Selahedînê Eyûbî

Selahedîn Padîşahê ku serkevtinê dide Siltanê Misirê û Sûriyeyê Xizmetkarê du Mizgeftên Pîroz
Potreya Selahedîn ji aliyê Cristofano dell'Altissimo di 1568an
Siltanê Împeratoriya Eyûbiyan
Wezîfedarî Gulana 1174an - 4ê adara 1193an
Berê	Meqam hatiye damezrandin
Paşê	Ezîz Osman (Misir) Efdal kurê Selahedîn (Sûriye)
Waliyê Misira Zengî, Wezîrê Xilafetê Ebasiyan
Wezîfedarî 26ê îlona 1171an - gulana 1174an
Paşê	Meqam hatiye girtin
Waliyê Misira Zengî, Wezîrê Xilafetê Fatimiyan
Wezîfedarî 26ê adara 1169an - 26ê îlona 1171an
Berê	Esededîn Şêrko
Paşê	Meqam hatiye girtin
Jiyan
Jidayikbûn	nêz. 1137an Tikrît, Mezopotamyaya Jorîn, Xîlefetê Ebasiyan
Mirin	4ê adara 1193an (56 salî) Şam, Împeratoriya Eyûbiyan
Cihê goristanê	Goristana Selahedîn, Mizgefta Emewî, Şam
Netewe	Kurdê sûnî
Hevjîn	Îsmetedîn Xatûn
Zarok	Efdal kurê Selahedîn Ezîz Osman Zahir Xezî Mûazem Tûranşah kurê Selahedîn
Dê û bav	Necmedîn Eyûb (bav) Fatma Xatûn (dê)
Pîşe	Wezîrê Misira Zengiyan, fermandarê artêşa zengiyan (1169-1174) Damezrînerê Împeratoriya Eyûbiyan, Siltanê Misir û Şamê, fermandarê sereke yê artêşa eyûbî û hikûmdarê çar xelîfe (1174-1193)
Xizmetên leşkeriyê
Şerên tevlêbûyî	Dagirkeriya xaçperestan li ser Misirê Şerê Babaynê Şerê Îskenderiye (1967) Şerê Damiyetayê Şerê Reşan Şerê Aylanê Şerê Duyem yê Îskenderiye Şerê Hemayê 1175 Şerê Montgîsardê Şerê Şamê 1174 Şerê Merc Eyûn Şerê Yakûbfort Şerê Ekayê (1179) Şerê Sarayê Belvoirê Şerê Fûlê Şerê Kerekê Şerê Hetînê Şerê Orşelîmê (1187) Şerê Tîrosê (1187) Şerê Sarayê Belvoirê yê Duyem Şerê Latakyayê (1188) Şerê Sarayê Sahyûnê Şerê Şûgûrê Şerê Sarayê Bourzeyê Şerê Sefedê (1188) Sefera xaçperestan a sêyem Şerê Ekayê (1189-1191) Şerê Arsûfê Şerê Ceffayê (1192)
biguhêre

Selahedînê Eyûbî (nêz. 1137an - 4ê adara 1193an), zêdetir wekê Selahedîn tê zanin, fermandar û rêbereke siyasî yê kurd bû ku di sedsala 12an de hikûm kiriye. Selahedîn Eyûbî damezrînerê xanedana eyûbiyan û siltana yekem ê Misir û Şamê bû. Kesayetiyek girîng a sefera xaçperestan a sêyem bû ku wî pêşengiya hewldana leşkerî ya misilmanan li dijî dewletên xaçperestan li Şamê kiriye. Selahadîn Eyûbî di lûtkeya desthilatdariya xwe de, dewleta eyûbiyan Misir, Lîbya, Şam, Kurdistan, Iraq, Hîcaz, Yemen û Nûbyayê birêve biriye.

Selahadînê Eyûbî li kêleka apê xwe Şêrko, fermandarekî kurd bû ku di xizmeta xanedana zengiyan de bû û Selahedîn di sala 1164an de bi fermana hikumdarê zengiyan Nûredîn Zengî diçe Misira fatimiyan. Ji ber ku armanca wan a sereke ew bû ku alîkariya vegerandina Şawer wekî wezîrê xelîfê fatimî yê ciwan el-Edîd bikin, Şêrko hate vegerandina ser kar û piştre di navbera Şêrko û Şawer de şerekî desthilatdariyê dest pê kiriye. Di vê navberê de, Selahedîn bi saya serkevtinên xwe yên leşkerî li dijî êrîşên xaçperestan û nêzîkbûna xwe ya şexsî bi el-Edîd re, di pileya hikûmeta fatimiyan de bilind dibe. Piştî ku Şawer hate kuştin û Şêrko di sala 1169an de dimire, el-Edîd Selahedîn wekê wezîrê tayîn kiriye. Di dema wezîfeya xwe de, Selahedîn ku misilmanekî sunî bû, dest bi têkbirina saziya fatimiyan dike û piştî mirina el-Edîd a di sala 1171an de, wî xîlefetiya fatimiyan a şiî yê îsmaîlî ku li Qahîreyê bû hilweşand û Misirê bi xîlefeta ebasiyan a sunî ya li Bexdayê re ji nû ve girêdaye.

Di salên piştre de, Selahedîn li Filistînê li dijî xaçperestan êrîşan kir, serkeftin li Yemenê dest pê kir û serhildanên alîgirê fatmiyan li Misirê asteng kir. Ne demek dirêj piştî mirina Nûredîn di sala 1174an de, Selahedîn dest bi fetihkirina herêma Şamê kir, li ser daxwaza waliyê wê bi aştiyane ket Şamê. Di nîvê sala 1175an de, Selahedîn bajarên Hema û Hims fetih kir, û dijminatiya axayên din ên zengiyan ku hikumdarên resmî yên mîrektiyên Sûriyeyê bûn, anî holê; paşê wî di şerê Hemayê de di sala 1175an de li dijî zengiyan serkeftî û piştre ji hêla xelîfeyê Ebasî el-Mustadî ve wekî 'Siltanê Misir û Sûriyeyê' hate îlankirin. Selahedîn li bakurê Sûriyeyê û li Kurdistanê fetihkirinên din dest pê kir, ji du hewldanên kuştina wî ji hêla heşhasiyan ve filtî, berî ku di sala 1177an de vegere Misirê ku pirsgirêkên herêmî li wir çareser bike. Di sala 1182an de, Selahedîn piştî girtina Helebê, hemî axên Sûriyeyê bidest dixe.

Di bin desthildariya Selahedîn de, artêşa eyûbî di şerê diyarker ê Hetînê de di sala 1187an de xaçperestan têk biriye û bajarê pîroz a Orşelîmê dibin kontrola xwe digire û serdestiya leşkerî ya misilmanan li herêma Şamê ji nû ve ava dike. Her çend hebûna Keyaniya Orşelîmê ya xaçperestan heta dawiya sedsala 13an berdewam kiribe jî, têkçûna di sala 1187an de xalek werçerxê di hewldana leşkerî ya xiristiyanan de li dijî hêzên misilmanan li herêmê nîşan daye. Selahedîn di sala 1193an de li Şamê dimire û di goristanekê de li kêleka Mizgefta Emewiyan hatiye definkirin. Li gel girîngiya xwe ji bo çanda misilmanan, Selahedîn di çanda kurdî, tirkî û ereban de jî bi awayekî berbiçav tê rêzgirtin. Ew pir caran wekî kesayetiya herî navdar û bihêz a kurd di dîrokê de hatiye binavkirin û pir caran jî wekî hikûmdarê herî bihêz a dîroka îslamê hatiye dîtin.

Jiyana berê

Selahedîn li Tikrîtê di xanedana ebasiyan de ji dayik bû. Navê wî yê şexsî "Yûsif" an “Ûsiv” bû; "Selaheddîn" leqab e, navekî rûmetê yeku tê wateya "Rastiya baweriyê". Malbata wî bi eslê xwe kurd bû, û ji gundê Ajdanakan, nêzîkî bajarê Dvîn li navenda Ermenistana îro bû. Ew kurê kirêgirekî kurd, Necmedîn Eyûb bû. Malbata wî ji eşîra rewadiyan bûn ku çiqilekî ji êla hezbaniyan bûn.

Di serdema Selahedîn de ti zanyarek ji Şêx Evdilqadirê Gêlanî bêtir bandordar nebû, û Selahedîn ji hêla wî û şagirtên wî ve bi hêz bandor û alîkariya wî hatibû kirin. Di sala 1132an de, artêşa têkçûyî ya Îmadedîn Zengî, Atabegê Mûsilê, dît ku vekişîna wan ji hêla çemê Dîcleyê ve li hember keleha Tikrîtê hatiye asteng kirin, ku bavê Selahedîn, Necmedîn Eyûb wekî cerdevan lê xizmet dikir. Eyûb ji bo artêşê ferîbot peyda kir û li Tikrîtê penageh da wan. Mucahîd Eyûb Bihruz, koleyek yewnanî yê berê ku ji ber xizmeta xwe ya ji bo selcûqiyan wekî waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamyayê hatibû tayîn kirin, Eyûb şermezar kir ji ber ku Zengî penageh daye û di sala 1137an de piştî ku birayê wî Esededîn Şêrko hevalekî Bihruz kuşt, Eyûb ji Tikrîtê sirgûn kir. Li gorî Behaedînê Şedad, Selahedîn di heman şeva ku malbata wî Tikrît terikand de ji dayik bû. Di sala 1139an de, Eyûb û malbata wî koçî Mûsilê kirin, li wir Îmadedîn Zengî deynê xwe qebûl kir û Eyûb wek fermandarê keleha xwe ya li Baalbekê tayîn kir. Piştî mirina Zengî di sala 1146an de, kurê wî, Nûredîn, bû waliyê Helebê û serokê zengiyan.

Selahedîn, ku li Şamê dijiya, li gorî agahiyan ji vî bajarî hez dikir, lê agahiyên li ser zarokatiya wî ya zû kêm in. Derbarê perwerdeyê de, Selahedîn nivîsandiye, "Zarok bi awayê ku mezinên wan lê mezin bûne tên mezinkirin". Li gorî jînenîgarên wî, Anne-Marie Eddé û el-Wahranî, Selahedîn dikaribû bersiva pirsên li ser iqlîdes, almagest, aritmetîk û hiqûqê bide, lê ev îdealek akademîk bû. Zanîna wî ya Quranê û "zanistên olî" wî bi hevdemên wî ve girêdide; çend çavkanî îdîa dikin ku di dema xwendina wî de, ew ji tevlîbûna leşkerî bêtir bi lêkolînên olî re eleqedar bû. Faktorek din ku dibe ku bandor li ser eleqeya wî ya bi olî re kiribe ev bû ku, di dema sefera xaçperestan a yekem de, Orşelîm ji hêla xiristiyanan ve hate girtin. Ji bilî îslamê, Selahedîn şecere, biyografî û dîroka ereban, û herwiha xûnên hespên erebî dizanibû. Ya girîngtir, wî Hemasa Ebû Temam bi dil dizanibû. Ew bi kurdî û erebî diaxivî û bi tirkî û farisî jî dizanibû.

Kesayetî û meylên olî

Diravê Selahedîn, bi taca merlon a bi şêwaza sasaniyan, bi dîroka 578ê hicrî (1182/3ê p.z.).

Li gorî dîroknasê kurd Behaedînê Şedad (yek ji biyografên hevdem ên Selahedîn), Selahedîn misilmanekî dîndar bû—wî ji guhkirin û xwendina Quranê hez dikir, her roj 5 caran nimêj dikir, û "ji felsefeyan, ji yên ku hebûna xweda înkar dikirin, ji materyalîstan û ji yên ku li dijî Şerîeta Pîroz bûn, nefret dikir." Ew herwiha alîgirê sofîzmê û patronê xanqeyan (hostelên sofiyan) li Misir, Sûriyê û Kurdistanê bû, ji bilî medreseyên ku hînkirinên ortodoks ên sunî peyda dikirin. Berî her tiştî ew dilsozê cîhadê bû:

Berhemên pîroz [Quran, hedîs, û hwd.] tijî beşên ku behsa cîhadê dikin in. Selahedîn di vê yekê de ji her tiştî bêtir xebatkar û xîretkêş bû... Cîhad û êşa tê de giranî di dilê wî û tevahiya hebûna wî de di her endamekî de dikişand; ew behsa tiştekî din nedikir, tenê li ser alavên şer difikirî, tenê bi kesên ku çek hilgirtibûn re eleqedar bû, ji kesên ku behsa tiştekî din dikirin an jî çalakiyek din teşwîq dikirin re sempatîyek hindik hebû.

Di sala 1174an de, Selahedîn ferman da ku mîstîkekî sofiyê, Qadîd el-Qefas (bi erebî: قديد القفاص), li Îskenderiye were girtin. Di sala 1191an de, wî ferman da kurê xwe ku fîlozofê sofiyê Yehya Suhrewerdî, damezrînerê rêbaza îşraqîtî di felsefeya misilmanan de, li Helebê bidarve bike. Bahaedînê Şedad ku vê bûyerê wekî beşek ji beşa xwe ya li ser dîndartiya siltan vedibêje, dibêje ku tê gotin ku Suhrewerdî "Şerîetê qebûl nekiriyê û vê wekî nederbasdar îlan kiriye." Piştî şêwirmendiya bi hin aliman, Selahedîn ferman da ku Suhrewerdî were bidarvekirin. Selahedîn herwiha li dijî heşhaşiyan, mezhebek tundrew a şiî ya îsmaîltî li Farsistan û Sûriyeyê, derket, û wan wekî kefîr û alîgîrên xaçperestanan didît.

Selahedîn sofiyên asyayî pêşwazî li Misirê kir û wî û şagirtên wî gelek xanqe û zewiye damezrandin û bexşandin ku dîroknasê misirî Meqrîzî navnîşek dirêj dide. Lê hîn ne diyar e ku berjewendiyên Selahedîn di xanqeyê de bi rastî çi bûn û çima wî bi taybetî sofiyan ji derveyî Misirê dixwest. Bersivên van pirsan di celebên sofiyan de ne ku ew dixwest bikişîne. Ji bilî ku pêdivî ye ku sofiyan ji derveyî Misirê werin, xuya ye ku waqfiyeyê destnîşan kiriye ku ew ji celebek pir taybetî bin:

Niştecihên xanqeyê bi zanîn û ola xwe dihatin naskirin û bereketa wan dihat xwestin... Damezrîner şert danî ku xanqe ji bo sofiyan wekî komek, ji bo wan kesên ku ji derve tên û li Qahîre û Fustatê bicîh dibin, were weqfkirin. Ger ew neyên dîtin, wê demê ew ê ji bo hiqûqnasên belengaz, çi şafiî bin, çi malikî bin, û eş'arî bin di baweriya wan de.

Kariyera dêstpêke

Leşkerên eyûbî di cil û bergên selcuqî kûmên şerpûş li ser kûpaya Palmerê (1200-1215)

Seferên dêstpêke

Kariyera leşkerî ya Selahedîn di bin çavdêriya apê wî Şêrko de dest pê kir, ku fermandarekî leşkerî yê navdar di bin Nûredîn de bû, mîrê zengiyan yê Şam û Helebê û mamosteyê herî bi bandor ê Selahedîn bû. Di sala 1163an de, wezîrê xelîfeyê fatimî el-Edîd, Şawer, ji aliyê hevrîkê xwe Dirxem, ku endamekî eşîra bihêz a Benû Ruzzaîk bû, ji Misirê hatibû derxistin. Wî ji Nûredîn piştgiriya leşkerî xwest, ku wî jî guh da daxwaza wî û di sala 1164an de Şêrko şand da ku di sefera wî ya li dijî Dirxem de alîkariya Şawer bike. Selahedîn, di 26 saliya xwe de, bi wan re çû. Piştî ku Şawer bi serkeftî wekî wezîrê vegeriya, wî daxwaz kir ku Şêrko artêşa xwe ji Misirê bi berdêla 30,000 dînarên zêr vekişîne, lê wî qebûl nekir, israr kir ku ew îradeya Nûredîn e ku ew bimîne. Rola Selahedîn di vê seferê de biçûk bû, û tê zanin ku Şêrko ferman dabû wî ku berî dorpêçkirina Bilbeysê ji aliyê hêzeke hevbeş a xaçperestan û leşkerên Şawer ve, embaran ji Bilbeysê berhev bike.

Piştî talankirina Bilbeysê, hêza xaçperest-misirî û artêşa Şêrko dê beşdarî şerê Babeynê li ser sinorê çolê yê Nîlê, li rojavayê Gîzayê, bibin. Selahedîn roleke sereke lîst, fermandariya baskê rastê yê artêşa zengiyan dikir, di heman demê de hêzeke kurdan fermandariya çepê dikir, û Şêrko li navendê bi cih bû. Lêbelê, çavkaniyên misilman ên wê demê, Selahedîn xistin "çenteyê navendê" û ferman dan ku bi vekişîneke sexte dijmin bixin nav xefikê. Hêza xaçperestan di destpêkê de li dijî leşkerên Şêrko serkeftinek bi dest xist, lê erd ji bo hespên wan pir dijwar û qûmî bû, û fermandar Hugo Grenier dema ku êrîşî yekîneya Selahedîn dikir hate girtin. Piştî şerên belavbûyî li geliyên piçûk li başûrê pozîsyona sereke, hêza navendî ya zengiyan vegeriya êrîşê; Selahedîn ji paş ve tevlî bû.

