîxê kontrol bike: |tarîxa-gihiştinê= (alîkarî); Parametreya |arcihivedate= nayê zanîn, tê tine hesibandin (alîkarî); Parametreya |arcihivewrl= nayê zanîn, tê tine hesibandin (alîkarî)CS1 maint: url-status (lînk)
  9. ^ a b "weşanî erşîvkraw". Roja gihiştinê 27î abî 2012. {{cite web}}: Nirxên tarîxê kontrol bike: |tarîxa-gihiştinê= (alîkarî); Parametreya |arcihivedate= nayê zanîn, tê tine hesibandin (alîkarî); Parametreya |arcihivewrl= nayê zanîn, tê tine hesibandin (alîkarî)CS1 maint: url-status (lînk)
  10. ^ ktêbî: silêmanî 200 sall - nûsîn û kokrdineweyi - ekremî sallḧî reşe - laperre / 503
  11. ^ Şablon:Bîrxistineweyi wêb
  12. ^ Şablon:Bîrxistineweyi wêb

Serçawekan[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]