Here naverokê

Silêmanî (soranî)

Girêdanan lê zêde bike
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Ev gotar bi kurmancî jî heye: Silêmanî (bajar).
Silêmanî
Bajarê Silêmaniyê
Silêmanî li ser nexşeya Iraq nîşan dide
Silêmanî
Silêmanî
Silêmanî (Iraq)
Kargêrî
Welat Başûrê Kurdistanê
Dûgel Îraq
Parêzgeh Silêmanî
Navçe Navenda Silêmaniyê (navçe)
Demografî
Gelhe 1.041.489 (2009)
Erdnîgarî
Koordînat 35°33′0″Bk 45°26′0″Rh / 35.55000°Bk 45.43333°Rh / 35.55000; 45.43333

Silêmanî (be tîpekanî Latînî bo elfûbêy Erebî: Slemani), şarêk e le Herêmî Kurdistan e.

Îbrahîm Paşay Baban le 14 yi Tişrînî diwemî salî 1784da şarî Silêmanîy damezirandûwe û paytextî mîrinşînekeyi le qelaçwalanewe giwastûwetewe bo Silêmanî.

Şarî Silêmanî le paş Raperrînî Azarî 1991ewe firawanbûn û pêşkewtinêkî ber çawî be xowe bîniywe û êsta wek yekêk le şare hêmin û xawênekan le Êraqî êstada benawbang e. Bew hoyewe le zorbeyi parêzgakanî dîkey Êraqewe xelkêkî zor rûyan têkirdûwe û bûwe be penagey ew hawlatîyaney ke le xwaruwî Êraq û nawçekanî nawerrastewe rû dekene ew şare.

Silêmanî zankoyekî gewrey heye ke be Zankoy Silêmanî nasrawe.[1] be dûrîy 60 kîlometir le şarî Silêmanîyewe, Bendawî Dokan heye ke yekêk e le bendawe gewrekanî Êraq. Silêmanî be hawînehewarekanî weku hawînehewarî Ehmedawa, Serçinar, Bendawî Dokan, Sertekî Bemo, Kunemasî, Çiyay Ezmer û Qeredağ û çendîn hawînehewarî dilrrifênî dîkeş benawbang e.

Em şare le rêrrewî damezirandin û peresendin û pêdaçespandinî xoyda le korrî şaristanêtî û pêşrrewîda komelêkî zor le nûser û şaîrî başî bo mêjû hêşitotewe. Lewane (Nalî, Mehwî, Pîremêrd, Goran, Mewlana Xalîdî Neqşbendî, Salim, Kurdî, Emîn Zekî Beg, Fayeq Bêkes, Zêwer, Tofîq Wehbî, Welî Dêwane, Kak Ehmedî Şêx, htd) û sedan nûser û şaîrî tirîş.[2]

Mêjû

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Wêney çend mamostayekî yekemîn xöndingey seretayî le Silêmanî le salî 1924

Şarî Silêmanî le 14 yi tişrînî diwemî salî 1784 lelayen Îbrahîm Paşayi Baban ewe awedanikirawetewe. Îbrahîm Paşa Baban şarekeyi be nawî bawkîyewe, Silêman Paşa, nawnawe. Silêmanî cige lewey debête paytextî Mîrinşînî Baban, leheman katda debête melbendêkî bazirganî û roşinbîrî nawçeke. şêwezarî Soranî le nawçekeda pere destênê û debête zimanî xwêndin û nûsîn. paş rûxanî Mîrinşînî Baban les alî 1851we lenawçûnî dewletî Usmanî le cengî cîhanîyi yekem, şarî Silêmanî dexirête ser komarî Êraqî emrro. le salî 1922 ta 1924 şarî Silêmanî paytextî dewletekeyi Melîk Mehmûd bûwe.

Şarî Silêmanî cige lewey lanikey roşinbîr û têkoşeran bûwe, melbendî helgîrsanî çendan şorriş û raperrînîş bûwe le mêjûy Kurdistan da.

Bepêy rojnamey Jîn le salî 1955 panî rûy şarî Silêmanî 20 mîlyon û 250 hezar metir e û jimarey danîştiwanî degate 60 hezar kes û nizîkey 7 hezar xanûy tiyadaye. le şeş gerrekî serekî pêkhatûwe ewanîş Kanî Askan, Goyje, Melkendî, Serşeqam, Çwarbax, Dergezên gerrekî Cûlekanî caranîş ke êsta xirawete ser gerrekî Serşeqam.