Şer bi serkeftina zengiyan bi dawî bû, û li gorî dîroknasê kurd Elî îbn Elesîr, Selahedîn bi alîkariya Şêrko di yek ji "serkeftinên herî berbiçav ên di dîroka tomarkirî de" tê hesibandin, her çend bêtir zilamên Şêrko hatin kuştin û şer ji hêla piraniya çavkaniyan ve wekî serkeftinek tevahî nayê hesibandin. Selahedîn û Şêrko ber bi Îskenderiye ve çûn ku li wir hatin pêşwazîkirin, pere û çek dan wan û bingehek peyda kirin. Piştî ku hêzek xaçperest-misirî ya bilindtir hewl da ku bajêr dorpêç bike, Şêrko artêşa xwe parçe kir. Ew û piraniya hêza xwe ji Îskenderiye vekişiyan, di heman demê de Selahedîn bi erkê parastina bajêr ma, ku li wir ew dorpêçkirî bû.

Wezîfedarî li Misirê

Pêvçûnên Selahedîn li Misirê

Şêrko ji bo Misirê bi Şawer û Amalrîkê I re di têkoşîneke desthilatdariyê de bû ku Şawer alîkarî ji Amalrîk xwest. Li gorî agahiyan, di sala 1169an de, Şawer ji aliyê Selahedîn ve hatiye kuştin û Şêrko di dawiya wê salê de mir. Piştî mirina wî, hejmarek namzet ji bo rola wezîrê el-Edîd hatin nirxandin ku piraniya wan kurd bûn. Hevgirtina wan a etnîkî bandor li ser çalakiyên malbata eyûbî di kariyera wan a siyasî de kir. Selahedîn û hevkarên wî yên nêzîk ji bandora tirkan razî nebûn. Carekê Îsayê Hekarî, cîgirê kurd ê Selahedîn, ji namzetekî ji bo wezîrê, mîrê kurd Qutb ad-Dîn el-Hecbanî, xwest ku bi argumana ku "hem tu û hem jî Selahedîn kurd in û hûn ê nehêlin desthilatdarî bikeve destê tirkan" vekişe. Nûredîn cîgirê Şêrko hilbijart, lê el-Edîd Selahedîn tayîn kir ku şûna Şawer bigire wek wezîrê.

Kevaneke ceribandinî ya ku di hundirê mertalekê de hatiye siwarkirin, di Tebşîra Murdî îbn Calî îbn Murdî el-Tarsûsî de ku ji bo Selahedîn, dawiya fatimiyan an destpêka eyûbiyan li Misirê, dora sala 1170 p.z. hatiye nivîsandin.

Sedema hilbijartina Selahedîn ku misilmanekî sunî bû, ji aliyê xelîfê şiî el-Edîd ve diguhere. Elî îbn Elesîr îdîa dike ku xelîfe piştî ku şêwirmendên wî jê re gotine ku "kesek ji Selahedîn qelstir an ciwantir tune ye" û "yek ji mîran [fermandaran] guh nedaye wî û xizmeta wî nekiriye", ew hilbijartiye. Lêbelê, li gorî vê guhertoyê, piştî hin danûstandinan, di dawiyê de piraniya mîran ew qebûl kiriye. Şêwirmendên El-Edîd jî guman dikirin ku Selahedîn ji bo parçekirina zengiyan li Sûriyeyê pêş dixin. El-Wehranî nivîsandiye ku Selahedîn ji ber navûdengê malbata wî di "comerdî û jêhatîbûna wan a leşkerî" de hatiye hilbijartin. Îmad ed-Dîn nivîsandiye ku piştî heyama şîna kurt a ji bo Şêrko ku di dema wê de "raman ji hev cuda bûn", mîrên zengî biryar dane ku Selahedîn bidin û xelîfe neçar kirine ku "wî wekî wezîr veberhêne". Her çend meqam ji ber serokên misilan ên hevrik tevlihev bûn jî, piraniya fermandarên Sûriyeyê piştgirîya Selahedîn kirin ji ber rola wî di sefera Misirê de, ku tê de wî qeydek jêhatîbûnên leşkerî bi dest xist.

Li gorî çavkaniyên erebî yên wê demê, Selahedîn di 26ê adarê de wek wezîrê karên derve hat tayînkirin û "ji vexwarina şerabê poşman bû û ji bêserûberiyê vegeriya û cilên olî li xwe kir". Ji ber ku di kariyera xwe de ji her demê bêtir hêz û serxwebûn bi dest xistibû, ew hîn jî bi mijara dilsoziya dawîn a di navbera el-Edîd û Nûredîn de rû bi rû mabû. Di dawiya salê de, komek leşker û mîrên misirî hewl dan ku Selahedîn bikujin, lê ji ber ku bi saya serokê îstîxbarata wî Elî îbn Sefyan niyeta wan dizanibûn, wî komplogerê sereke, Nacî, Mu'temîn el-Xîlefe - kontrolkerê sivîl ê Qesra Fatimiyan - girt û kuşt. Roja din, 50.000 leşkerên kole ên afrîkî ji alayên artêşa fatimiyan ên li dijî desthilatdariya Selahedîn, digel mîr û xelkên asayî yên Misirê, serhildanek li dar xistin. Heta 23ê tebaxê, Selahedîn serhildan bi biryardarî tepeser kir û careke din neçar ma ku bi dijwariyek leşkerî ji Qahîreyê re rû bi rû bimîne.

Ber bi dawiya sala 1169an ve, Selahedîn bi piştgiriya Nûredîn, hêzek mezin a xaçperest û bîzansî li nêzîkî Dimyatê têk bir. Piştre, di bihara 1170an de, Nûredîn bavê Selahedîn şand Misirê li gorî daxwaza Selahedîn û herwiha bi teşwîqkirina xelîfeyê ebasî yê li Bexdayê Mustencîd ku armanc dikir zextê li Selahedîn bike da ku xelîfeyê hevrikê xwe, el-Ad, ji desthilatê rake. Selahedîn bi xwe jî li Misirê destê xwe xurt dikir û piştgiriya xwe li wir berfireh dikir. Wî dest bi dayîna meqamên bilind li herêmê ji endamên malbata xwe re kir; wî ferman da ku zanîngehek ji bo şaxa malikî ya îslama sunîtî li bajêr, û herwiha yek ji bo mezheba şafiî ku ew li Fûstatê girêdayî bû, were avakirin.

Piştî ku xwe li Misirê bicîh kir, Selahedîn li dijî xaçperestan seferek da destpêkirin û di sala 1170an de Deyrê Balah dorpêç kir. Amalrîk garnîzonên xwe yên templar ji Xezeyê vekişand da ku di parastina Deyrê Balah de alîkariya wî bike, lê Selahedîn ji hêza wan reviya û di sala 1187an de Xezeyê girt. Di sala 1191an de Selahedîn kelehên li Xezeyê yên ku ji hêla qiral Baldwin III ve ji bo Şovalyeyên Templar hatibûn çêkirin, wêran kirin. Ne diyar e kengî, lê di heman salê de, wî êrîşî keleha xaçperestan a Eilatê kir, ku li ser giravek li serê kendava Eqebeyê hatibû avakirin û girt. Ew ji bo derbasbûna hêzên deryayî yên misilmanan gef nexwar lê dikaribû komên piçûktir ên keştiyên misilmanan aciz bike û Selahedîn biryar da ku wê ji rêya xwe paqij bike.

Desthildariya wî (1171-1193)

Siltanê Misirê

Li gorî Îmad Ed-Dîn, Nûredîn di hezîrana 1171an de ji Selahedîn re nameyek nivîsandiye û jê re gotiye ku xelîfetiya ebasiyan li Misirê ji nû ve ava bike, ku Selahedîn du meh şûnda piştî teşwîqkirina zêde ji hêla Necmedîn Xebûşanî, feqîyêşafî ku bi tundî li dijî desthilatdariya şiî li welêt bû, ev yek hevrêz kir. Bi vî awayî çend mîrên Misirê hatin kuştin, lê ji El-Edîd re hate gotin ku ew ji ber serhildana li dijî wî hatine kuştin. Li gorî gotinekê, ew paşê nexweş ket an jî jehrî bû. Dema ku nexweş bû, wî ji Selahedîn xwest ku serdana wî bike da ku jê bixwaze ku ew lênêrîna zarokên xwe yên piçûk bike, lê Selahedîn qebûl nekir, ji ber ku ji xiyanetê li dijî ebasiyan ditirsiya û tê gotin ku piştî ku fêm kir ku El-Edîd çi dixwest, ji kiryara xwe poşman bûye. Ew di 13ê îlonê de mir, û pênc roj şûnda, xutbeya ebasiyan li Qahîre û Fustatê hate ragihandi ku Mustadî wekî xelîfe hate ragihandin.

Di 25ê îlonê de, Selahedîn ji Qahîreyê derket da ku bi Nûredîn re, ku dê ji Sûriyeyê êrîş bike, beşdarî êrîşeke hevbeş a li ser Kerak û Montrealê, kelehên çolê yên keyaniya Orşelîmê bibe. Lêbelê, berî ku bigihîje Montrealê, Selahedîn vegeriya Qahîreyê ji ber ku rapor wergirtin ku di nebûna wî de serokên xaçperestan piştgiriya xwe ya ji bo xayînên li hundirê Misirê zêde kirine da ku ji hundir ve êrîşî Selahedîn bikin û hêza wî kêm bikin, nemaze fatimiyan ku dest bi komployê kirin da ku rûmeta xwe ya berê vegerînin. Ji ber vê yekê, Nûredîn bi tena serê xwe çû.

Di havîna sala 1173an de, artêşeke ji Nûbiyayê û komek leşkerên fatimî yên ermenî yên berê li ser sinorê Misirê hatin ragihandin ku ji bo dorpêçkirina Eswanê amadekariyan dikin. Mîrê bajêr ji Selahedîn alîkarî xwestibû û di bin serokatiya Tûran Şah, birayê Selahedîn, de hêzên ewlehiyê wergirtibûn. Di encamê de, leşkerên nûbiyayî têk çûn; lê di sala 1173an de vegeriyan û dîsa têk çûn. Vê carê, hêzên misirî ji Eswanê pêşve çûn û bajarokê Qesr Îbrîm yê li herêma Nûbiyayê girtin. Selahedîn diyariyek ji Nûredîn re şand ku heval û mamosteyê wî bû û 60,000 dînar, "kelûpelên çêkirî yên ecêb", hin gewher û fîlek. Dema ku van kelûpelan dibir Şamê, Selahedîn fersend dît ku gundewarên xaçperestan wêran bike. Wî êrîşek li dijî kelehên çolê nekir lê hewl da ku erebên bedewî yê misilman ku li ser axa xaçperestan dijiyan ji holê rake da ku frankan ji rêberan bêpar bike.

Di 31ê tîrmeha 1173an de, bavê Selahedîn, Eyûb, di qezayek siwarbûnê de birîndar bû, ku di dawiyê de bû sedema mirina wî di 9ê tebaxê de. Di sala 1174an de, Selahedîn Tûran Şah şand ku Yemenê dagir bike da ku ew û bendera wê Adenê bide deverên xanedana eyûbiyan.

Dagirkirina Sûriyeyê

Herêmên dagirkerî yê eyûbiyan, tevîhev kampanyayên Selahedîn, Şerefedîn Qerenqûş û Tûran Şah (birayê mezin yê Selahedîn).

Dagirkirina Şamê

Di destpêka havîna 1174an de, Nûredîn artêşek kom dikir û gazî Mûsil, Amed û Cizîrê dikir, wekî amadekariyek eşkere ji bo êrîşek li dijî Misira Selahedîn. Piştî eşkerekirina van amadekariyan, eyûbiyan civînek li dar xistin da ku li ser gefên îhtîmalî nîqaş bikin û Selahedîn leşkerên xwe li derveyî Qahîreyê kom kir. Di 15ê gulanê de, Nûredîn piştî ku nexweş bû û mir, desthilatdariya wî radestî kurê wî yê yanzdeh salî, Selîh Îsmaîl Melîk kir. Mirina wî ji bo Selahedîn serxwebûna siyasî hişt û di nameyek ji bo Selîh Îsmaîl de soz da ku "wek şûr tevbigere" li dijî dijminên xwe û behsa mirina bavê xwe wekî "lerzîna erdhejê" kir.

Piştî mirina Nûredîn, Selahedîn bi biryareke dijwar re rû bi rû ma; ew dikaribû artêşa xwe ji Misirê li dijî xaçperestan bigerîne an jî li bendê bimîne heta ku ji hêla Selîh Îsmaîl ve li Sûriyeyê were vexwendin da ku alîkariya wî bike û ji wir şerekî bide destpêkirin. Herwiha ew dikaribû Sûriyeyê berî ku bikeve destê hevrikekî, îlhaq bike, lê ew ditirsiya ku êrîşkirina li ser axa ku berê ya efendiyê wî bû - ku di prensîbên misilmanan de ku ew bawer dikir qedexe ye - wî wekî durû nîşan bide, bi vî rengî wî ji bo serokatiya şerê li dijî xaçperestan ne guncaw bike. Selahedîn dît ku ji bo bidestxistina Sûriyeyê, ew an hewceyê vexwendinek ji Selîh an jî hişyarkirina wî ye ku anarşiya potansiyel dikare ji xaçperestan bibe sedema xetereyê.

Dema ku Selîh di meha tebaxê de ji bo Helebê hate veguhastin, Gumuştigîn, mîrê bajêr û fermandarekî berê yê Nûredîn, wesayeta wî girt ser xwe. Mîr amade bû ku hemû hevrikên xwe yên li Sûriyê û Kurdistanê, dest pê bi Şamê bike û ji text rake. Di vê rewşa awarte de, mîrê Şamê ji bo alîkariya li dijî Helebê serî li Seyfedînê Mûsilê (pismamê Gumuştigîn) da, lê wî red kir, û Sûrî neçar kirin ku alîkariya Selahedîn bixwazin ku wî jî guh da. Selahedîn bi 700 siwarên bijartî li çolê siwar bû, ji Kerakê derbas bû û dû re gihîşt Bosrayê. Li gorî vegotina wî bi xwe, "mîr, leşker û bedewî tevlî wî bûn - hestên dilê wan li ser rûyên wan dihatin dîtin." Di 23ê mijdara de, ew di nav pesindana giştî de gihîşt Şamê û li wir li mala kevin a bavê xwe bêhna xwe veda, heta ku deriyên Keleha Şamê, ku fermandarê wê Reyhan di destpêkê de red kir ku teslîm bibe, çar roj şûnda, piştî dorpêçkirinek kurt ji hêla birayê wî Tûxtekîn Eyûbî ve, ji Selahedîn re hatin vekirin. Ew xwe li kelehê bi cih kir û rêz û silavên niştecihan wergirt.

Serkeftinên din li Sûriyeyê

Wêneyekî sedsala 19an ê Selahedînê serkeftî, ji aliyê Gustave Doré ve.

Selahedîn birayê xwe Tûxtekîn Eyûbî wek waliyê Şamê hişt û bajarên din ên ku berê yên Nûredîn bûn lê niha bi pratîkî serbixwe bûn, kêm kirin. Artêşa wî bi rehetî Hemayê fetih kir, lê ji ber hêza keleha wê ji êrîşa li ser Himsê dûr ket. Selahedîn ber bi bakur ve ber bi Helebê ve çû û di 30ê kanûnê de piştî ku Gumuştigîn red kir ku textê xwe berde, ew dorpêç kir. Es-Selîh ji tirsa girtina ji aliyê Selahedîn ve, ji qesra xwe derket û ji niştecihan xwest ku wî û bajêr radestî hêza dagirker nekin. Yek ji dîroknasên Selahedîn îdia kir ku "gel ket bin bandora wî".

Gumuştigîn ji Reşîdê Sînan, serokê da'iyê Heşhaşî Sûriyeyê ku ji dema ku wî şûna fatimiyên Misirê girtibû, bi Selahedîn re di nav nakokiyan de bûn, xwest ku Selahedîn di kampa wî de bikuje. Di 11ê gulana 1175an de, komek ji sêzdeh heşhaşiyan bi hêsanî ketin kampa Selahedîn, lê berî ku êrîşa xwe pêk bînin, ji hêla Nesîhê Xumartekîn li Ebû Qubeysê ve hatin tespîtkirin. Yek ji wan ji hêla yek ji fermandarên Selahedîn ve hate kuştin û yên din jî dema ku hewl didan birevin hatin kuştin. Ji bo ku pêşveçûna Selahedîn asteng bike, Raymondê Trablûsê hêzên xwe li nêzî çemê Kebîrê kom kir ku ew li wir ji bo êrîşek li ser axa misilmanan bi cih bûn. Selahedîn paşê ber bi Himsê ve çû, lê piştî ku jê re hate gotin ku hêzek alîkariyê ji hêla Seyfedîn ve ji bajêr re tê şandin, paşve vekişiya.