Babanîyekan û Silêmanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ber lewey binemaley Babanîyekan bîr le drustkirdinî şarî Silêmanî bikenewe, îmaretekeyan le nawçeyi Qelaçwalan bû, legel berfrawan bûnî îmareteke, cimuculî awedankirdinewe û binyatinanî şaristanî le nawçekeda destî pêkird, le serdemî fermanrrewayî Baban da milmilanê û tundûtîjî le nêwan Farsekan û Usmanîyekan da hebû, şönî cugrafyay Qelaçwalanîş leber nizîkî le sinûrî Êranewe, şönêk bû bibiwe metirsî şerr û pêkdadanî nêwan leşkirî Fars û Ussmanîyekan boye heryeke le (Nadir Şah û Sultan Mehmûdî yekem) le hewlî eweda bûn îmaretî Baban be lay xoyanda rabikêşin, kêşmekêşî nawxoyş le nêw binemaley Babanîyekan û îmarete Kurdîyekanda bo kursî û deselat ewendeyi dîke metirsî leser nawçeke drust kirdibû, emeş way kird Mehmûd Paşayi Baban salî (1781)î zayinî bîrî lewe kirdewe nawendî berrêwebirdinî siyasî le Qelaçwalanewe bigiwêzêtewe bo şönêkî tir, boye seray hukûmetî le nizîk gundî melkendî drustkird, diwatir Îbrahîm Paşayi Baban le salî (1783)da fermanrrewayî îmaretekey girte esto û destîkird be drustkirdinî şarî Silêmanî ta le salî (1784)da le drustkirdinî şarî Silêmanî kotayî hat, le heman salda Babanîyekan paytextî îmaretekeyan giwastewe Silêmanî.

Le salnamey (1955)î Silêmanî da ke le Rojnamey Jîn da bilawkirawetewe hatûwe: Îbrahîm Paşayi Baban xoy hukumdarî şarî Qelaçwalan bûwe, leber naxoşî û tengîyi şöneke û le tirsî hêrşî dujmin betaybetî le Nadir Şahî hukumdarî Êran ke gelê car wîstuyetî helmet berête serî destbeserî bikat, be naçarî şar û şönî helsurranî karubarî wilatekey giwastewe em şöne ke êsta şarî Silêmanî ye.

Berderkî sera

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mîrekanî baban legel drustkirdinî şarî Silêmanî cêgeyekiyan terxan kirdûwe bo baregay berrêwebrdinî deselatekeyan nasirawe be sera. pêdeçêt bîrkirdinewe le drustkirdinî em seraye le encamî ewewe hatibêt diway damezirandinî hukumetî dewletî Melîknişînî bo pêgey îdarey fermangekanî liway Silêmanî ew kate amadekirabêt. em seraye le salî 1926–1928 lenaw senterî şarî Silêmanî drustkirawe ke pêkhatûwe le dû nihom û 43 jûr, çendîn car karî çaksazîy tiyada kirawe bo sûdwergirtin le nîşitecêbûn û berrêwberayetîy fermangekanî şar. paşan terxan kirawe bo pêgeyi îdarîyi polîs û qayimqamiyet êsta lelayen parêzgay Silêmanî û berrêwberayetîy şönewarî Silêmanî bo gerranewey şêwaze resenekey nojen kirawetewe bo mozexaneyekî mêjûyî û siyasî û neteweyî şarî Silêmanî û şanaziyekanî rabirdûwî em şareyi têda deparêzêt.

Cugrafya

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şarî Silêmanî dekewête nêwan hêlî panî (34 – 36) pile leser hêlî kemer û hêlî dirêjî (45 – 46) pile le rojhelatî hêlî girînwîcî goy zewîyewe, wate dekewête başûrî rojaway kîşwerî Asya û rojhelatî Kurdistanî başûrewe. Silêmanî le bakûrî rojhelatewe be zincîre şaxî Ezmer (1700m), Goyje (1525m) û Qeywan dewre dirawe, le başûrîşewe be çiyay Beranan (1373m) û le rojhelatîşewe deştî Şarezûr destpêdekat ke dirêjîyekey 45 km û panîyekeyi 15 km. le rojawaşewe şaxî tasiluce gemaroy dawe. şarî Silêmanî 853m le astî rûy deryawe berze û aw û hewakey be deryay nawerrastewe karîgere û le zistanda sard û baranawîye û hawînîşî wişk û germ û bê baran e, ciyawazîyekî zorîş le nêwan pilekanî germay şew, roj û werzekanî salî da bedî dekirêt.

Aw û Hewa

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

aw û heway nawçeyi Silêmanî be zorî le aw û heway nawçey deryay nawerrast eçêt tenya nawçekanî Çemçemal û deştî kelaryan lêderçêt. piley germay hawîn egate (39) piley sedî û eger berew xorawa bibîtewe ta (24)nzim ebêtewe. eme be şêweyekî gişitîye belam hendêk sal berztirîn piley germa le hawîn da sinûrî (45) piley sedîş ebezênêt. bay le her çwarlawe bo dêt. caran le diwanze mangî salda heşt mang baranî tiya debarî belam êsta wek beşêk le diyardey germ bûnî zewî mawe û rêjeyi baran barînî tiya kem botewe. têkrray gişitî baran barîn le salêkda le nêwan (400-ـ600milm). bêguman le nawçe şaxawîyekanî parêzgayi Silêmanî da egate 1000mm û hendêkcar ziyatirîş.

Şarî Silêmanî 853m le deryawe berz e. her le naw şarî Silêmanî da berzî û nizmî û girdolkey zor hen (heware berze, girdî Eî Nacî girdî gerrekî endazyaran, girdî Serçinar we girdekanî tir) emane be şönî berz daenirên belam Silêmanî kon wek degerizên û Çwarbax û Kanêskan û Serçinar û serşeqam ta berew xware bêtewe her dû çemî Tancero û Qiliyasan nimûney nawçe nizmekanî Silêmanîn. ciyawazî nêwan lutkey Goyje û dewrûberî çemî qiliyasan 878m ebêt. wate Goyje nizîkeyi 1 km le başûrî Silêmanîyewe berztir e ke eme ciyawazîyekî zore û gelêk kar ekate ser aw û hewa û peydabûnî reşeba. aw û heway şarî Silêmanî piley germa le hawînî 1820da wek geşitiyarî benawbang (mîster rîç) le diwayi niywerroda girtuyetî le rojî 17î Temmuzda (35) piley sedî bûwe, bêguman êsta aw û hewakey germtir e û xoy eda le 45 piley sedî. le zistanda le bekrecoy nizîk Silêmanî têkira (3, 5) piley sedî ye. belam le nawçe şaxawîyekan be taybet diway befrbarîn û le çiley zistan da çend pileyek dête jêr sifrewe.

tewjimî palepestoy hewa û piley germa pêçewaney yektirin. wate heta piley germî berztir bêtewe (ba) yaxud (hewa) ekşê û boşayî tiya peyda ebêt û qursay kem ebêtewe, bewe tewjimeke kem ebêtewe boye germa karîgertirîn şite leser pale pestoy hewa her emeşe way kirdûwe Silêmanî be şarî reşeba binasirêt. heway Silêmanî (şêdar) nîye çunke dûr e le deryawe.

Bazar û qeyserîyekanî şar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

hendê kar û pîşe wek asingerî, colayî, mutabiçiyetî, çerxî mû ristin, xerrek, kargeçêtî, wetiraqçî, çexmaxisazî, şîrgerî, msgerî, xumçêtî, zîn û kopan heye ke her le ziwewe le şarî Silêmanîda kirawe û giringîyan pê dirawe.

le drustibûnî Silêmanîyewe berderkî sera û dewruberî nawendî şarî Silêmanî bûwe, boye dukan û bazarr ziyatir ew nawey girtotewe mêcerson le geşitekeyda bo nawçey Silêmanî le salî 1908 basî xanî Ecem û Xanî Ğefûr Ağa û Qeyserî Wesman Paşa û Qeyserî Neqîb ekat, wate le pêş hatinî mêcersonewe em xan û qeyserîyane le Silêmanî hebûn, êsta tenya Qeyserî Neqîb wek xoy mawe belam xan û qeyserîyekanî tir nemawin û şönekanyan êsta dukan û bazarr e, le diway emanewe ke Silêmanî firawan bûwe û şeqamî tiya drustkirawe le ser şeqame serekîyekan û senterî şar û gerrekekanda be sedeha dukan û bazarrî tiyada drustkirawe. xan û qeyserîyekanî Silêmanî le seretay sedey rabirdûda emane bûn:

nawî şön zanyarî
Qeyserî Wesman Paşa Wesman Paşay kurrî Heme Paşayi Caf drustî kirduwe û le salî 1974 da sûtawe û êsta cêgakey bazarrêkî gewreyi lê drustkirawe.
Qeyserî Neqîb Şêx Mustefay Neqîb kurrezay Kak Ehmedî Şêx drustî kirdûwe û ta êstaş mawe.
Qeyserî Şêx Mehmûd le salî 19166 drustkirawe le şönî meydanî birinceke beramber hemamî sûret, êsta şönewarî nemawe.
Qeyserî Ğefûr Ağa lay mezadxanekewe bûwe, rûxawe û êsta şönekey dukan û bazarre.
Xanî Ğefûr Ağa şönekey êsta kirawete bazarrî Mehwî beramber xaneqay Mehwî.
Xanî Ecem le nizîk mezadxanekewe bûwe le nawbazarr û êsta şönekeyi kirawe be dukan û bazarre.
Xanî Ebdulla Dirêj Ebdulla Dirêj
Xanî Hacî Seîd Ağa xoy drustî kirdûwe û mulkî xoy û dû birayetî.
Xane Sûtaw Qadirî Kerîm Dayen drustî kirdûwe û êsta bazarrêkî gewrey le şönda kirawe be nawî bazarrî Xaneqa (bazarrî cigerewe).
Xanî Risûmat mulkî Heme Ağay biray Hacî Seîd Ağa bûwe.