Di vê navberê de hevrikên Selahedîn li Sûriye û Cizîrê şerekî propagandayê li dijî wî dan destpêkirin, îdia kirin ku wî "rewşa xwe [xizmetkarê Nûredîn] ji bîr kiriye" û bi dorpêçkirina kurê xwe, "li dijî xwedê xwe serî hildaye" û ti spasdarî ji bo efendiyê xwe yê kevin nîşan nedaye. Selahedîn armanc kir ku bi dawîanîna dorpêçê li dijî vê propagandayê derkeve û îdia kir ku ew îslamê ji xaçperestan diparêze; artêşa wî vegeriya Hemayê da ku li wir bi hêzek xaçperestan re şer bike. Xaçperest berê xwe dan wir û Selahedîn ev yek wekî "serkeftinek ku deriyên dilê mirovan vedike" îlan kir. Di demek kurt de piştî vê yekê, Selahedîn di adara 1175an de ketê Himsê û keleha wê girt, piştî berxwedana serhişk a parêzvanên wê.

Serkeftinên Selahedîn ji bi Seyfedîn tirs kişand. Wekî mîrê zengiyan, tevî Gumuştigîn, wî Sûriye û Bakurê Kurdistanê wekî milkê malbata xwe didît û dema ku Selahedîn hewl da ku milkên xanedaniya xwe desteser bike, ew hêrs bû. Seyfedîn artêşek mezin kom kir û şand Helebê ku parêzvanên wê bi bêsebrî li benda wan bûn. Hêzên hevbeş ên Mûsil û Helebê li Hemayê li dijî Selahedîn meşiyan. Selahedîn ku ji ber ku jimara wî pir kêmtir bû, di destpêkê de hewl da ku bi berdana hemî fetihên bakurê herêma Şamê bi zengiyan re li hev bike, lê wan red kir, israr kirin ku ew vegere Misirê. Dema ku dît ku pevçûn neçar e, Selahedîn ji bo şer amade bû, li qiloçên Hemayê, li girên li kêleka çemê Asî, pozîsyonek serdest girt. Di 13ê nîsana 1175an de leşkerên zengiyan ji bo êrîşkirina hêzên wî meşiyan, lê di demek kurt de xwe ji hêla leşkerên eyûbî yên Selahedîn ve dorpêç kirin, ku wan ew perçiqandin. Şer bi serkeftineke diyarker ji bo Selahedîn bi dawî bû ku reviyayên zengî heta deriyên Helebê şopandin û şêwirmendên es-Selîh neçar kirin ku kontrola Selahedîn li ser parêzgehên Şam, Hims û Hemayê, û herwiha hejmarek bajarokên li derveyî Helebê wekî Meeret Numan, qebûl bikin.

Selahedîn û artêşa xwe li ber dêrên Himsê

Piştî serkeftina xwe ya li dijî zengiyan, Selahedîn xwe wek padîşah îlan kir û navê es-Selîh di nimêjên înê û pereyên misilmanan de tepeser kir. Ji wê demê û pê ve wî ferman da ku li hemû mizgeftên Sûriye û Misirê wek padîşahê serwer nimêj bê kirin û li şantiyeya Qahîreyê pereyên zêrîn ên bi sernavê wî yê fermî - el-Melîk an-Nesîr Yûsûf Eyûb, ala xaya "padîşahê bi hêz ji bo alîkariyê, Yûsûf kurê Eyûb; bila al bilind be" derxistin. Xelîfeyê ebasî li Bexdayê bi dilxwazî ​​​​desthilatdariya Selahedîn pêşwazî kir û ew wekî "Siltanê Misir û Sûriyeyê" îlan kir. Şerê Hamayê dawî li pêşbirka desthilatdariyê ya di navbera eyûbî û zengiyan de neanî û rûbirûbûna dawî di bihara 1176an de çêbû. Selahedîn hêzên mezin ji Misirê kom kiribûn dema ku Seyfedîn leşkeran di navbera mîrektiyên piçûk yê kurdan ên Amed û Cizîrê de kom dikir. Dema ku Selahedîn ji çemê Asî derbas bû û ji Hemayê derket, roj tarî bû. Wî ev yek wek nîşanek dît, lê wî meşa xwe ber bi bakur ve domand. Ew gihîşta gundê Girê Siltan, ku bi qasî 25 km dûrî Helebê ye, li wir hêzên wî rastî artêşa Seyfedîn hatin.

Ew ber bi Helebê ve berdewam kir ku deriyên xwe hîn jî ji wî re girtî bûn, û li ber bajêr rawestiya. Di rê de artêşa wî gundê Buzê girt û dû re Minbic girt. Ji wir, ew ber bi rojava ve çûn da ku di 15ê gulanê de keleha Ezazê dorpêç bikin. Çend roj şûnda dema ku Selahedîn di yek ji konên kaptanê xwe de bêhna xwe vedida, sûîqestkarek ber bi wî ve çû û bi kêrekê li serê wî da. Qapaxa zirxê serê wî nehat qulkirin û ew karî destê sûîqestkar bigire - xencer tenê gambesonê wî dibire - û êrîşkar di demek kurt de hat kuştin. Selahedîn ji hewldana kuştina xwe, ku wî Gumuştugin û sûîqestkaran bi komployê tawanbar kir, aciz bû û ji ber vê yekê hewldanên xwe di dorpêçê de zêde kir.

Fermandarê ereban Ezîz di 21ê hezîranê de teslîm bû û Selahedîn hêzên xwe bi lez û bez ber bi Helebê ve şandin da ku Gumuştigîn ceza bike. Êrîşên wî dîsa rastî berxwedanê hatin, lê wî karî ne tenê agirbestekê, lê belê tifaqeke hevbeş bi Helebê re misoger bike, ku tê de destûr hat dayîn ku Gumuştigîn û es-Selîh kontrola xwe ya li ser bajêr bidomînin û di berdêla wê de, wan Selahedîn wekî serwerê hemû axa ku wî fetih kiriye nas kirin. Mîrên kurd yê Mêrdînê û Heskîfê, hevalbendên misilman ên Helebê, jî Selahedîn wekî padîşahê Sûriyeyê nas kirin. Dema ku peyman hate îmzekirin, xwişka biçûk a es-Selîh hat ba Selahedîn û daxwaza vegerandina keleha Ezazê kir; wî guh da wê û bi gelek diyariyan ew ber bi deriyên Helebê ve bir.

Kampanyayên wî li dijî heşhaşiyan

Selahedîn di tebaxa 1176an de di bin şert û mercên ne diyar de dorpêçkirina keleha îsmaîlî (Heşhaşî) a Mesyafê ku ji hêla Reşîdînê Sînan ve dihat fermandarkirin, bi dawî kir.

Selahedîn êdî bi hevrikên xwe yê zengî û keyaniya Orşelîmê re li ser agirbestê razî bû (ya paşîn di havîna 1175an de qewimî), lê rastî gefên mezheba îsmaîlî ya bi navê heşhaşî, ku Reşîde Sînan pêşengiya wê dikir, hatin. Ew li çiyayê Elewiyan bicîh bûn û neh kelehên wan fermandar bûn ku hemî li ser bilindahiyên mezin hatibûn avakirin. Gava ku wî piraniya leşkerên xwe şanda Misirê, Selahedîn di tebaxa 1176an de artêşa xwe ber bi rêzeçiyayên Elewiyan ve bir. Piştî ku gund wêran kir, lê di tu kelehekê de nekarî fetih bike, di heman mehê de paşve vekişiya. Piraniya dîroknasên misilman îdîa dikin ku apê Selahedîn, waliyê Hemayê, di navbera wî û Sînan de navbeynkariya peymanek aştiyê kir.

Selahedîn ji bo parêzvanên xwe çirayên girêdanê peyda kirin û tebeşîr û xweliyan li dora konê xwe yê li derveyî Mesyafê - ku ew dorpêç kiribû - belav kir da ku şopa sûîqestan tesbît bike. Li gorî vê guhertoyê, şevekê parêzvanên Selahedîn dîtin ku şewqek ji girê Mesyafê dibiriqî û dûv re di nav konên eyûbiyan de winda bû. Di cih de, Selahedîn şiyar bû û dît ku kesek ji kon derdikeve. Wî dît ku çira ji cihê xwe hatine danîn û li kêleka nivîna xwe skonên germ ên bi şiklê taybetî yê sûîqestan danîn û li jor noteyek bi xencerekî jehrî hatibû danîn. Di notê de gef li wî dihat xwarin ku heke ew ji êrîşa xwe venekişe, ew ê were kuştin. Selahedîn bi dengekî bilind qêriya û got ku Sînan bi xwe ew kes bû ku ji kon derketibû.

Guhertoyeke din jî îdîa dike ku Selahedîn bi lez û bez leşkerên xwe ji Mesyafê vekişandin ji ber ku ew bi lezgînî hewce bûn da ku hêzek xaçperestan li nêzîkî çiyayê Libnanê biparêzin. Di rastiyê de, Selahedîn hewl da ku bi Sînan û heşhaşiyên wî re hevpeymaniyek çêbike, di encamê de xaçperestan ji hevalbendek bihêz li dijî xwe bêpar hiştin. Ji ber ku derxistina xaçperestan wekî berjewendiyek û pêşaniyek hevbeş dîtin, Selahedîn û Sînan piştre têkiliyên hevkariyê parastin, yê paşîn kontîngentên hêzên xwe şandin da ku artêşa Selahedîn di hejmarek eniyên şer ên biryardar ên paşîn de xurt bike.

Vegera Qahîreyê û seferên li Filistînê

Keleha Qahîreyê ji aliyê Selahedîn ve di sala 1176an de dest bi avakirina wê hatiye kirin da ku wekî navenda desthilatdariya Misirê xizmet bike. Avahiyên paşê di nav sedsalan de lê hatine zêdekirin.

Piştî ku Selahedîn ji çiyayên Elewiyan derket, ew vedigere Şamê û leşkerên xwe yên sûriyeyî vegerandin malê. Wî Tûran Şah wekî fermandarê leşkerî yê Sûriyeyê hişt û tenê bi şagirtên xwe yên şexsî re çû Misirê. Di 22ê Îlonê de ew gihîşt Qahîreyê. Piştî ku nêzîkî du salan ne li wir bû, li Misirê gelek tişt hebûn ku wî organîze û çavdêrî bike, ango xurtkirin û ji restorkirinên avahîsaziya Qahîreyê. Sûrên bajêr hatin tamîrkirin û dirêjkirinên wan hatin danîn, di heman demê de avakirina keleha Qahîreyê dest pê kir. "Bîra Yûsif" a 85 metrê kûr li ser fermana Selahedîn hate çêkirin. Karê giştî yê sereke ku wî li derveyî Qahîreyê ferman da, pira mezin a li Gîzayê bû ku armanc ew bû ku li dijî dagirkirinek potansiyel a morî bergiriyek çêbike.

Selahedîn li Qahîreyê ma û çavdêriya başkirinên wê kir, zanîngehên wekî Medreseya Şûrçêkeran ava kir û rêveberiya navxweyî ya welêt ferman da. Di mijdara 1177an de ew dest bi êrîşekê li ser Filistînê kir; xaçperest vê dawiyê hatibûn nav axa Şamê, ji ber vê yekê Selahedîn dît ku agirbest êdî ne hêjayî parastinê ye. Xiristiyanan beşek mezin ji artêşa xwe şandin da ku keleha Harem a li bakurê Helebê dorpêç bikin, ji ber vê yekê başûrê Filistînê parêzvanên hindik hebûn. Selahedîn rewş gihîşt wê astê û ber bi Eşkalon ve meşiya, ku wî wekî "bûka Sûriyeyê" bi nav kir. Williamê Tîrê tomar kir ku artêşa eyûbiyan ji 26,000 leşkeran pêk dihat, ku ji wan 8,000 hêzên elîtê û 18,000 leşkerên reşik ên ji Sûdanê bûn. Ev artêş dest bi êrîşkirina gundan, talankirina Remle û Lodê kir û heta deriyên Orşelîmê belav bû.

Şer û agirbest bi Baldwîn re

Xaçperestan li hembera dagirkerên eyûbî di şerê Montsîgardê

Eyûbiyan destûr dan Baldwîn IV ê Orşelîmê ku bi Şovalyeyên Templar ên navdar ên li Xezeyê re bikeve Eşkalonê bêyî ku li dijî êrîşeke ji nişka ve tedbîran bigire. Her çend hêza xaçperestan tenê ji 375 şovalyeyan pêk dihat jî, Selahedîn ji ber hebûna fermandarên templar ên pir jêhatî dudilî kir ku wan kemînê deyne. Di 25ê mijdarê de, dema ku piraniya artêşa eyûbiyan ne li wir bû, Selahedîn û zilamên wî di şerê Montgisardê de (dibe ku li Gezerê, ku wekî Tell Jezar jî tê zanîn) li nêzî Remleyê hatin şaşkirin. Berî ku ew karibin xwe ava bikin, hêza Templar artêşa Eyûbiyan bi şûrên laş bi laş têk birin. Di templar de Selahedîn hewl da ku zilamên xwe di rêza şer de birêxistin bike, lê ji ber ku parêzvanên wî dihatin kuştin, wî dît ku têkçûn neçar e û ji ber vê yekê bi mayîyek piçûk ji leşkerên xwe li deveyekî bilez siwar bû, heta xaka Misirê siwar bû.

Selahedîn, ji ber têkçûna xwe ya li Montgisardê bêhêvî nebû, amade bû ku careke din li dijî xaçperestan şer bike. Di bihara 1178an de, ew di bin dîwarên Himsê de kamp danî û çend pevçûn di navbera fermandarên wî û artêşa xaçperestan de çêbûn. Hêzên wî yên li Hemayê li ser dijminê xwe serkeftinek bi dest xistin û talanê, digel gelek dîlên şer, anîn cem Selahedîn ku ferman da ku dîl ji ber "talankirin û wêrankirina erdên bawermendan" werin serjêkirin. Wî mayîna salê li Sûriyeyê derbas kir bêyî ku bi dijminên xwe re rûbirû bibe.

Meydana şer li pîra Yakûbê, ji qeraxa rojava ber bi qeraxa rojhilatê çemê Urdunê ve xuya dike.

Xizmetên îstîxbaratê yên Selahedîn ji wî re ragihandin ku xaçparêz pîlan dikin ku êrîşekê bikin li ser Sûriyeyê. Wî ferman da yek ji fermandarên xwe, Ferûx Şah, ku bi hezar leşkerên xwe sinorê Şamê biparêze da ku li benda êrîşekê bin, dûv re vekişin, ji şer dûr bisekinin, û li ser giran fenerên hişyariyê vêxin, piştî vê yekê Selahedîn dê bimeşe. Di nîsana 1179an de, xaçparêz û templaran bi serokatiya qiral Baldwîn li benda berxwedanê nebûn û li bendê man ku êrîşek ji nişka ve li ser şivanên misilman ên ku pez û keriyên xwe li rojhilatê girên Golanê diçêriyan bidin destpêkirin. Baldwîn pir bi lez û bez pêş ve çû da ku hêza Ferûx Şah bişopîne, ku li başûrê rojhilatê Quneytirê kom dibû û paşê ji hêla eyûbiyan ve hate têkbirin. Bi vê serkeftinê, Selahedîn biryar da ku ji Misirê leşkerên zêdetir gazî bike; wî ji Ehmedê Necmedîn xwest ku 1500 siwaran bişîne.

Di havîna 1179an de, qiral Baldwîn li ser rêya Şamê qereqolek danîbû û armanc kiribû ku rêgehek li ser çemê Şeriyayê xurt bike ku nêzîkbûna deşta Banyasê (deşt di navbera misilman û xiristiyanan de hatibû dabeşkirin) kontrol bike. Selahedîn 100,000 zêr pêşkêşî Baldwîn kiribû da ku dev ji projeyê berde, ku bi taybetî ji bo misilmanan pir acizker bû, lê bê feyde bû. Piştre wî biryar da ku keleha ku jê re "Xastelêt" digotin û ji hêla şovalyeyên templar ve dihat parastin, hilweşîne, û baregeha xwe bar kira Banyasê. Dema ku xaçperestan bi lez daketin da ku êrîşî hêzên misilmanan bikin, ew ketin nav bêserûberiyê, û piyade li paş man. Tevî serkeftina destpêkê, wan misilmanan ewqas dûr şopandin ku belav bûn û Selahedîn bi komkirina leşkerên xwe û êrîşkirina ser xaçperestan sûd wergirt. Şer bi serkeftinek diyarker a eyûbiyan bi dawî bû û gelek şovalyeyên payebilind hatin girtin. Piştre Selahedîn çû ku kelehê dorpêç bike, ku di 30ê tebaxa 1179an de ket.