Şöne gişitî û Mêjûyîyekan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çayxaney Şe'b

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çayxaney Şe'b her le seretawe melbendî kobûnewe û hewanewey xöndewaran û hunermendan û nûseran bûwe. seretay drustbûnî Çayxaney Şeib egerêtewe bo salanî penca û westa Şerîfî Çayçî serperiştî kirdûwe. Umer Şerîf xawenî Çayxaney Şe'b le barey seretay drustbûnî Çayxaney Şe'bewe bem core diwa: le seretada westa Şerîfî bawkim çayçî desgêr bûwe paşan bîrî le dananî çayxaneyek kirdûwe û nawî nawe çayxaneyi şe'b sebaret bewey ke bo çayxaneke nawî şe'bî lênirawe westa Umer witî: le salanî zûda bînake utêlêk bûwe nawî şe'b bûwe her boye em naweş le çayxaneke nira.

Sîtî sînema

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Sîtî sînema le salî 2008 le şarî Silêmanî drûstkIra ke take sînemay modêrine le Êraqda. lem sînemaye nötirîn fîlmekanî cîhan pexş dekirên ke ewanîş fîlmekanî (Books Office) in ke pêkdên le nötirîn 10 fîlmî Hollywood.

Mozexaney Silêmanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mozexaney Silêmanî le (14î Temmuzî 1961) damezirawe sereta le xanûyekî biçûkî gerrekî şorrişda bû, le salî 1980 giwastirayewe bo em bînayeyi êstay.

Yekem berrêweberî Mozexaney Silêmanî xwalêxoşbû (Refîq Fethulla) bû. mozexaney Silêmanî parçe asewarî serdeme ciyawazekanî kurdistan û mîsopotamya lexo degirêt. leser astî Êraqda be diwem mozexane dadenirêt.

Ramada Silêmanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ramada Silêmanî 840 hemîn hotêlî ew grupeye - ke çendîn biwarî geşitiyarî le xo degirêt - 71 jûrî têdaye ke 12 yan swîtin û yekêkîşiyan bo ((VIP)) ye herweha melewange û fîtnis û sawna û hemam Turkî û jûrî helm û jûrî sehol û şêlan û kafê û mînî barr û rêstorant û parkî otombêl xo degirêt.

Dare sûtaweke

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Daresûtaweke bew gorrepane dewtirêt ke dekewête nawcergey şarî Silêmanî û le seru Mizgewtî Gewrewe dest pêdekat ta şeqamî qenat, cige lewey şönî westanî pasî çend hêlêke le şarekeda û çendîn pîşewerî îşî dest û konefroşî têda kobwetewe. herçende le êstada be hîç şêweyek (dar) lew meydaneda nafiroşrêt, belam her be nawe konekeyewe benawbange û nasirawe, tenanet le pêşî pasekan nusirawe (dare sûtaweke).

Mêjûy şöneke

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

hawlatiyanî dêrînî şarî Silêmanî le gêrraneweyi mêjûy ew meydaneda, bas lewe deken ke ew şöne deştayî bûwe û le nawcergey şarewe dûr bûwe û diwatir kidawete bax û diway ewe biwe be meydanî firoştinî dar. Azad Mehemed (54 sal), dukandarêkî nawdar e sûtawekeye, bas lewe dekat ke ta seretayi salî şestekan daresûtaweke (deşt) biwe û hîçî têda nebûwe, diwatir piyawêk ew şöney kirdwe be bax û le Karêzî Mecîdbegewe awî bo dehêna ta kotayî salî şestekan ke baxeke nema û komelîk dar firoş hatine cêgake.

Azad wek xoy delêt malyan lew nawçeye bûwe û witî: «darekan le Şarbajêrewe beserpiştî ajelewe dehêniran û le meydaneke beşêwey mezad defiroşran û her darêkî be 10 fils mezad dekira».