Di bihara sala 1180an de, dema ku Selahedîn li herêma Sefadê bû, ji bo destpêkirina sefereke dijwar li dijî qiraliteya Orşelîmê, qiral Baldwîn bi pêşniyarên aştiyê qasid şandin ba wî. Ji ber ku ziwabûn û berhemên xirab karê komîseriya wî asteng dikirin, Selahedîn razî bû ku agirbestê îmze bike. Reymondê Trablûsê agirbest şermezar kir lê piştî êrîşeke eyûbiyan li ser axa wî di meha gulanê de û piştî xuyabûna flota deryayî ya Selahedîn li derveyî bendera Tartûsê, neçar ma ku qebûl bike.

Karûbarên navxweyî

Dîrhamê Selahedîn (1187-1188).
Nivîsa pêş: "Mîr, Parêzvan, Rûmeta cîhanê [û] baweriyê"; li kêlekê: "Yusif bin Eyûb, Li Şamê hate kuştin, Sala sê û heştê û pêncsed".
Nivîsa piş: "Îmam Neşiredîn Ellah, Fermandarê Bawermendan"; li kêlekê: "Ji bilî Xwedê ti xwedayekî din tune ye, Muhemmed pêxemberê Xwedê ye".

Di hezîrana 1180an de, Selahedîn li Goksûyê ji bo Nûredîn Mihemed, mîrê ertûqî yê Heskîfê, resepsiyonek li dar xist û diyariyên ku li gorî Îmadedîn zêdetirî 100,000 dînar bûn pêşkêşî wî û birayê wî Ebû Bekir kir. Ev yek ji bo xurtkirina hevpeymaniyekê bi ertûqiyan re û bandorkirina mîrên din ên li Kurdistan û Anatolyayê bû. Berê, Selahedîn piştî ku herdu ketin nav pevçûnê, pêşniyar kir ku di navbera Nûredîn û Qiliç Arslanê II. - siltanê siltanatiya rûmê - de navbeynkariyê bike. Yê paşîn daxwaz kir ku Nûredîn erdên ku wekî mehrê ji bo zewaca bi keça wî re hatibûn dayîn, vegerîne dema ku wî rapor wergirtin ku ew rastî îstismara keça wî tê û ji bo bidestxistina axa selcûqî tê bikaranîn. Nûredîn ji Selahedîn xwest ku di vê mijarê de navbeynkariyê bike, lê Arslan red kir.

Piştî ku Nûredîn û Selahedîn li Goksûyê civiyan, mîrê bilind ê selcûqiyên Anatolyayê, Îxtiyar Edînê Hesen, daxwaza Arslan piştrast kir, piştî vê yekê peymanek hat çêkirin. Selahedîn paşê hêrs bû dema ku peyamek ji Arslan wergirt ku Nûredîn bi îstismara li dijî keça xwe tawanbar dikir. Wî gef xwar ku êrîşî bajarê Meletiyê bike û got, "ev du roj meş e ji bo min û ez ê heta ku ez negihîjim bajêr ji hespê xwe dernekevim." Selcûqiyan ji ber vê gefê tirsiyan û ji bo danûstandinan zext kirin. Selahedîn hîs kir ku Arslan rast e ku li keça xwe xwedî derdikeve, lê Nûredîn li cem wî penageh girtibû, û ji ber vê yekê ew nikaribû baweriya wî xiyanet bike. Di dawiyê de li hev hat kirin ku keça Arslan ji bo salekê were şandin û heke Nûredîn bicî neyne, Selahedîn dê dest ji piştgiriya xwe ya ji bo wî berde.

Selahedîn Ferûx-Şah li ser Sûriyeyê hişt û di destpêka sala 1181an de vegeriya Qahîreyê. Li gorî dîroknasê ereb Ebû Şema, wî niyeta xwe hebû ku meha Remezanê li Misirê derbas bike û dû re di havînê de here Mekeyê ji bo hecê. Ji ber sedemek nediyar, xuya ye ku wî pîlanên xwe yên derbarê hecê de guhertiye û di hezîranê de dema ku qeraxên çemê Nîlê vedikole hatiye dîtin. Ew dîsa bi erebên bedewî re ketiye nav pevçûnê; wî du ji sêyan ji milkên wan rakirine da ku wekî tezmînat ji bo xwediyên milkên li Feyyûmê bikar bîne. Erebên bedewî herwiha bi bazirganiya bi xaçperestan re hatine tawanbarkirin û di encamê de genimê wan hatiye desteserkirin û ew neçar mane ku ber bi rojava ve koç bikin. Paşê keştîyên şer ên eyûbiyan li dijî korsanên çemê bedewiyan, yên ku qeraxên gola Tanîsê talan dikirin, hatine bicihkirin.

Di havîna sala 1181an de, rêvebirê berê yê qesra Selahedîn Behaeddîn Qereqûş rêberiya hêzekê kir da ku Mecedîn - cîgirê berê yê Tûran-Şah li bajarokê Zebîd yê Yemenê îro - bigirin dema ku ew li milkê xwe yê li Qahîreyê Îmadedînê Îşfehanî pêşwazî dikir. Kesên nêzîk yê Selahedîn Mecedîn bi desteserkirina dahatên Zebîd tawanbar kirin, lê Selahedîn bi xwe bawer dikir ku delîl tune ku piştgiriyê bide van îdiayan. Wî Mecedîn bi berdêla dayîna 80,000 dînar serbest berda. Wekî din, dê pereyên din ji birayên Selahedîn Ehmedê Necmedîn û Tacê Milik yê Burî re werin dayîn. Girtina Mecedîn a nakokbar beşek ji nerazîbûna mezintir a têkildarî piştî derketina Tûran-Şah ji Yemenê bû. Her çend cîgirên wî berdewam dahatên ji wîlayetê ji wî re dişandin jî, desthilata navendî kêm bû û di navbera Îzedînê Osmanê yê Adenê û Hîtan yê Zebîdê de pevçûnek navxweyî derket. Selahedîn di nameyekê de ji Ehmedê Necmedîn re nivîsand:

"Ev axa Yemenê xezîneyek e... Me ew fetih kir, lê heta roja îro me tu vegerandin û tu sûd jê nedîtiye. Tenê lêçûnên bêhejmar, şandina leşkeran... û bendewariyên ku di dawiyê de tiştê ku hêvî dikir nedan."

Fetîhkirinên împeralî

Selahedîn li ser dîrhemeke piştî mirina Eşref Mûsa, bi nivîsa li ser rûyê pêş: "Padîşahê Serkeftî, Dadperweriya Cîhan û Baweriyê, Yûsif ibn Eyûb". Dîroka wê 1215 p.z. ye; di jiyana Selahedîn de jî pereyên wekhev hatine çapkirin.

Kampanyayên li dijî xaçperestên frankî û şerê li dijî zengiyan

Seyfedîn di hezîrana 1181an de berê miribû û birayê wî Îzedîn serokatiya Mûsilê mîras girt. Di 4ê kanûna paşîn de, prensê tac ê zengiyan, Selîh, li Helebê mir. Berî mirina xwe, wî ji efserên xwe yên sereke sond xwar ku bi Îzedîn re dilsoz bin, ji ber ku ew tenê hikumdarê zengiyan bû ku têra xwe bihêz bû û li dijî Selahedîn derkeve. Îzedîn li Helebê hate pêşwazîkirin, lê dagirkirina wê û Mûsilê barekî giran li ser şiyanên wî çêkir. Bi vî awayî, wî Heleb da birayê xwe Îmadedîn Zengî, di berdêla Şingalê de. Selahedîn ji bo rêzgirtina li peymana ku berê bi zengiyan re çêkiribû, li dijî van danûstandinan ti dijberî nekir.

Di 11ê gulana 1182an de, Selahedîn, ligel nîvê artêşa eyûbiyên Misirê û gelek sivîlan, ji Qahîreyê ber bi Sûriyê ve çûn. Êvara berî ku biçe, ew bi hevalên xwe re rûnişt û mamosteyê yek ji kurên wî rêzek helbestan vegot: "ji bêhna giyayê çavê ga yê Necidê kêfê bistînin, ji ber ku piştî vê êvarê ew êdî nayê". Selahedîn ev yek wekî nîşanek xirab fêm kir û careke din Misir nedît. Dizanibû ku hêzên xaçperestan li ser sinor kom bûne da ku wî bigirin, wî rêya çolê ya di nîvgirava Sînayê re ber bi Eqebeyê li serê kendava Eqebeyê girt. Selahedîn, bêyî ku rastî dijberiyê were, gundewarê Montrealê wêran kir, di heman demê de hêzên Baldwîn temaşe dikirin û red dikirin ku destwerdanê bikin. Ew di meha hezîranê de gihîşt Şamê da ku hîn bibe ku Ferûx Şah êrîşî Celîle kiriye, gundê Deburiye talan kiriye û Hebîs Celdek, kelehek pir girîng ji bo xaçperestan, girtiye. Di meha tîrmehê de, Selahedîn artêşa xwe ji Urdunê derbas kiriye û ber bi Celîlê ve birine, li wir ew ber bi başûr ve meşiya da ku Beytsanê talan bike. Di şerekî neqediyayî de li nêzî Kela Belvoirê bi hêzek girîng a xaçperestan re rû bi rû ma, lê ew nekarî artêşa xiristiyanan tune bike û êdî nekarî ji hêla mentiqî ve artêşa xwe bidomîne, ji ber vê yekê ew ji çem vekişiya. Di meha tebaxê de, ew ji geliyê Bikayê derbasî Bêrûtê bû, li wir ew bi fîloya Misirê re civiya û bajar dorpêç kir. Ji ber ku nekarî pêşde biçe, piştî çend rojan ew vekişiya da ku li Mezopotamyayê bi meseleyan re mijûl bibe.

Mîrê Herranê Gokborî, Selahedîn vexwend ku herêma Botan ku Bakurê Kurdistanê pêk tîne, dagir bike. Wî pabend bû û agirbesta di navbera wî û zengiyan de di îlona 1182an de bi fermî bi dawî bû. Berî meşa wî ya ber bi Botanê ve, di navbera hikumdarên zengiyan ên herêmê de alozî çêbûbû, bi giranî ji ber nexwestina wan a rêzgirtina ji bo Mûsilê. Berî ku ew derbasî Firatê bibe, Selahedîn sê rojan Heleb dorpêç kir û ev yek nîşan da ku agirbest bi dawî bûye.

Dema ku gihîşt bajarokê Bîrayê ku nêzîkiya Firatê ye, Gokborî û Nûredînê Heskîfê tevlî wî bûn û hêzên hevbeş bajarên Cizîrê yek li dû yekê girtin. Pêşî Riha ket, piştre Sirûc, paşê Reqa, Qirqesiya û Nisêbîn. Reqa xaleke girîng a derbasbûnê bû û di destê Qutbedîn Înal de bû ku di sala 1176an de Minbic ji Selahedîn winda kiribû. Dema ku wî mezinahiya artêşa Selahedîn dît, wî hewlek hindik da ku li ber xwe bide û bi şertê ku ew ê milkê xwe biparêze, teslîm bû. Selahedîn bi weşandina artêşekê ku ferman da ku hejmarek bacan werin betalkirin û hemî behskirina wan ji tomarên xezîneyê were jêbirin, tavilê bandor li şêniyên bajêr kir û diyar kir ku "hikûmdarên herî belengaz ew in ku berîkên wan qelew û gelê wan zirav in". Ji Reqayê, ew çû ku gundèn el-Fudeyn, el-Huseyn, Maksîm, Dureyn, 'Ereban û Xabûr fetih bike - ku hemîyan sond xwaribûn ku jê re dilsoz bin.

Selahedîn dest bi girtina Nisêbînê kir û ti berxwedanek pêşkêş ne hewce bû. Nisêbîn, bajarekî navîn, ne xwedî girîngiyeke mezin bû, lê di navbera Mêrdîn û Mûsilê de di cihekî stratejîk de bû û bi hêsanî digihîşte Amedê. Di nav van serkeftinan de, Selahedîn agahî wergirt ku xaçperest êrîşî gundên Şamê dikin. Wî bersiv da:

"Bila ew... dema ku ew gundan hildiweşînin, em bajaran digirin; dema ku em vegerin, em ê xwedî hêzek mezintir bin ku em li dijî wan şer bikin."

Di vê navberê de, li Helebê mîrê zengiyan êrîşî bajarên Selahedîn ên li bakur û rojhilat kir, wek Balîs, Minbic, Sirûc, Buza'a, Kerzeyn. Wî keleha xwe ya li Ezazê jî wêran kir da ku rê li ber karanîna wê ji hêla eyûbiyan ve bigire ger ew bixwazin wê fetih bikin.

Şer ji bo Mûsilê

Leşkerên fermandarê zengî yê kurd Bedredînê Lûlû ji Mûsilê, bi şûr û kincê qebe, baskên tîraz, pêlav û şapikê şerbûş. Kitabê Axanî, 1218–1219.

Dema ku Selahedîn nêzîkî Mûsilê bû, ew bi pirsgirêka dagirkirina bajarekî mezin û rewakirina vê kiryarê re rû bi rû ma. Zengiyên Mûsilê alîkariya Nesir digerîn, xelîfeyê ebasî li Bexdayê dan ku wezîrê wî wan tercîh dikir. Nesir Bedirê Bedir (kesayetiyek dînî ya payebilind) şand da ku di navbera her du aliyan de navbeynkariyê bike. Selahedîn di 10ê mijdara 1182an de gihîşt bajêr. Îzedîn şertên wî qebûl nekir ji ber ku wî ew bêrûmet û berfireh didît û Selahedîn tavilê bajarê bi kelehek xurt dorpêç kir.

Piştî çend pevçûnên biçûk û bêçareseriyekê di dorpêça ku ji hêla xelîfe ve hatibû destpêkirin, Selahedîn niyeta wê ew bû ku rêyek bibîne ku bêyî ku zirarê bide navûdengê xwe vekişe û di heman demê de hin zextên leşkerî bidomîne. Wî biryar da ku êrîşî Şingalê bike ku ji hêla birayê Îzedîn Şerefdîn ve dihat girtin. Bajar piştî şerekî 15 rojan di 30ê kanûna paşîn de ket. Leşkerên Selahedîn dîsîplîna wan şikandin û bajar talan kirin; Selahedîn tenê bi şandina wan bo Mûsilê karî walî û efserên wî biparêze. Piştî ku li Şingalê garnîzonek ava kir, ew li benda hevpeymaniyek bû ku ji hêla Îzedîn ve hatibû kom kirin ku ji hêzên wî, yên ji Heleb, Mêrdîn û zozanê kurdan de pêk dihat. Selahedîn û artêşa wî di sibata 1183an de li Herranê li dijî hevpeymaniyê civiyan, lê gava ku ew nêzîkbûna wî bihîst, ya paşîn ji Selahedîn re peyamber şandin û daxwaza aştiyê kirin. Her hêzek vegeriya bajarên xwe û dîroknasê ereb Elfedîl nivîsand: "Ew [hevbendiya Îzedîn] mîna mêran pêşve çûn, mîna jinan ew winda bûn."

Di 2ê adarê de, Ehmedê Necmedîn ji Misirê Selahedîn re nivîsand ku xaçperestan li "dilê Îslamê" xistine. Reynaldê Xetiliyon keştî şandibûn kendava Eqebeyê da ku êrîşî bajar û gundên li peravên deryaya Sor bike. Ev ne hewldanek bû ku bandora xaçperestan li wê deryayê berfireh bikin an jî rêyên bazirganiyê bigirin, lê tenê tevgerek korsan bû. Digel vê yekê, Îmaedîn dinivîse ku êrîş ji bo misilmanan tirsnak bû ji ber ku ew bi êrîşên li ser wê deryayê nehatibûn fêr kirin, û îbn Elesîr zêde dike ku niştecihên wê derê ne wekî şervan û ne jî wekî bazirganan ezmûna xaçperestan tune bû.

Hûrgiliya qutiya nivîsandinê ya ji sifir a xemilandî, leşkerek eyûbî ku cilekî zincîrî li xwe kiriye. Mûsil, 1230–1250 p.z., Muzexaneya Brîtanî.

Ji Îbn Cûbeyr re hat gotin ku şanzdeh keştîyên misilmanan ji aliyê xaçperestan ve hatine şewitandin, dû re keştîyek û karwanek hecî li Eydebê girtin. Wî herwiha ragihand ku ew dixwazin êrîşî Medîneyê bikin û cenazeyê pexemberê Muhemmed rakin. Meqrîzî bi îdiaya ku gora Muhemmed dê ji bo axa xaçperestan were veguhastin da ku misilman li wir hecê bikin, ev gotegot zêde kir. Ehmedê Necmedîn Eyûbî di bin fermandariya kirêgirekî kurd Bedredînê Lûlû de keştîyên xwe yên şer ji Fustat û Îskenderiyeyê veguhezand deryaya Sor. Wan dorpêça xaçperestan şikandin, piraniya keştîyên wan wêran kirin û yên ku lenger danîn û reviyan çolê şopandin û girtin. Xaçperestên saxmayî ku hejmara wan 170 bû, ji aliyê Selahedîn ve li bajarên cûrbecûr yên misilmanan hatin kuştin.

Ji aliyê Selahedînê ve şerê li Mûsilê baş derbas bû, lê dîsa jî ew negihîşt armancên xwe û artêşa wî piçûk dibû; Teqî Edîn zilamên xwe vegeranda Hemayê, di heman demê de Nesîrê Mihemed û hêzên wî çûn. Vê yekê Îzedîn û hevalbendên wî teşwîq kir ku êrîşê bikin. Hevpeymaniya berê li Herzemê, ku nêzîkî 140 km dûrî Herranê ye, ji nû ve kom bû. Di destpêka nîsanê de, bêyî ku li benda Nesîrê Mihemed bimînin, Selahedîn û Teqî Edîn dest bi pêşveçûna xwe ya li dijî hevpeymaniyê kirin, bê asteng ber bi rojhilat ve ber bi serê Kaniyê ve meşiyan. Di dawiya nîsanê de, piştî sê rojan "şerê rastîn", li gorî Selahedîn, eyûbiyan bajarê Amedê girtibûn. Wî bajar tevî depoyên wê, ku ji 80,000 mûman, bircêk tijî serê tîran û 1,040,000 pirtûkan pêk dihat, da Nûredînê Mihemed. Di berdêla dîplomeyekê de - ku bajar dide wî - Nûredîn sond xwar ku ew ê di her sefera şerê li dijî xaçperestan de li pey wî biçe û zirara li bajêr tamîr bike. Ketina Amîdê, ji bilî axê, Xazî yê Mêrdînê razî kir ku bikeve xizmeta Selahedîn, û koalîsyona Îzedîn re qels kir.

Selahedîn hewl da ku piştgiriya xelîfê Nesîr li dijî Îzedîn bi rêya şandina nameyekê ku tê de daxwaza belgeyekê dikir ku ji bo girtina Mûsil û deverên wê hincetek qanûnî bide wî, bi dest bixe. Selahedîn armanc kir ku xelîfe razî bike û îdia bike ku her çend wî Misir û Yemen di bin ala ebasiyan de fetih kirine jî, zengiyên Mûsilê bi eşkereyî piştgirîya selcuqiyan (hevrikên xelîfetiyê) kirine û tenê dema ku hewcedar in hatine cem xelîfe. Wî herwiha hêzên Îzedîn bi têkbirina "Şerê Pîroz" ê misilmanan li dijî xaçperestan tawanbar kir û got ku "ew ne razî ne ku şer nekin, lê ew rê li ber yên ku dikarin digirin". Selahedîn tevgera xwe parast û îdia kir ku ew hatiye Sûriyeyê da ku li dijî xaçperestan şer bike, dawî li bizavên heşhaşiyan bîne û neheqiya misilmanan rawestîne. Wî herwiha soz da ku eger Mûsil bidin wî, ev yek dê bibe sedema girtina Orşelîm, Konstantînopolîs, Gurcistan û axên xelîfetiya elmuhadiyan li Mexribê, "heta ku peyva xwedê bilind be û xelîfetiya ebasiyan cîhanê paqij bike, dêr veguherîne mizgeftan". Selahedîn tekez kir ku ev hemû dê bi îradeya xwedê bibe û li şûna ku ji xelîfe piştgiriya darayî an leşkerî bixwaze, ew ê axên Tikrît, Dakuk, Xûzistan, girava Kîş û Omanê bigire û bide xelîfe.

Xwedîkirina Helebê

Keleha Helebê

Selahedîn bala xwe ji Mûsilê ber bi Helebê ve kişand, birayê xwe Tac el-Muluk Burî şand da ku Tel Xelîd, ku 130 km li bakurê rojhilatê bajêr e, bigire. Dorpêçek hate danîn, lê parêzgarê Tel Xalid bi hatina Selahedîn bi xwe di 17ê gulanê de berî ku dorpêç pêk were, teslîm bû. Li gorî Îmaedîn, piştî Tel Xalid, Selahedîn ber bi bakur ve ber bi Ayntabê ve rêyek guherî, lê dema ku artêşa wî ber bi wê ve zivirî, ew bi dest xist, ev yek jî hişt ku ew bi lez nêzîkî 100 kîlometrê din ber bi Helebê ve biçe paş. Di 21ê gulanê de, wî li derveyî bajêr kamp danî, xwe li rojhilatê Keleha Helebê bi cih kir, di heman demê de hêzên wî taxa Benaqusa li bakurê rojhilat û Bab Cenan li rojava dorpêç kirin. Wî mirovên xwe bi awayekî xeternak nêzîkî bajêr bi cih kirin, bi hêviya serkeftinek zû.

Zengî demek dirêj li ber xwe neda. Ew li cem welatiyên xwe ne populer bû û dixwest vegere Şingalê, bajarê ku berê wî birêve dibir. Li ser danûstandinekê Zengî dê Helebê radestî Selahedîn bike û li hember vegerandina kontrola xwe ya li ser Şingalê, Nisêbîn û Reqayê, dê Zengî van herêman wekî vasalên Selahedîn di warê xizmeta leşkerî de bigire. Di 12ê hezîranê de, Heleb bi fermî ket destê eyûbiyan. Gelê Helebê ji van danûstandinan haydar nebû û dema ku ala Selahedîn li ser kelehê hate bilindkirin, ew matmayî man. Du mîr, di nav wan de hevalekî kevin ê Selahedîn, Îzedîn Jurduk, pêşwazî lê kirin û soz dan wî ku xizmeta xwe bidinê. Selahedîn, tevî soza ku ew ê destwerdanê di serokatiya olî ya bajêr de neke, dadgehên henefî bi rêveberiya şafiî veguherand. Her çend pereyên wî kêm bûn jî, Selahedîn destûr da Zengî ku diçû hemû kelehên ku ew dikare pê re rêwîtiyê bike, bigire û yên mayî bifroşe - ku Selahedîn bi xwe kirî. Tevî dudiliya wî ya berê ya ji bo danûstandinê jî, wî di serkeftina xwe de guman nedikir û diyar kir ku Heleb "mifteya axan" e û "ev bajar çavê Sûriyeyê ye û keleh jî şagirtê wê ye". Ji bo Selahedîn, girtina bajêr dawiya zêdetirî heşt salan li bendêbûnê nîşan da ji dema ku wî ji Ferûx Şah re gotibû ku "em tenê şîr didin û Heleb dê ya me be".

Piştî ku şevekê li keleha Helebê derbas kir, Selahedîn ber bi Harimê ve meşiya, nêzîkî Antîoxeia ku di bin destê xaçperestan de bû. Bajar ji aliyê Surhak, "memlûkekî biçûk" ve dihat girtin. Selahedîn li hember Harimê bajarê Bosra û milkê li Şamê pêşkêşî wî kir, lê gava Surhak bêtir xwest, garnîzonên wî yên li Harimê ew neçar kirin ku derkeve. Cîgirê Selahedîn, Taqîedîn, bi îdiaya ku ew plan dike ku Harimê bide Boemondê III yê Antîoxeiayê, ew girt. Dema ku Selahedîn teslîm bû, ew dest bi amadekirina parastina Harimê ji xaçperestan kir. Wî ji xelîfe û bindestên xwe yên li Yemen û Baalbekê re ragihand ku ew ê êrîşî ermeniyan bike. Lêbelê, berî ku ew bikaribe biçe, hejmarek hûrguliyên îdarî hebûn ku werin çareser kirin. Selahedîn li hember wê yekê ku girtiyên misilman di destê wî de bin, bi Boemond re agirbest îlan kir û dû re Ezaz da Alemedîn Silêman û Heleb da Seyfedîn Yezkuyî - yê berê mîrekî Helebê bû ku tevlî Selahedîn bû û yê din memlûkekî berê yê Şêrko bû ku di rizgarkirina wî ji hewldana kuştinê ya li Ezazê de alîkarî kir.

Şerên li dijî xaçperestan

Êrîşên xaçperestan bûn sedema bertekên din ji aliyê Selahedîn ve. Bi taybetî keyê Antakyayê Reynad bi fîloyekê li ser deryaya Sor rêyeke avê ku Selahedîn pêdivî bû vekirî bihêlê û rêyên bazirganî û hecê yên misilmanan tacîz kir. Reynad gef xwar ku êrîşî bajarên pîroz ên Meke û Medîneyê bike. Di 29ê îlona 1183an de, Selahedîn çemê Urdunê derbas kir da ku êrîşî Bet-Şeanê bike ku di ve demê bênifûs bû. Roja din hêzên wî bajar talan kirin û şewitandin û ber bi rojava ve çûn. Wan li ser rêya Neblûsê hêzên xaçperestan ên ji Qerek û Şawbakê girtin û dîl girtin. Di vê navberê de, hêza sereke ya xaçperestan a di bin serokatiya Guy yê Lûzînyayê de ji Seforiyê (bakurê Filîstînê) ber bi Elfûlayê ve çû. Selahedîn 500 şervan şandin da ku hêzên wan tacîz bikin û ew bi xwe jî ber bi Eyn Jalutê ve meşiya. Dema ku hêza xaçperestan - ku wekî hêza herî mezin a ku padîşahiyê heya niha ji çavkaniyên xwe derxistiye tê hesibandin, lê dîsa jî ji hêla misilmanan ve nehatiye beramber kirin - pêşve çûn, eyûbiyan bi awayekî nediyar ber bi çemê Eyn Jalutê ve çûn. Piştî çend êrîşên eyûbiyan - di nav de êrîşên li ser Zirîn, Forbelet û çiyayê Taborê - xaçperestan hîn jî nexwest êrîşî hêza xwe ya sereke bikin û Selahedîn dema ku xwarin û pêdiviyan xilas bûn, leşkerên xwe vegerandin aliyê din ê çem. Selahedîn hîn jî neçar ma ku tolhildanê li Reynald bike, ji ber vê yekê wî du caran Qerak, keleha Reynaldê li keyaniya Transurdunê dorpêç kir. Cara yekem di sala 1183an de bû, piştî sefera wî ya bêserkeftin a Celîle, lê hêzek alîkariyê ew neçar kir ku vekişe. Wî sefera xwe ya 1184an bi dorpêçkirina duyem a Qerakê dest pê kir, bi hêviya ku vê carê artêşa xaçperestan bikişîne şer li ser erdê vekirî, lê wan ew têk bir û bi serkeftî keleh rizgar kirin.

Keleha Kerakê

Piştî têkçûna dorpêçên xwe yên Qerakê, Selahedîn demkî bala xwe da projeyek din a demdirêj û êrîşên li ser axa Îzedîn li dora Mûsilê ku wî di sala 1182an de bi serkeftinek mezin dest pê kiribû, ji nû ve dest pê kir. Lêbelê, ji wê demê ve, Îzedîn bi waliyê bihêz ê Azerbaycanê û ji miletê Cîbelê re hevalbendî kir ku di sala 1185an de dest bi veguhestina leşkerên xwe ber bi çiyayên Zagrosê ve kir û bû sedem ku Selahedîn di êrîşên xwe de dudilî bibe. Parêzvanên Mûsilê, dema ku ew haydar bûn ku alîkarî di rê de ye, hewldanên xwe zêde kirin û Selahedîn paşê nexweş ket, ji ber vê yekê di adara 1186an de peymanek aştiyê di navbera van hate îmzekirin. Di vê navberê de, Reyneld ji bo dorpêçên berê yên Qerakê bi talankirina karwanek heciyan di zivistana 1186-87an de tola xwe avêt. Li gorî kitêba fransî yê Estoire d'Eracles, Reynald xwişka Selahedîn di êrîşek li ser karwanek de girt; ev îdiyakirinê ji çavkaniyên hemdem ne yên misilman ne jî yên frankî hatin piştrastkirin, lêbelê li şûna wê tê gotin ku Reynald êrîşî karwanekî berê kiribû û Selahedîn cerdevan danîne da ku ewlehiya xwişka xwe û kurê wê, yên ku zirar nedîtibûn, misoger bikin. Dema ku Selahedîn ji êrîşê bihîst, sond xwar ku ew ê bi xwe Reynald bikuje sewa hedefkirina şikandina agirbestê, sondek ku ew ê bi cih bîne. Ev hêrs herwiha bû sedem ku Selahedîn biryar bide ku ji bo kontrolkirina axayê serhişk ê Qerakê, nîv-tedbîran bavêje û li şûna wê tevahiya avahiya keyaniya Orşelîmê hilweşîne, bi vî awayî dagirkirina havîna 1187an bileztir kir.

Di 4ê tîrmeha 1187an de Selahedîn di şerê Hetînê bi hêzên hevbeş ên Guyê Lûzinyayê, qiralê hevjînê Orşelîmê, û Reymondê sêyêm yê Treblûsê re rû bi rû ma. Tenê di vî şerî de hêza xaçperestan bi piranî ji aliyê artêşa biryardar a Selahedîn ve hate tunekirin. Ev ji bo xaçperestan karesatek mezin bû û xalek werçerxê bû di dîroka seferên xaçperestan de. Selahedîn Reynald girt û bi xwe berpirsiyarê darvekirina wî bû ji bo tolhildana êrîşên wî yên li dijî karwanên misilmanan. Endamên van karwanan, bê feyde, bi xwendina agirbesta di navbera misilman û xaçperestan de ji wî rehmet xwestin, lê Reynald ev yek paşguh kir û berî ku hin ji wan bikuje û îşkence bike li dijî pêxemberê misilmanan, Muhemmed heqaretan kir. Dema ku Selahedîn ev yek bihîst, sond xwar ku bi xwe Reynald darve bike. Guyê Lûzinyayê di eynî demê jî hate girtin. Dema ku darvekirina Reynald dît, ew ditirsiya ku ew ê yê din be. Lêbelê, Selahedîn jiyana wî xilas kir, û li ser Reynald got:

"[ne] adeta padîşahan e ku padîşahan bikujin; lê wî mirovî hemû sînor derbas kiribû, ji ber vê yekê min bi vî rengî pê re reftar kir."

Dagirkirina Orşelîmê

Artêşa Selahedîn ji aliyê destnivîsa fransî, 1337

Selahedîn yavaş hemû bajarên xaçperestan girtibû. Selahedîn tercîh kir ku Orşelîmê bê xwînrijandin bigire û şertên xweş pêşkêş kir, lê yên li hundir red kirin ku ji bajarê xwe yê pîroz derkevin, sond xwarin ku wê di şerekî heta mirinê de wêran bikin ji bilî ku bi aştiyane radestî wê bibin. Orşelîm roja înê di 2ê cotmeha 1187an, piştî dorpêçkirinê teslîmî hêzên wî bû. Dema ku dorpêç destpêkir, Selahedîn nexwest soza şert û mercên çaryek bide niştecihên frankî yên Orşelîmê. Baliyanê Îbelînê gef xwar ku dê her rehîneyekî misilman ku tê texmînkirin 5,000 kes be, bikuje û ger çaryeka wisa neyê peyda kirin, dê mezargehên pîroz ên îslamê yên Qubbeyê Sehra û Mescîda Eqsa wêran bike. Selahedîn bi encumena xwe re şêwirî û şert hatin pejirandin. Peyman li kolanên Orşelîmê hate xwendin da ku her kes di nav çil rojan de bikaribe ji xwe re peyda bike û baca lihevkirî ji bo azadiya xwe bide Selahedîn.

Ji bo her frankekî li bajêr, çi mêr, çi jin, çi zarok be, fîdyeyek neasayî kêm dê bihata dayîn, lê Selahedîn, li dijî daxwaza xezîndarên xwe, destûr da gelek malbatên ku nikaribûn fîdye bidin ku derkevin. Patrîk Herakliyusê Orşelîmê komkirinek organîze kir û beşdarî kir ku fîdye ji bo nêzîkî 18,000 welatiyên xizan da, û 15,000ên din jî wek kole hiştin. Birayê Selahedîn, Ehmedê Necmedîn, "ji Selahedîn hezar ji wan ji bo karanîna xwe xwest û dûv re ew di cih de berdan." Piraniya leşkerên peya wek xulam hatin firotin. Piştî girtina Orşelîmê, Selahedîn cihûyan gazî kir û destûr da wan ku li bajêr bi cih bibin. Bi taybetî, niştecihên Eşkalon ku wargeheke mezin a cihûyan bû, daxwaza wî bersivandin.

Mînîyatureke sedsala 15an ku êrîşeke xaçperestan li dijî artêşa Selahedîn nîşan dide. Beşek ji destnivîsa Les Passages d’Outremer, ji hêla Sébastien Mamerot ve.