Şarî roşinbîrî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şarî Silêmanî be rayi hendêk le xelkî Kurdistan be şarî roşinbîrî denasirêt. ewan wa dezanin ke ew berfrawanîyeş bo dewrî baban û damezirandinî şar û maweyekîş le salanî dewletî Usmanî degerrêtewe, ke hemû mela û zanakan şaîr û nûser bûn û rolî mizgew û hucreş kem nebûwe lew biwareda, sê kuçkey Baban, Nalî û Salim û Kurdî qutabxaney şî'rî Baban drûstdeken û eger ew qutabxaneye le rûy nawerrokewe gelêk dîmenî le edebiyatî emrroy Kurdîda nemabêt, ewa formî edebiyatî Kurdî emrro ewa her berpêşçûnî formî ew edebeye, ew zareyi pêyi denûsirêt her ew zareye, zorbeyi gewrenûseranî ew serdeme wek: Nalî, Salim, Kurdî, Mewlana Xalîd, Mela Ebdullay Bêtuşî, Şêx Marfî Nodêy, Seyid Ehmedî Neqîb, Şêx Husênî Qazî, Hacî Mela Ehmedî Delêje, Mehemed Feyzî Zehawî, Cemîl Sidqî Zehawî, Mela Salihî Herîq, Salih Efendî Ahî, Tayer Begî Caf, Welî Dêwane, Elî Berdeşanî, Zêwer Mela Ebdulla, Ehmed Muxtar Caf, Mela Ezîzî Muftî, Pîremêrd, Bêxud, Cemal Îrfan û çendîn nûser û şaîrî diwayi salî pencakan bûn be beşêkî girîng le edebî Kurdî hawçerx le Kurdistanda. herçend hendêk lemane le nêwyekda behoy tesewfewe nakokiyan le nêwanda hebûwe ke diyartirîniyan Şêx Merfî Nodê ke bûwe dujminî sersextî Mewlana Xalid. lediway raperrînî beharî salî 1991 çend hunermendî benawbangî tir le Silêmanî helkewtin ke roliyan biwe le şepolî nöy edebî Kurdîda, lewane: Merywan Wirya Qani, Bextiyar Elî, Berzan Hestiyar, Goran Babe Elî, Ziminako Burhan Qani, Mehemed Mukrî, Qubadî Celîzade û çend nawêkî tir. em biware berfrawane êstaşî legelda bêt Silêmanî têyda pêşenge û hemîşe ew nûser û şaîrane rolî berçawyan le bizutineweyi Kurdayetîşda hebûwe û bûnete dayinemoy şorrişekan, yekêkî tir le ew şitaney ke Silêmanî be şarî roşinbîrî nasandwe eweye ke yekem çapxane ke le Kurdistan kewtibêtekar le Silêmanî biwe, yekem rojnamey Kurdî le Kurdistan derçûbêt her le Silêmanî bûwe.

Medya û rojnamegerî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Le silêmanîda deyan dezgayi çap û billawkrdineweyi têdaye û çendîn rrojname û govarî lêwe derdeçêt û jmareyekî zorîş rradiyo û televîziyon û setelaytî têda pexş dekrê, lem şareda çendîn grûpî şano û mosîqa û nîgarkêş û hunermendî şêwekar heye û cge le zanikoyi emirîkî û zanikoyi silêmanî çend zaniko û peymanga û qutabixaneyi biyanî têdaye. em şare prre le hollî çalakî û berdewam berinameyi hemecorî hunerî û roşnbîrî têdaye. çendîn gerrîdeyi berîtanî û biyanî le ktêb û bîreweryekaniyanda amajeyan be zîndwêtî em şaredawe û be şarî cwanî û xoşewîstî nasirawe. lem şareda jnan rollî diyar û berçawyan heye le dam wdezga û damezirawekanda be taybetî le rêkxirawekanî komellgeyi medenîda. azadî raderbirrîn û zîndwêtî karucule lem şareda sîma û xesllet û pênaseyi silêmaniye. silêmanî leser astî 'êraq behoyi şwênî cugrafiyewe, bepak û xawêntirîn şar nasirawe.

Kertî xöndin

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zanikoyi silêmanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zanikoyi silêmanî bo yekemcar lesallî 1968 damezira, kampbî serekî zaniko ekewête şarî silêmanî yewe le herêmî kurdistan. Le seretada tenha sê kolêj hebûn, bellam sallanî duwatir jmareyi kolêjekan beşêweyekî berçaw ziyadî krd le encamî dawakarîyiyekî zor bo xwêndinî balla le herêmî kurdistan.[1]

Lesallî 1981 rjêmî faşîstî 'êraq em damezirawe ekadîmîyeyi ragwast bo şarî hewlêr we nawekeşî gorrdra bo «zanikoyi sellaḧedîn». lesallî 1992 carêkî tir zanikoyi silêmanî damezirêndrayewe leencamî hewll û koşşî zorî roşnbîran û zanistxwazanî kurd û xellkî dllsozî şarî silêmanî û zaniko carêkî tir krayewe le rêkewtî 14î tşrînî yekemî 1992.

Emirro zanikoyi silêmanî 25 kolêjî heye ke têyda xwêndkaran birrwanameyi bekaloriyos bedest ehênin le çendîn bwarî ciyaciyada.

Zankoyi emirîkî le êraq - Silêmanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zanikoyi emirîkî le 'êraq – silêmanî (be înglîzî: The American Universitiyi of Iraq – Sulaimani) zanikoyekî ehlîyi qazanc newîste ke xwêndinêkî frawanî hunere lîbralliyekan leser şêwazî emirîkî pêşkeş dekat bo hemû xwêndkare şaystekan bê gwêdane întîma û bineçeyan.[3]

Zanikoyi emirîkî 'êraq, silêmanî ke dekewête silêmaniyewe û le sallî 2006 lelayen encumenî emîndaranekeyewe destî pêkrd û le tşrînî yekemî 2007 da dergakanî walla krd. zanikoyi emirîkî 'êraq, silêmanî çwar bwarî psporrî zanikoyî û yek programî masterî berrêwebrdinî kar û korse îbiglîziyekan û pîşeyiyekan le rêyi peymangayi geşepêdanî pîşeyiyewe pêşkeş dekat. herweha zanikoke programêkî zimanî înglîzî berdewamî heye bo xwêndkare wergîrawekan ke pêwîstiyan be rahênanî ziyatir heye le înglîzî da pêş destpêkrdinî korse ekadîmiyekan.

Amarî danîştiwan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mîster rîç ke sallî 1820 hatote silêmanî wata (26)sall paş drustkrdinî şareke, jmareyi danîşitwanî be de hezar kes xemillandwe dwayi ewe ellêt: silêmanî (2000) mallî îslam. (130) malle culeke (9) mallî diyanî kldanî, 5mallî ermenî tiya buwe, koyi mallekan ekate (2144). eger hermallêk be pênc kes dabinêyin ekate (10720) kes..

  • Be gwêreyi sallinameyi 'usmanî sallî 1907 jmareyi danîşitwan (8027) musllman û (360) na musllman ke ekate (8963) kes.
  • Serçawekanî tir le sallî 1913 da jmareyi danîşitwanî hemû nawçeyi silêmanîyan be (51600) kes danawe ke (48600) yan musllman û (900) yan diyan û (2100)yan cûleken. jmareyi danîşitwanî şarî silêmaniyan be (26000) kes danawe, le wane (24825) kes musllman û (1000) kes cûleke û (175)diyan.
  • Le serdemî brîtanî be gwêreyi rojname pêşkewtin sallî 1920 jmareyi nawçeke be (62722) kes daenê. danîşitwanî şarî silêmanî be de hezar kes danawe.
  • Sallî 1925–1926 silêmanî xoyi brîtî buwe le 13–14 hezar kes. dwayi ewe le katî ḧukmetî 'êraqda û le sallî 1927 we serjmêrî destî pêkrd: 1927- 1937- 1947- 1957- 1965 - 1976-1988
  • Jimareyi danîşitwanî şarî silêmanî le sallî 1947 da be gwêreyi tomarî resmî (23475) kes buwe.
  • Sallî 1957 brîtî buwe le (48812) kes.

Xelî silêmanî be zaraweyi babanî le zimanî kurdî qse deken. zaraweyi mukriyanî zaraweyeke ke le nawçekanî pîranşar û mehabad (mukriyan) le kurdistanî rojhellat da qseyi pê dekrê.

Danîştiwan le salî 1998

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Sallî 1998 şarî silêmanî begwêreyi sallinameyi ew salle bem core buwe:

  • Jimareyi danîşitwanî şarî silêmanî xoy: (548, 747) kes.
  • Jimareyi danîşitwanî sinûrî parêzgayi silêmanî: (1, 127, 226) kes.
  • Jimareyi xêzan le naw şarda: (110, 360).
  • Jimareyi xêzan le sinûrî parêzgayi silêmanî: (217, 220) xêzan.
  • Jimareyi gerrekekanî şarî silêmanî: (58).
  • Le dwayîn amarda jmareyi danîşitwanî em parêzgaye be (1, 917, 936) kes mezende krawe.

Şöne geştiyarîyekan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Seyrangayi serçnar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Serçnar yekêke le gerrekekanî şarî silêmanî, dekewête rojawayi şar. caran behoyi lawazî kereseyi hatuçowe û kemî danîşitwanî şar, serçnar ciyabû le beşekanî tirî silêmanî û dezanra lekwêwe bo kwê destpêk û kotayiyetî, emirroke serçnar têkell buwe û ledewriya çendîn gerrekî tir drust bûn wek: şehîdanî serçnar, grdî serçnar,.. htd. we herweha serçnar beyekêk le hawînehewarekanî 'êraq dejmêrdrêt behoyi bûnî awî hellqullawî jêr grd û berizayiyekanî. zor le mêje serçnar utêl û şwênî ḧewaneweyi lêdrust krawe bo geşitiyaran. şwênêkî fênik û xem rewên buwe bo xellkî silêmanî û dewruberî, ke takû emirroş kotayî heftan xellkanêkî zor ruwî lêdeken bo seyran. serçnar çendcarêk nojenikrawetewe û sîmayi naw seyrangakanî destkarîyi krawn û xoşkrawe.