Tîros, li peravên Libnana îro, bajarê dawî yê xaçperestan ê mezin bû ku ji aliyê hêzên misilmanan ve nehatibû girtin. Ji aliyê stratejîk ve, ji bo Selahedîn dê maqûltir bûya ku Tîros berî Orşelîmê bigire; lêbelê, Selahedîn ji ber girîngiya bajêr ji bo îslamê, hilbijart ku pêşî li pey Orşelîmê biçe. Tîros ji aliyê Konradê Montferrat ve dihat fermandarkirin ku parastina wê xurt kir û du dorpêçên Selahedîn li ber xwe da. Di sala 1188an de, li Tortosayê, Selahedîn Guyê Lûzinyayê berda û ew vegerand cem jina wî Sibylla yê Orşelîmê. Ew pêşî çûn Treblûsê û dûrve çûn ber Entakyayê. Di sala 1189an de, wan xwest ku Tîros ji bo padîşahiya xwe vegerînin lê Konrad ku Guy wekî padîşah nas nedikir, qebûl nekir. Dûv re Guy dest bi dorpêçkirina Ekayê kir.

Selahedîn bi şahbanû Tamar yê Gurcistanê re di têkiliyên dostane de bû. Jînenîgarnivîsê Selahedîn Behaedînê Şedad radigihîne ku, piştî fetihkirina Orşelîmê ji aliyê Selahedîn ve, şahbanûya gurcî qasid şandin ba siltan da ku milkên desteserkirî yên keşîşxaneyên gurcî yên li Orşelîmê vegerîne. Bersiva Selahedîn nehatiye tomar kirin, lê xuya ye ku hewlên şahbanûyê serketî bûne ji ber ku Yakûb yê Vitr, piskoposê Ekeyê, radigihîne ku gurcî, berevajî heciyên din ên xiristiyan, bi alên xwe yên vekirî, destûr dane ku bi serbestî bikevin bajêr. Herwiha Şedad îdia dike ku şahbûn Tamar di hewildanên xwe de ji bo bidestxistina bermayiyên xaça rastîn ji împeratoriya bîzansê çêtir pêşniyar kiriye û 200,000 zêr pêşkêşî Selahedîn kiriye ku bermayiyan di şerê Hetînê de wekî xenîmet girtibû, lê bê encam maye.

Li gorî Bahaedîn, piştî van serkeftinan, Selahedîn li ser dagirkirina Ewropayê fikirî û got:

"Ez difikirim ku gava Xwedê serkeftinê li ser mayîna Filistînê bide min, ez ê axên xwe parve bikim, wesiyetnameyekê çêbikim ku daxwazên xwe diyar bike, dû re li ser vê deryayê ber bi welatên wan ên dûr ve biçim û li wir frankan bişopînim, da ku erdê ji her kesê ku baweriya xwe bi Xwedê nayne, an jî di vê hewldanê de bimire, azad bikim."

Xaçperesta sêyem

 Gotara bingehîn: Sefera xaçperestan a sêyem

Bi heman awayî rast e ku comerdî û xwedaparêziya wî, bê fanatîzm, ew kulîlka lîberalî û nezaketê ku modela kronîkên me yên kevin bû, li Sûriyeya frankî ne kêmtir populerbûn ji axên îslamê bi dest xist.

René Grousset (nivîskar)

Hetîn û ketina Orşelîmê bû sedema sefera xaçperestan a sêyem (1189–1192) ku qismî ji hêla "dehiya Selahedîn" a taybet di sala 1188an de hate fînansekirin. Qiral Richard I dorpêça Ekayê ya Guy bi rê ve bir, bajar fetih kir û nêzîkî 3,000 girtiyên şer ên misilman îdam kir. Bahaedîn nivîsand:

Sedemên vê komkujiyê bi awayên cuda têne vegotin; li gorî hin kesan, dîl hatine kuştin wekî tolhildan ji bo mirina wan xiristiyanên ku misilmanan ew kuştine. Yên din jî dibêjin ku padîşahê Îngilterê, dema ku biryar da ku hewl bide Eşkelonê fetih bike, piştî çûyîna xwe neaqilane dît ku ewqas dîl li bajêr bihêle. Tenê Xwedê dizane sedema rastîn çi bû.

Artêşên Selahedîn di 7ê îlona 1191an de di şerê Ersûfê de bi artêşa qiral Richard I re ketin şer ku tê de hêzên Selahedîn windahiyên giran dan û neçar man ku vekişin. Piştî şerê Ersûfê, Richard Ceffa dagir kir û kelhên bajêr sererast kir. Di vê navberê de Selahedîn ber bi başûr ve çû, li wir kelhên Eşkelonê hilweşand da ku pêşî li vê bajarê girîng ê stratejîk bigire ku li ser xaçerêya di navbera Misir û Filistînê de bû ku ne keve destê xaçperestan.

Anatolya û Rojhilata Navîn li dora sala 1190an. Împeratoriya Selahedîn û herêmên xweser wî bi sor, û herêmên ku ji dewletên xaçperestan di navbera 1187 û 1189an de hatine standin jî bi pembe ne. Keskê vekirî herêmên xaçperestan ên ku piştî mirina Selahedîn sax man nîşan dide.

Di çileya 1192an de, artêşa Richard I gundê Beyît Nûba dagirkir ku tenê diwanzdeh kîlometre dûrî Orşelîmê bû, lê bêyî ku êrîşî Bajarê Pîroz bike vekişiya. Di şûna wê de, Richard I ber bi başûr ve ber bi Eşkelon ve çû, li wir wî kelheyên xwe sererast kir. Di tîrmeha 1192an de, Selahedîn hewl da ku bi êrîşa li ser Ceffa gefê li fermandariya Richard I a li ser peravê bixwe. Bajar ji aliyê Selahedîn hate dorpêçkirin; lêbelê, Richard I çend roj şûnda gihîşt wir û artêşa Selahedîn di şerekî li derveyî bajêr de têk bir.

Şerê Ceffayê (1192) bû şerê leşkerî yê dawî yê sefera xaçperestan a sêyem. Piştî ku Richard I Ceffayê ji nû ve dagir kir û kelhên wê sererast kir, ew û Selahedîn dîsa li ser şert û mercan nîqaş kirin. Di dawiyê de Richard I li hev kir ku kelhên Eşkelonê hilweşîne, di heman demê de Selahedîn li hev kir ku kontrola xaçperestan a li ser perava Filistînê ji Tîros heta Ceffayê nas bike. Dê destûr bê dayîn ku xiristiyan wekî heciyên bêçek biçin Orşelîmê û padîşahiya Selahedîn dê di sê salên pêş de bi dewletên xaçperest re di aştiyê de be.

Mirin

Gora Selahedînê Eyûbî li Şamê

Selahedîn di 4ê adara 1193an (27 Sefer 589 Hicrî) de li Şamê ji ber tayê mir, ne demek dirêj piştî çûyîna qiral Richard I. Di dema mirina xwe de, Selahedîn perçeyek zêr û çil perçe zîv hebûn. Wî dewlemendiya xwe ya mezin dabû bindestên xwe yên belengaz û tiştek ji bo merasîma cenazeyê wî nehiştibû. Ew di goristanekê de li baxçeyê li derveyî Mizgefta Emewî li Şamê, Sûriyeya îro, hate defînkirin. Di destpêkê de gor beşek ji kompleksek bû ku dibistanek jî di nav de bû, Medreseya el-Ezîziye ku ji bilî çend stûn û kemerek hundurîn hindik maye. Heft sedsalan şûnda, împerator Wilhelm II yê Almanyayê sarkofagek mermerî ya nû ji bo goristanê bexş kir. Lêbelê, sarkofaga orîjînal nehat guheztin; li şûna wê, goristan ku ji bo mêvanan vekirî ye, naha du sarkofag hene: ya mermerî ya li kêlekê hatî danîn û ya darîn a orîjînal ku gora Selahedîn vedişêre.

Di salên piştî mirina wî de, ji nû ve avakirina avahiya desthilatdariya xanedana eyûbiyan pêk hat: Çend kur û hevkarên wî yên nêzîk li Misir, Sûriye û Kurdistanê kontrola deverên Misir, Sûriye û Mezopotamyayê girtin destê xwe. Mînakî, kurê wî Efdal li Şamê împeratorî girt destê xwe, di heman demê de kurekî din, Ezîz Osman, li Misirê xebitî. Ev yek berê jî parçebûnek diyarkirî ya yekîtiya mezin a ku Selahedîn carekê ava kiribû nîşan da - ku di demek dirêj de hevgirtina împeratoriyê dijwartir kir.

Goristana Selahedîn Eyûbî li keleka Mizgefta Emewî li Şamê

Cih û mîmariya goristana wî - goristana Selahedîn - xwedî girîngiyeke sembolîk e: Ew rasterast li bakurê Mizgefta Emewiyan a mezin li Şamê ye û tenê çend sal piştî mirina wî hatiye avakirin. Cihêkirina bi zanebûn di nav Bajarê Kevin de - li şûna goristaneke derdorê - statuya Selahedîn û niyeta danîna wî ya daîmî di bin bala civaka bajêr de destnîşan dike.

Gora wî di sedsala 19an û destpêka sedsala 20an de ji aliyê civaka parastinê ve jî girîngîyek girîng wergirt: kolandin û restorasyon di destpêka salên 1870 û 1880an de dest pê kirin û avahiyek nû ya mermerî li Împeratoriya Osmanî hate zêdekirin. Wekî din, ev yek aliyek siyasî nîşan dide: parastin û girîngiya gora Selahedîn ne tenê ji ber sedemên olî û çandî bû, lê di heman demê de wekî sembolek nasnameya neteweyî û meşrûiyeta dîrokî li Rojhilata Navîn hate bikaranîn.

Malbata wî

Malbata eyûbiyan

Li gorî agahiyên ku Selahedîn di dawiya serdema xwe de daye, Îmamedîn Îsfehanî lîsteyek ji kurên Selahedîn û çîrokên jidayikbûna wan berhev kiriye. Endamên navdar ên nifşên Selahedîn ku Îmad rêz kiriye ev in:

• Efdal Nûredînê Elî, mîrê Şamê (jdb. nêz. 1169ê li Şamê - m. 1225an)
• Ezîz Îmamedîn Ebû Feth yê Osman, siltanê Misirê (jdb. 4ê çileya 1172an li Misirê - m. 1198an)
• Zahir Xiyatê Mensûr Xezî, mîrê Helebê (jdb. nêz. 1173an li Misirê - m. 1216an)
• Mûazem Tûranşahê Seleh (jdb. nêz. 1181an li Helebê - m. 1260an li Misirê)

Kurên ku Îmamedîn navnîş kiriye panzdeh in, lê li cîhek din ew dinivîse ku ji Selahedîn hivdeh kur û keçek li pey xwe hiştiye. Tê gotin ku keça Selahedîn bi pismamê xwe Kamîlê Edil re zewiciye. Dibe ku Selahedîn zarokên din jî hebûn ku berî wî mirine. Kurek, Zahir Dawud, ku Îmamedîn wî wekî heştemîn navnîş kiriye, di nameyek ku ji hêla wezîrê wî ve hatiye nivîsandin de wekî kurê diwanzdehemîn ê Selahedîn tê tomar kirin.

Derbarê jin û xulam-jinên Selahedîn de zêde tişt nayê zanin. Wî di sala 1176an de bi Îsmetedîn Xatûn, jina Nûredîn Zengî, re zewicî. Zarokên wê tunebûn. Yek ji jinên wî, Şemse, ligel kurê wê Ezîz di gora Îmam Şafiî de hatin defînkirin.

Tesîra wî

Tesîra wî li ser kurdan

Selahedîn Eyûbî

Selahedîn, ku bi erebî wekî Ṣelāh ad-Dīn Yūsuf ibn Eyyūb tê nasîn, di dîrok, bîr û nasnameya kurdan de cihekî aloz û piralî girtiye. Her çend kariyera wî ya siyasî û leşkerî di çarçoveyek fireh a îslamî û Rojhilata Navîn de pêşketiye ne ku di çarçoveyek taybetî ya kurdî de, lê belê eslê wî yê kurdî bandorek mayînde li ser awayê ku kurd mîrata xwe ya dîrokî fam dikin kiriye. Bi sedsalan, Selahedîn ji siltanekî serdema navîn veguheriye kesayetek sembolîk ku serokatiya kurd, berxwedan û kapasîteya yekîtiyê di nav pirrengiyê de temsîl dike. Jiyan û kirinên wî ji hêla dîroknas, rewşenbîr û tevgerên neteweperwer ên kurd ve bi gelek awayan hatine şîrovekirin ku her yek ji wan îdealên ku li gorî çarçoveyên xwe yên siyasî û çandî ne li ser wî pêşkêş kirine.

Di serdema pêşnûjên de, nivîskarên kurd kêm caran balê dikişandin ser paşxaneya etnîkî ya Selahedîn. Kronîknivîsên serdema navîn, hem misilman û hem jî xiristiyan, bi gelemperî wî wekî şampiyonê îslamê an jî hikumdarê xanedana eyûbiyan pêşkêş dikirin, ne wekî nûnerê tu nasnameyeke etnîkî. Têgeha neteweperweriya kurdî, wekî ku tenê di dawiya sedsala nozdehan û destpêka sedsala bîstan de derket holê, di serdema Selahedîn de tune bû. Digel vê yekê, rastiya ku ew di şaxa rewadiyan ya eşîra hecbaniyan li Tikrîtê de ji dayik bûye, ji bo ramanwerên kurd ên paşê ku dixwestin gelê kurd di nav vegotina şaristaniya mezin a Rojhilata Navîn de bi cih bikin, bû lengerek dîrokî ya girîng. Bilindbûna wî ji malbateke leşkerî ya kurd bo hikumdarê Misir û Sûriyeyê ji nifşên paşê re potansiyela takekesên kurd nîşan da ku di asta transherêmî de serokatiyê û naskirinê bi dest bixin.

Di dawiya serdema osmanî û destpêka serdema nû de, zanyarên kurd dest bi keşfkirina Selahedîn kirin wekî beşek ji vejîneke çandî ya berfirehtir. Berhemên wekî Şerefnameya Şerefxanê Bidlîsî (1597) wî wekî yek ji kurdên navdar ku li derveyî welatê xwe mezinbûn bi dest xistibûn, behs kirin. Her çend vegotina Bidlîsî ji neteweperestiyê bêtir şecere û xanedanî bû jî, wê bingeh ji bo şîrovekirinên nû yên pêşerojê danî. Di sedsala nozdehan de, dema ku rewşenbîrên kurd di bin zextên navendîbûna osmanî û bandora ewropî de dest bi eşkerekirina nasnameyek kolektîf kirin, Selahedîn wekî sembolek guncan a potansiyela kurd derket holê. Ew wekî delîl hate nîşandan ku kurd dikarin dewletparêzî, serokatiya leşkerî û sofîstîkebûna çandî wekhevî ereb, faris an tirkan bin.

Di destpêka sedsala 20an de, di dema hilweşîna împeratoriya osmanî û bilindbûna neteweperestiya nû de, ramanwerên kurd ên wekî Celadet Alî Bedirxan û yên din ên ku di kovara Hawarê de dinivîsandin, Selahedîn wekî mînakek ji bo beşdariya kurdan di şaristaniya îslamî de bi nav kirin. Van rewşenbîran ew ne wekî kesayetek cudaxwaz, lê wekî nîşanek nîşan dan ku kurdan di dîrokê de roleke girîng di parastin û dewlemendkirina civaka misilmanan de lîstine. Çerxa Bedirxan û tevgerên wekhev wêneya Selahedîn bikaranîn da ku li dijî vegotinên ku kurdan wekî derdorê an eşîrî nîşan didan derkevin. Serkeftina wî di yekkirina gelên cihêreng di bin armancek hevpar de wekî modelek ji bo armancên siyasî yên kurdan xizmet kir - çi ji bo xweseriyê di nav dewletek mezintir de be an jî ji bo xweseriya neteweyî be.

Potreya Selahedîn Eyûbî di sedsala 14an

Di kurdperweriya nû de, Selahedîn roleke hîn girîngtir girtiye ser xwe. Peyker, abîdeyên dîrokî û saziyên giştî yên bi navê wî li seranserê Başûrê Kurdistanê û diyasporaya kurd hene. Zanîngeha Selahedîn a li Hewlêrê ku di sala 1968an de hatiye damezrandin, wekî yek ji rêzgirtinên herî berbiçav ên mîrata wî di civaka kurd a hemdem de radiweste. Ji bo gelek kurdan, Selahedîn hem serbilindiya bi eslê xwe kurd û hem jî girêdanek bi cîhana îslamî ya berfirehtir re temsîl dike. Rêberên siyasî yên kurd, di nav de yên ji paşxaneyên îdeolojîk ên cihêreng - çi neteweperestên sekuler bin an tevgerên olî - navê wî wekî sembolek yekgirtî bikar anîne ku ji dabeşbûnên navxweyî derbas dibe.

Di dîroka kurdî de, gelek caran Selahedîn wekî kesayetiyek pêşkêş tê nîşankirin ku hebûna dîrokî ya kurdan li herêmên sereke yên Rojhilata Navîn, bi taybetî li Iraq û Sûriye nîşan dide. Kariyera wî li van axan wekî bîranînek tê dîtin ku bandora kurdan ji herêmên çiyayî yên ku bi kevneşopî bi Kurdistanê ve girêdayî ne pir wêdetir çûye. Di vê wateyê de, mîrata Selahedîn piştgiriyê dide vîzyonek ku kurd ne wekî çiyayîyên îzolekirî lê wekî beşdarên yekgirtî di dîroka hevpar a herêmê de dibînin. Ev şîrove bi taybetî di hewldanên rewşenbîrên kurd de ji bo şerkirina li dijî marjînalîzekirinê di dîrokên neteweyî de ku ji hêla vegotinên ereb, farisî an tirkî ve serdest in, girîng bûye.

Di heman demê de, şîroveyên kurdî yên li ser Selahedîn ne yekreng in. Hin ramanwerên neteweperwer nebûna ajandaya wî ya eşkere ya kurdî rexne kirine û destnîşan kirine ku desthilatdariya wî xweserî an çanda kurdî nedaye pêşiyê. Ew destnîşan dikin ku dewleta Selahedîn piretnîkî bû û dilsoziya wî di serî de ji îslamê re bû ne ji tu komeke etnîkî re. Lêbelê, tewra ev dengên rexnegir jî qebûl dikin ku paşxaneya wî ya kurdî û torên malbatê di jiyana wî ya zû û kariyera wî de roleke avaker lîstine. Xanedana eyûbî bi xwe çend xizm û fermandarên kurd dihewîne ku piştî mirina Selahedîn herêmên sereke birêve birine, bi vî rengî hebûna kurd a domdar di avahiyên siyasî yên sedsala sêzdehan de misoger kiriye.

Dengvedana sembolîk a Selahedîn a nû di nav kurdan de têkiliya di navbera dîrok û siyaseta nasnameyê de jî nîşan dide. Rêberên kurd di demên krîtîk ên têkoşînê de mîrata wî bikar anîne. Bo nimûne, di serhildanên kurdan ên sedsala 20an de, behsa Selahedîn di wêje, axaftin û gotûbêjên siyasî de wekî çavkaniyek îlham û rewatiyê xuya bû. Wêneya wî ji hêla hem tevgerên neteweperest ên sekuler ên wekî Partiya Demokrat a Kurdistanê (PDK) û Yekîtiya Niştimanî ya Kurdistanê (YNK) ve û hem jî ji hêla komên bi awayekî olî ve hatine destnîşankirin ku tekez li ser dîndarî û serokatiya wî ya exlaqî dikin, hatiye seferber kirin. Di vê rola dualî de, Selahedîn wekî pirek di navbera aliyên sekuler û olî yên nasnameya kurdî de xizmet dike.

Di wêje û hunerê de, mîrata kurdî ya Selahedîn îlhama helbestvan, romannivîs û çêkerên fîlman daye ku dixwazin berdewamiya çandî ya gelê kurd piştrast bikin. Şekilê wî di berhemên bi zimanê Kurdî de xuya bûye ku dîroka serdema navîn bi perspektîfa nasnameyê ji nû ve şîrove dikin. Di van wêneyan de, Selahedîn pir caran ne tenê wekî rizgarkerê Orşelîmê, lê di heman demê de wekî kurê çiyayên kurdan ku gihîştiye asta gerdûnî tê xuyang kirin. Ev motîf wê ramanê xurt dike ku çanda kurdî dikare kesayetên bi girîngiya dîroka cîhanî hilberîne, û li dijî vegotinên marjînalîzm an bindestiyê derkeve.

Di perwerdehiya hemdem a kurdî û çanda populer de, navê Selahedîn hîn jî serbilindî û xwestekan tîne bîra mirov. Di bernameyên dibistanê yên li hin deverên Başûrê Kurdistanê de behsa wî wekî lehengekî neteweyî tê kirin, di heman demê de dramayên televîzyonê û festîvalên çandî bîranîna wî pîroz dikin. Rojbûna wî û serketinên wî yên mezin, wekî Şerê Hetînê (1187), carinan di çarçoveyek fermî û populer de têne bîranîn. Bi rêya van pratîkan, hikumdarên eyûbî di bîra kolektîf a pêvajoya avakirina neteweya kurd de cih girtiye.

Erdnîgariya siyasî ya Kurdistana îro awayê şîrovekirina bandora Selahedîn bêtir şekil dide. Di nav dîyasporaya kurd a li Ewropa û Amerîkaya Bakur de, çîroka Selahedîn pir caran wekî nîşanek çandî di pêşangeh, konferansên akademîk û bûyerên civakî de xizmet dike ku hewl didin beşdariyên kurdan di dîroka cîhanê de ronî bikin.

Bi kurtasî, bandora Selahedîn li ser kurdan hem dîrokî û hem jî sembolîk e. Di dîrokê de, hilkişîna wî ji eslê xwe kurd ber bi lûtkeya hêzê di cîhana îslamî de wekî delîlek ji bo beşdariya kurdan di şekildana siyaseta Rojhilata Navîn a serdema navîn de radiweste. Bi awayekî sembolîk, wêneyê wî ji kurdên îro re çavkaniyek serbilindî, yekîtî û rewatiyê di lêgerîna wan a berdewam a naskirinê de peyda kiriye. Çi wekî lehengek neteweyî yê kurd, reformîstek îslamî, an kesayetek gerdûnî ya edaletê were pîrozkirin, Selahedîn di hişmendiya dîrokî ya kurdan de stûnek navendî dimîne. Hebûna wî ya domdar di raman û çanda kurdî de nîşan dide ka çawa bîra dîrokî dikare bi berdewamî ji nû ve were şîrovekirin da ku hewcedariyên nasnameyên pêşkeftî bicîh bîne.

Di cîhana îslamî de

Bandora Selahedîn li ser cîhana misilmanan ji temenê wî û destkeftiyên siyasî yên tavilê yên xanedana eyûbiyan wêdetir diçe. Ew di nav şaristaniya îslamî de bûye sembola îdealên edalet, yekîtî, dîndarî û şovalyetiyê û di xeyala kolektîf a misilmanan de li herêm û sedsalan wekî yek ji kesayetên herî mayînde xizmet dike. Mîrata wî dilsoziya olî, pragmatîzma siyasî û serokatiya exlaqî bi awayekî ku wî kiriye arketîpek hikumdarê misilman ê îdeal, li hev dicivîne. Ji kronîkvanên îslamî yên serdema navîn bigire heya neteweperestên ereb ên nû û ramanwerên pan-îslamî, Selahedîn hem wekî lehengek dîrokî û hem jî wekî mînakek exlaqî hatiye nîşandan ku mînaka wî ji serdema wî derbas dibe.

Di dema jiyana xwe de, bandora Selahedîn li ser cîhana misilmanan tavilê û kûr bû. Piştî dehsalan ji parçebûna siyasî ya piştî hilweşîna selcûqiyan, xurtkirina Misir, Sûriye, Bakurê Kurdistanê û hin beşên Erebistanê temsîla yekbûneke berbiçav a deverên sereke yên îslamî di bin yek desthilatdariyê de kir. Vê hevgirtina siyasî bingeha hêzek nû di rûbirûbûna cîhana misilmanan bi dewletên xaçperestan re peyda kir. Vegerandina Orşelîmê ji aliyê Selahedîn ve di sala 1187an de, piştî Şerê Hetînê yê biryardar, wekî serkeftinek bi rêberiya xwedayî hate hesibandin ku rûmeta misilmanan û baweriya olî piştî nêzîkî nod sal kontrola xiristiyanan li ser bajêr vegerand. Vê bûyerê hesta hevgirtina îslamê ji nû ve zindî kir û yek ji beşên herî pîroz di dîroka misilmanan de dimîne.

Pûl ji Misirê, Çapa 1957, GORA ÊRÎŞKARAN: Selahedîn û Şerê Hatînê

Nivîskarên dîrokî yê misilman ên hemdem wekî Elî îbn Elesîr, Behaedînê Şedad, û Îmamedînê Îsfehanî Selahedîn wekî mînakek ji dîndarî û edaletê pêşkêş kirin. Wan pabendbûna wî ya bi cîhadê re ne tenê wekî kampanyayek leşkerî lê wekî hewldanek exlaqî û manewî tekez kirin. Berevajî gelek hikumdarên serdema xwe, Selahedîn pir caran wekî dûrketina ji luksa kesane, parastina dilnizmiyê û nîşandana comerdî li hember dijminên xwe jî dihat wesifandin. Reftarên wî yên li hember xaçperestan têkçûyî piştî fetihkirina Orşelîmê - ku bi dilovanî û danûstandinê bêtir ji tolhildana girseyî ve hate nîşankirin - wekî delîlên pabendbûna wî bi exlaqê îslamî yê dilovanî û aramiyê hate şîrove kirin. Ev reftar bi tundî berevajî komkujiyên xaçperestan ên 1099-an bû, wêneya wî wekî hikumdarekî ku îdeala Quranê ya dilovaniyê di serfiraziyê de temsîl dike, xurt kir.

Hikumeta Selahedîn bandoreke mayînde li ser cîhana misilmanan jî hişt. Wî li seranserê Misir û Sûriyeyê gelek medrese, nexweşxane û weqfên xêrxwazî ​​(waqf) ava kirin, ku gelek ji wan bi sedsalan dom kirin. Van saziyan ne tenê ji bo sunîtî hebû, bi taybetî ya medreseya şafiî ku ew pê ve girêdayî bû, pêşve xistin, lê di heman demê de wekî navendên îdarî ji bo yekbûna rewşenbîrî û civakî ya dewleta wî jî xizmet kirin. Bi pêşvebirina zanistiya sunî û sinordarkirina bandora mîrata îsmaîlî ya fatimiyan li Misirê, Selahedîn roleke sereke di ji nû ve şekildana peyzaja olî ya rojhilatê Deryaya Navîn de lîst. Ji nû ve avakirina desthilatdariya sunî li Qahîreyê bingeha geşbûna rewşenbîrî ya paşê di bin memlûkan de danî, yên ku xwe wekî mîratgirên mîsyona wî didîtin.

Bi demê re, wêneya Selahedîn wekî yekkerê cîhana misilmanan aliyekî nêzîkî mîtolojîk bi dest xist. Di demên dagirkirina biyanî an jî nebûna yekîtiya navxweyî de, ramanwerên misilman bi berdewamî navê wî wekî modelek serokatiyê bi kar anîn. Di dema dagirkirinên mongolan ên sedsala 13an de, dîroknas ji nebûna kesayetiyek wekî Selahedîn ku bikaribe ummetê li dijî gefên hebûnî bicivîne, gazinan dikirin. Di sedsalên paşîn de, dîroknas û helbestvanên osmanî wî wekî pêşengê mîsyona parastina îslamê ya împeratoriya xwe pîroz kirin. Nimûneya wî bandor li ramana sofî jî kir ku dilnizmî û xweragirtina wî wekî nîşaneyên dîsîplîna giyanî hatin şîrovekirin. Hin nivîskarên sofî Selahedîn wekî hikumdarekî ku otorîteya wî ya dinyayî bi dilsoziya wî ya hundurîn pîroz bûye, didîtin, têkoşîna derveyî ya cîhadê bi têkoşîna navxweyî ya giyan re tevlihev dikir.

Selahedîn di destnivîsekî sedsala 15an de

Di serdema nû de, bandora Selahedîn li ser cîhana misilmanan di nav rabûna kolonyalîzm, neteweperwerî û tevgerên pan-îslamî de girîngiyeke nû bi dest xistiye. Di sedsala 19an û destpêka sedsala 20an de, reformîstên wekî Cemaleddîn Efganî û Mihemed Ebduh Selahedîn wekî modelek dîrokî ji bo vejandina yekîtiya misilmanan û hêza exlaqî li hember serdestiya rojavayî destnîşan kirin. Şîyana wî ya derbasbûna ji dabeşbûnên mezhebî û seferberkirina gelên cihêreng di bin armanceke îslamî ya hevpar de, bû xalek kombûnê ji bo rewşenbîrên ku ji bo îslameke nûjen û reformkirî ku dikare mezinbûna xwe ya berê vegerîne, parêzvaniyê dikirin. Behskirina navê wî di axaftin, wêje û gotûbêjên siyasî de hem berxwedana li dijî împeriyalîzmê û hem jî xwesteka ji bo hevgirtinek pan-îslamî ya nûvekirî sembolîze kir.

Di serdema neteweperestiya erebî de di nîvê sedsala 20an de, mîrata Selahedîn di nav vegotineke berfirehtir a têkoşîna dijî kolonyalîzmê û serbilindiya çandî de hate entegrekirin. Rêberên wekî Cemal Ebdul Nasir ê Misirê û Hefîz Esed ê Sûriyeyê wî wekî temsîliyetek dîrokî ya hêz û yekîtiya ereban bi nav dikirin. Her çend Selahedîn ji hêla etnîkî ve kurd bû jî, şîroveyên neteweperestiya ereb rola wî wekî rêberê misilman ê cîhana erebî ku Orşelîm ji nû ve ava kir û şaristaniya îslamî li dijî êrîşa ewropî parast, tekez kirin. Abîdeyên ku ji bo rûmeta wî hatine çêkirin - wekî peykerê navdar ê li nêzî keleha Şamê - şahidiya cihê wî yê navendî di xeyala dîrokî ya erebî ya nû de dikin. Ev desteserkirina wêneya Selahedîn hem aliyên neteweperestiya sekuler û hem jî yên îslamî yên balkêşiya wî ya domdar nîşan da: ew di heman demê de wekî rizgarkerê axa ereban û wekî xizmetkarekî edaleta îlahî hate nîşandan.

Diravekî Selahedîn ji sedsala 12an

Di warê zanistên îslamî de, navê Selahedîn hîn jî sembola rêveberiya dadperwer û serokatiya exlaqî ye. Teorîsyen û dîroknasên siyasî yên di cîhana misilmanan de pir caran wî wekî pîvanek ji bo desthilatdariya rewa bi nav dikin - kesek ku erkên olî bi dewletparêziya pragmatîk re hevseng kir. Serweriya wî pir caran bi ya reformîst û yekgirtîyên din ên îslamî re tê berhev kirin, wekî Omer îbn el-Xetab an Nûredîn Zengî. Bi van têkiliyan, Selahedîn mijarek dubare di ramana siyasî ya îslamî de temsîl dike: hikumdarê îdeal ku rêziknameyê sererast dike, baweriyê diparêze û bi dadperwerî hukum dike. Nimûneya wî beşek ji nîqaşên hemdem ên li ser bingehên exlaqî yên serokatiyê di civakên bi piraniya misilmanan de dimîne.

Bandora Selahedîn li ser çand û perwerdehiya îslamî ya nû jî heye. Çîroka jiyana wî li dibistanan tê hînkirin û di wêjeya dîrokî, fîlm û rêzefîlmên televîzyonê de li seranserê cîhana misilmanan tê nîşandan. Di vegotinên populer de, ew ne tenê ji bo serketinên xwe, lê ji bo pabendbûna wî bi fezîletên îslamî - durustî, dilnizmî û bexşandinê - tê pîrozkirin. Bi vî rengî, wêneya wî ji bîrdoziya siyasî derbas dibe û bi hişmendiya exlaqî ya misilmanan bi gelemperî diaxive. Wênekirina wî di medyayê de pir caran ji bo ji nû ve piştrastkirina îhtîmala serokatiya rast di nav aloziya siyasî ya nûjen de xizmet dike. Ji bo gelek misilmanan, Selahedîn hêviya ku bawerî û edalet dikarin di rêveberiyê de bi hev re bijîn temsîl dike, û mînakek berevajî têgihîştina gendelî an zordariyê pêşkêş dike.

Di sedsalên 20 û 21an de, mîrata Selahedîn berdewam kiriye ku tevgerên olî û siyasî îlham bike ku dixwazin yekîtiya misilman ji nû ve bi dest bixin. Rêxistin û înîsiyatîfên çandî yên pan-îslamî pir caran mîrata wî wekî sembola berxwedanê li dijî dabeşbûn û serdestiya biyanî bi nav dikin. Vegerandina Orşelîmê ji aliyê wî ve di gotûbêjên hemdem ên li dora nakokiya Îsraêl û Filistînê de xwedî dengek taybetî ye, ku zanyar û rêberên misilman mînaka wî wekî modelek sebir û serkeftina exlaqî bi nav dikin. Xutbeyên înê, dersên olî û daxuyaniyên siyasî li seranserê welatên cûrbecûr ên misilman di navbera rizgarkirina Orşelîmê ji aliyê Selahedîn ve û xwesteka edaletê li Filistîna nû de paralelî kişandine.