Hawîne hewarî dukan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bendawî dukan le xor awayi şarî silêmanî be dûrî [70] km û leser zêyi biçûk drust krawe, ke brîtî ye le deryaçeyekî mezn û birrî [6٫8 mîliyard m3] aw gl dedatewe, em deryaçeye bote nawçeyekî geşitiyarî serinc rakêş û geşitiyaran le zor nawçewe ruwî tê deken, otêlêkî gewreyi be nawî [mîrall] û komellêk kabîneyi coraw corî lê binyad nrawe, geşitiyaran le her çwar werizî sall geşitî bo deken.

Bax û parkekanî şar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Baxî gşitî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Baxçeyi gşitî le konda nebuwe. ta serdemî eḧmed paşayi baban ke ḧakmî silêmanî buwe çwar baxî drustkrd, êsta ew çwarbaxe bûn be gerrekêk le gerrekekanî silêmanî. ca leber eweyi awî silêmanî zor buwe û prr buwe le kanî û karêz cge le awî şiywekan û zêrabekan ke berew xwar bûnetewe, emane hemû sûdiyan lê wergîrawe bo bax drustkrdin.

  • Emaneş nawî ew baxanen ke hebûn û ewanî tirîş ewanen ke lem dwayiyeda drustkran:
  • Baxî pure beg: le gerrekî goyje nzîk sabunikeran û jûr mzgewtî hemzaẍa, mallî şa'îrî gewreyi kurd pîremêrd lewêdabû.
  • Tuwî melîk: le bakûrî şarî silêmanî, le sallekanî sî û çlî sedeyi rabrdû (ḧewzêkî gewre) yi hebû le behara pr ebû le aw, lewew pêş dar û drextî le berabû, xellk le behara eçûne ewê bo seyran. em nawçeye mullkî şêxan bû. le katêkda drustkra ke şêx meḧmud ḧukmdar bû, boye nawnra tuwî melîk.
  • Baxî şêx letîf (şêx letîfî danisaz) le layi mallekeyi xoyana le gerrekî dergezên, prrbû le darî berdar û ḧewzêk be fwarewe le nawerrastiya êstaş hendê şwênî mawe be barîkî drextî sêw û helluje û hermê û henar û qox û gêlas û behê û hencîrî tiya bû.
  • Baxî ferecî heme mirad le dergezên nzîk be karêzî daykî paşa de donm zewî bû. be mullk hî ('ezimî begî baban) bû, le hawîna teniya ew baxe hebû ke be tenîşit mallî 'ezimî beg xoyewe bû, xellkî şar pol pol boyi ehatin. êsta şwênekeyi qutabixanew xanuwe.
  • Baxî mecîd beg: le bakurî şarî silêmanî. şwênî bînayi zanikoyi silêmanî û nexoşxanekanî friyakewtin û gşitîye.
  • Baxî kanî doman le xwar gerrekî serşeqamewe bû.
  • Baxî gewre û bogene: emîş her mullkî ('ezimî begî baban) bû le xwar şarî silêmaniyewe.
  • Baxçeyi gşitî: le rastîda her em şwêne bû ke be tewawî pêyi butirê (baxçe). ekewête roj awayi silêmanî nzîk (senterî parêzgayi silêmanî). yekem baxçeyi mîrîye û katêk ke mecîd ye'qubî le sallekanî (1937-1939) muteserîfî silêmanî bû drustî krd ke ewsa ewperî şar bû, wata hîç xanû bîna lew layewe nebû bêguman em baxçeye bo razandineweyi şareke û geşit û cwanî serdanî jn û piyaw rojanî (çwarşemme taybet bû bo jnan) be 'eba û peçewe ehatin bedaxewe behoyi nalebarî asayşewe zor destkarî kraw zorî lê kemkrayewe û darekanî ebirrran, bellam êsta geşawetewe.

Şarewanî silêmanî lem sallaneyi dwayiyeda fermangeyi baxçekanî betaybet pêk hêna bo drustkrdinî baxçe le nawşara. ew fermangeyeş jmareyekî zorî baxçeyi drust krdwe serperşitiyan ekat le jûr hemûyanewe parkî azadî ke lewew pêş leşkrgayi ḧukmet bû (ḧamîye) bû. ekewête beşî jûruwî şar. jmareyekî zorî tir baxçeyi biçûk hen le naw şareke ke hemû razawe û cwan û rêk û pêkin hendêkiyan be nawî ew kesaneyi biyanî û xoyiyewe nawnrawnike xizimetiyan pêşkeş krduwe. wek (baxçeyi uliv palma) serek wezîranî swîd ke bedestî naḧez şehîd kra û baxçeyi cewahrî ke be nawî şa'îrî gewreyi 'ereb mḧemmed mehdî elcewahîrî dostî dêrînî kurd û baxçeyi fereydun 'lî emîn û gelêkî tir.

Spor

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Le pêş damezirandinî yaneyi werizşî silêmanî le seretayi sallî 1956 le zorbeyi gerrekekanda tîpî ehlî (mîllî) hebuwe. yarîgayekî topî pê ke be çîmenî sewz û ptir le (20, 000) bîst hezar kes degrêt, leser tazetirîn şêwe nwê krawetewe leser bûdceyi ḧkumetî herêmî kurdistan, we êsta be kobûneweyi hemû yarîgakan le çwarçêweyi (mel'ebeke) da nawnrawe «komellgayi yaneyi werizşî silêmanî» le gerrekî çwar bax.

Yaneyi werizşî silêmanî yaneyekî topî pêyi pîşegerî 'êraqiye. le sallî 1956da damezirawe, yaneke le xulî bijardeyi 'êraq yarî dekat.

Kesaytîyekanî şarî Silêmanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
ḧepsexanî neqîblegel
ḧepsexanî neqîblegel

eweş çendîn kesayetî diyarî tir ke twaniyuyane dengî xoyan bigeyenin be wllatanî drawsê..!

Şarî silêmanî le rêrrewî damezirandin û peresendin û pêda çespandinî xoyda le korrî şarstanêtî û pêşrrewîda komellêkî zor le nûser û şa'îrî başî bo mêjû hêşitotewe. bo serdemî baban û damezirandinî şar û maweyekîş le sallanî dewlletî 'usmanî hemû mela û zanakan şa'îr û nûser bûn yan hemû şa'îr û nûserekan mela û zana bûn. bo paş ew serdemeş mzgewt le bexşînî şa'îr û nûser nekewt û qutabixaneyi tazeş gelêk bilîmetî bexşî û mellbendêkî weku zanistî waykrd ke zor le nexwêndewaran biçne rîzî şa'îran.[4]

Kesayetîyi biyanî ke le şarî Silêmanî jiyawin

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gerrekekanî şarî Silêmanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  • şorrş
  • selîm beg
  • debaşan
  • surên
  • karhêze wşk
  • 'elî nacî
  • aşitî
  • hewarî şar
  • tavge
  • 'ewall
  • roj sîtî
  • dîlan sîtî
  • beranan
  • qule reysî
  • mela dawd
  • badînan
  • baxan
  • bêseranî
  • endaziyaran
  • beranan
  • zergete
  • kanî spîke
  • serçnar
  • çwarçira
  • kenesûre
  • kanî gome
  • bextiyarî
  • hendrên
  • şêrwane
  • hekarî
  • bextiyarî nwê
  • herawaz (grdî serçnar)
  • qliyasan
  • zergeteyi kon
  • mame yare, rojhellat
  • sawan, rojhellat
  • sabunikeran, dargazên
  • bazirganî
  • tancero, ziminako
  • muşîrawa
  • abillaẍ
  • rizgarî
  • kargeken
  • lala zar
  • zerdaw
  • ullûbe
  • gundî ellmanî yek
  • gundî ellmanî dû
  • kurd sîtî
  • kurdisat
  • şarî goyje
  • qrrge
  • raperrîn
  • kelewanan
  • ḧaciyawa
  • kendekewe
  • gullebax
  • îbrahîm paşa
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Pêşanga

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  • şeqamî salm-silêmanî
    şeqamî salm-silêmanî
  • Dîmenî deryaçeyi dukan-silêmanî.
    Dîmenî deryaçeyi dukan-silêmanî.
  • Allayi Kurdistan le parkî azadî.
    Allayi Kurdistan le parkî azadî.
  • Dîmenêkî şar.
    Dîmenêkî şar.
  • şarî silêmanî
    şarî silêmanî
  • Dîmenêkî şarî silêmanî
    Dîmenêkî şarî silêmanî
  • Silêmanî le werizî zstand
    Silêmanî le werizî zstand

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ a b "UnivSUL.org – Online Library For Leverage, Learning & Life". web.archive.org. 20 kanûna paşîn 2018. Ji orîjînalê di 20 kanûna paşîn 2018 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 28 tebax 2024.
  2. ^ ktêbî: şarî silêmanî 200 sall - nûsîn û kokrdineweyi - ekremî sallḧî reşe / laperre/503
  3. ^ "Sulaimani Polytechnic University Home Page - Sulaimani Polytechnic University" (bi îngilîziya amerîkî). 4 tîrmeh 2022. Roja gihiştinê 28 tebax 2024.
  4. ^ ktêbî: silêmanî 200 sall - nûsîn û kokrdineweyi - ekremî sallḧî reşe - laperre / 503

Serçawekan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]


Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Silêmanî_(soranî)&oldid=1826814" hatiye standin.