Selahedîn (rûniştiyê) di ketina Orşelîmê

Di heman demê de, rewşenbîr û dîroknasên misilman ên nûjen bi perspektîfek nuwaze nêzîkî mîrata Selahedîn dibin. Digel ku destkeftiyên wî qebûl dikin, ew şert û mercên dîrokî yên ku rê li ber serkeftina wî vekirine jî lêkolîn dikin - yekîtiya herêmî, piştgiriya sazûmanî ya dewleta eyûbî û motîvasyona giyanî ya şopînerên wî. Ev analîz xizmetê dikin ku temaşevanên hemdem bi bîr bînin ku mezinbûna Selahedîn ne tenê berhema qehremaniya takekesî bû, lê belê berhema îradeya kolektîf, rêveberiya dîsîplînkirî û pabendbûna li ser bingeha baweriyê bû. Ji ber vê yekê, çîroka wî pir caran ji bo teşwîqkirina misilmanan ji bo çandina bingehên civakî û exlaqî yên pêwîst ji bo yekîtî û pêşkeftinê tê bikar anîn.

Di teolojiya îslamî û gotûbêjên exlaqî de, dilovaniya Selahedîn li hember dijberên xwe wekî mînakek ji adab al-cîhadê - rêvebirina rast a şer li gorî prensîbên îslamî - tê nîşandan. Comerdîya wî ya li hember xaçperestên têkçûyî, tevî danûstandinên wî yên ji bo fîdyeyê li şûna qirkirina bêserûber, wekî temsîliyeta exlaqa pêxemberî ya dilovaniyê, tewra di şer de jî, tê pesinandin. Ev aliyê bandora wî ne tenê wekî fetihkarek lê wekî rêberek exlaqî ku nirxên manewî yên îslamê di rastiyên dijwar ên şer de diparêze, beşdarî navûdengê wî kiriye. Herwiha wî wekî kesayetek gerdûnî di nav felsefeya exlaqî ya misilmanan de bi cih kiriye, sinorên mezhebî derbas kiriye û ji bo temaşevanên sunî û şiî balkêş e.

Rêzgirtina domdar a Selahedîn di cîhana misilmanan de di gelek mizgeft, dibistan û saziyên ku li ser navê wî hatine binavkirin de diyar e. Gora wî li Şamê bûye cihekî rêzgirtinê yê dîrokî, ku ji hêla misilmanan ji çar aliyên cîhanê ve wekî sembola rûmet û yekîtîyê tê ziyaret kirin. Xanedana eyûbiyan ya ku piştî desthilatdariya wî çû gelek polîtîkayên wî domand, û belavbûna bandora wî li seranserê herêmên dûr ên wekî Yemen û Hîcazê misoger kir. Bi rêya avahîsazî, perwerde û piştgiriya olî, bîranîna serokatiya wî di nav tevna sazûmanî ya şaristaniya îslamî de cih girt.

Li Ewropa û cîhanê de

Potreyekê Selahedîn di 1577an ji aliyê hunermendê almanî Tobias Timmer

Mîrata Selahedîn ne tenê li ser misilmanan, lê di heman demê de li ser şopînerên olên din, bi taybetî xiristiyan û cihûyan jî, bandorek girîng û mayînde kiriye. Navûdengê wî yê mezinahî, edalet û mêrxasiyê di dema seferên xaçperestan de, awayê ku civakên ne-misilman wî bi bîr tînin, bi awayekî kûr şekil daye. Bi sedsalan e, ew li seranserê sînorên olî wekî kesayetiyek kêm dîtbar ku hêza leşkerî bi xweragirtina exlaqî re dike yek, hatiye pesinandin. Her çend vegotinên ewropî yên serdema navîn di destpêkê de wî wekî dijminekî dijwar ê xiristiyanitiyê nîşan dan jî, nifşên paşîn - hem li xiristiyanên katolîk û hem jî di kevneşopiya cihûyan de - di Selahedîn de mînakek exlaq, tolerans û dewletparêziyê dîtin ku ji dabeşbûnên olî derbas dibe.

Piştî seferên xaçperestan, dîroknivîsên xiristiyan Selahedîn bi gotinên aloz û pir caran dualî wesifandin. Çavkaniyên latînî yên destpêkê ku ji perspektîfa seferên xaçperestan ên Ewropayê hatine nivîsandin, bi gelemperî rola wî wekî dijberê baweriya xiristiyanî û fetihê Orşelîmê di sala 1187an de tekez dikirin. Lêbelê, tewra di nav van vegotinan de jî, heyraniya taybetmendiyên wî yên kesane ne kêm bû. Nivîskarên serdema navîn ên wekî Williamê Tîrosê û dîroknivîsên eropî yên paşê Selahedîn wekî dijberekî esilzade û bi rûmet nîşan dan - yekî ku tevgera wî bi tundî bi hovîtî û zêdegaviyên ku pir caran bi şerê wê demê ve girêdayî bûn re berevajî bû. Beredayîbûna wî ya li hember nifûsa xiristiyan a têkçûyî ya Orşelîmê piştî vegerandina wê wekî jestek ji bo xweragirtinê ya bêhempa derket pêş. Her çend girtina bajêr ji hêla xaçperestan ve di sala 1099an de bi qirkirinek berfireh hatibû nîşankirin jî, muameleya Selahedîn bi sivîlan re bi danûstandin, fîdyeyê û parastina cihên pîroz ve dihat rêvebirin. Vê tevgerê bandorek kûr li hevdemên xwe kir û beşdarî ji nû ve nirxandina tiştê ku jê re "dijminê saracen" tê gotin di xeyala ewropî de kir.

Di sedsalên 13 û 14an de, efsaneyên li ser Selahedîn li Ewropaya Rojava dest bi gerandinê kirin ku pir caran rastiya dîrokî bi alegoriya exlaqî re tevlihev dikirin. Di romanên serdema navîn û wêjeya şovalye de, ew carinan wekî kafirê arketîp ê exlaqî - kesekî ne-xiristiyan ku dîsa jî îdealên şovalye yên wêrekî, comerdî û rûmetê temsîl dikir - dihat xuyang kirin. Piştî Strana Roland, The Chanson d'Antioche, û destanên din ên xaçperestan, berhemên ku Selahedîn di rolên sempatîktir de cih digirtin hatin. Di hin guhertoyên Gestes d'Outremer û Çerxa Selahedîn a Fransî ya Kevnar de, ew tewra wekî kesekî potansiyel ê ku bûye Xiristiyan an jî wekî hikumdarekî ku ji fezîletên xiristiyan îlham girtiye, dihat xuyang kirin. Van wêneyên xeyalî guherînek hêdî hêdî di ramana ewropî de nîşan dan ku heyraniya ji bo jêhatîbûna exlaqî dest pê kir ku ji sînorên îtîrafê derbas bibe.

Posterê propagandaya dijî-Nazî yê Fransa-Cezayirî yê Şerê Cîhanê yê Duyem ku ji hêla artêşa fransî ve hatiye weşandin. Selahedîn bi şûr swastikayê dibire.

Di serdema ronesans û destpêka serdema nû de, navûdengê Selahedîn wekî modelek şovalyetî û toleransê bêtir mezin bû. Nivîskarên wekî Giovanni Boccaccio, di Decameronê xwe de, û paşê Voltaire di Ronakbîriyê de, wî wekî kesayetek xwedî fezîleta gerdûnî pîroz kirin. Di çîroka navdar a Boccaccio de, Selahedîn wekî hikumdarekî jîr xuya dike ku li ser bingehên exlaqî yên hevpar ên cihûtî, xiristiyanî û îslamê fêr dibe û îdeala mirovî ya têgihîştina di navbera baweriyan de nîşan dide. Ramanwerên Ronakbîriyê li Ewropayê Selahedîn wekî mînakek "misilmanê esilzade" qebûl kirin, edalet û nermbûna wî bi fanatîzma ku ew bi xiristiyaniya serdema navîn ve girêdidin re berawird kirin. Mînakî, Voltaire wî di lîstika xwe ya Le Fanatisme ou Mahomet le Prophète de wekî dijberiyek exlaqî ya li hember bêtehamuliya olî bikaranî, bi awayekî neyekser ji bo hevjiyan û exlaqa maqûl arguman kir. Bi rêya temsîlkirinên weha, Selahedîn bû beşek ji gotûbêja berfirehtir a ewropî li ser toleransa olî û felsefeya exlaqî.

Di nivîsandina teolojîk û dîrokî ya xiristiyan de, bi taybetî ji sedsala 19an û pê ve, wêneya Selahedîn veguherî wêneyê qehremanekî exlaqî. Dîroknasên romantîk ên wekî Sir Walter Scott beşdarî vê veguherînê bûn. Di romana Scott a 1825an a bi navê The Talisman de, Selahedîn wekî hikumdarekî mezin, jîr û hema hema pîroz tê xuyang kirin ku erdemên dilovanî û rûmetê temsîl dike. Têkiliyên wî bi padîşahê xiristiyan Richard I re wekî têkiliyên du dijminên esilzade yên ku bi rêzgirtina hevbeş ve girêdayî ne têne xuyang kirin. Vê wêneyê bandorek mezin li ser çanda populer a rojavayî kir, têgihîştina seferên xaçperestan wekî pêşbaziyek ne di navbera qencî û xerabiyê de lê di navbera du şaristaniyên şovalye de şekil da. Wênekirina romantîk a Scott bandor li nifşên nivîskar, wênesaz û çêkerên fîlman kir, Selahedîn kir yek ji wan çend kesayetiyên misilman ku bi berdewamî di bîra dîrokî ya rojavayî de tê heyran kirin.

Jînenîgariya Selahedîn di kitêbekî ji bi teolojên evangelî

Ji bilî heyraniya wêjeyî, tevgera dîrokî ya Selahedîn bi awayên pratîkîtir bandor li têkiliyên navbera olî jî kir. Reftara wî ya li hember saziyên xiristiyan li Orşelîmê piştî 1187an toleransek pragmatîk nîşan da ku bandorên demdirêj li ser jiyana hevbeş hebûn. Li şûna wêrankirina Dêra Gora Pîroz an derxistina keşîşan, Selahedîn destûr da heciyên xiristiyan û tertîbên olî ku di bin şert û mercên rêkûpêk de îbadetên xwe bidomînin. Bi taybetî civakên ortodoksa yewnanî û xiristiyanên rojava ji polîtîkayên wî yên nisbeten nerm sûd wergirtin ku bi siyaseta mezhebî ya pir caran dijwar a dewletên xaçperest re berevajî bû. Vê siyaseta jiyana hevbeş alîkarî kir ku Orşelîm aram bibe û ji bo rêveberiya misilmanan a civakên pir-bawerî mînakek danî, kevneşopiyek ku ji hêla hikumdarê îslamî yên paşîn ve jî berdewam kir.

Têkiliya Selahedîn bi civaka cihûyan re di warê tevlêbûna xwe de jî berbiçav bû. Di bin fatimiyan de, cihûyên li Misirê bi demên zilm û sinordarkirinên aborî re rû bi rû man. Hatina Selahedîn bo ser desthilatê guhertinên girîng anî: wî polîtîkayên toleransê ji nû ve saz kir û cihûyan di meqamên îdarî û rewşenbîrî de vegerand ser kar. Bi taybetî, fîlozof û bijîşkê navdar Mûsa Meymûnîd di dadgeha Selahedîn û kurê wî Efdal de xizmet kir, û bû yek ji ramanwerên herî bi bandor ên cihû yên hemî deman. Hevjiyana Meymûnîd û Selahedîn di heman hawîrdora siyasî de sembola serdemek kurt lê berbiçav a hevkariya çandî bû. Dîroknasên cihû paşê serweriya Selahedîn wekî serweriya ewlehî û geşbûna rewşenbîrî ya nisbî bi bîr anîn ku berevajî ezmûnên hevdem ên cihûyan li piraniya Ewropaya xiristiyanî nîşan dide.

Selahedîn bi qiral Richard Iê re civiya

Bi sedsalan, navûdengê Selahedîn di nav cihûyan de bi piranî erênî maye. Di dîroknivîsiya cihûyan de, ew wekî hikumdarekî tê bîranîn ku edaletê parastiye û kêmneteweyan parastiye. Kronîkên wekî yên Birahîm ibn Dawud û paşê jî hesabên rêwiyên cihû pesnê dadperweriya wî û hewldanên wî yên ji bo parastina rêkûpêkiyê di civatek pir-olî de didin. Di zanistiya cihûyan a nû û çanda populer de, serdema Selahedîn pir caran wekî mînakek jiyana hevbeş û danûstandina rewşenbîrî di navbera cihû û misilmanan de di serdema navîn de tê destnîşan kirin. Ev bîranîna erênî beşdarî vegotinek berfirehtir bûye ku cîhana îslamî û bi taybetî Selahedîn, wekî dîrokî ji xiristiyanitiya serdema navîn tolerantir dibîne.

Di serdema nû de, wêneya Selahedîn wekî pirek di navbera şaristaniyan de bandorê li diyaloga navbera baweriyan kiriye. Di têkiliyên xiristiyan-misilmanan de, ew pir caran wekî presedanek dîrokî ji bo rêzgirtina hevbeş û jiyana aştiyane tê binavkirin. Rêberên olî, zanyar û çalakvanên aştiyê tevgera wî wekî delîl nîşan dane ku baweriyên îbrahîmî bingehên exlaqî yên hevpar parve dikin. Karakterê wî pir caran di konferans û weşanên navbera olan de wekî modelek ji bo serokatiya exlaqî ya ku ji mezhebîtiyê derbas dibe xuya dibe. Di vê çarçoveyê de, Selahedîn kêmtir wekî dagirker û bêtir wekî sembola lihevhatin û dîplomasiya exlaqî xizmet dike.

Medyaya populer jî di xurtkirina balkêşiya wî ya di navbera olî û olî de rolek lîstiye. Fîlmên wekî Padîşahiya asîmanan (2005) ku ji hêla Ridley Scott ve hatiye derhêner kirin, Selahedîn wekî kesayetek rûmet û dilovaniyê nîşan didin, berevajî fanatîzma tundrewên hem misilman û hem jî xiristiyan. Ev wêneyê sînemayî, ku li ser kevneşopiyên dîrokî û edebî disekine, beşdarî wêneyek nûjen a Selahedîn wekî sembola toleransê di cîhanek ku hîn jî bi pevçûnên olî re rû bi rû ye, bûye. Wênekirina wî bi temaşevanên hemdem re ku li mînakên zelaliya exlaqî û rêzgirtina çandî di nav aloziyên berdewam ên di navbera cîhanên îslamî û rojavayî de digerin, deng vedide.

Nîşanê Richard I û Selahedîn di mûzexaneya brîtanî

Di gotûbêjên akademîk û çandî de, bandora Selahedîn dirêjî lêkolînên berawirdî yên şovalyetî, exlaq û rêvebirinê dibe. Zanyarên dîroka serdema navîn destnîşan kirine ku mînaka wî çawa alîkarî kiriye ku îdealên rojavayî yên "dijminê hêja" şekil bide, têgehek ku dubendiyên olî yên sade dixe ber pirsê. Di vê wateyê de, Selahedîn rolek paradoksal li Ewropaya xiristiyanî lîst: her çend ew dijberê leşkerî bû jî, ew di heman demê de bû beşek ji têgihîştina xwe ya exlaqî ya Ewropayê bi xwe. Dadperweriya wî ya têgihîştî û pabendbûna wî bi kodên exlaqî re îlhama ramanan li ser gerdûnîbûna fezîletê li derveyî sinorên îtîrafê da.

Bermahiyên çandî û siyasî

Di cîhana îslamî de

Mertala hikûmeta Herêma Kurdistanê

Mertala Misirê û li ser alayê neteweyî

Selahedîn di çanda misilman, kurd, ereb û tirkî de bûye kesayetiyek girîng û ew wekî kurdê herî navdar ê dîrokê hatiye wesifandin. Dîroknasê ereb Usama bin Mûnqîd behsa wî wekî kesê ku desthilatdariya çar xelîfeyan vejandiye behs kiriye. Di rojnameya Kurdistanê de, ew wekî yek ji serokên sereke yên kurd li kêleka Bedirxan Beg û Bazê Dostikî hate nîşandan. Nivîskarê tirk Mehmet Akif Ersoy wî wekî siltanê herî hezkirî yê rojhilatê bi nav kir.

Di sala 1898an de, împeratorê alman Wilhelm II serdana gora Selahedîn kir da ku rêzê lê bigire. Serdan, digel hestên dijî-împeriyalîst, wêneya Selahedîn di cîhana ereb de wekî lehengê têkoşîna li dijî rojavayê teşwîq kir ku li ser wê wêneya romantîk a ku ji hêla Walter Scott û ewropiyên din ên li rojava di wê demê de hatî afirandin ava bû. Navûdengê Selahedîn berê di cîhana misilmanan de bi giranî hatibû jibîrkirin û ji hêla kesayetiyên serketîtir ve, wekî Baybars I yê Misirê hatibû veşartin.

Dewletên Ereb ên nû hewl dane ku Selahedîn bi rêbazên cûrbecûr bi bîr bînin, pir caran li ser bingeha wêneya wî ya ku di sedsala 19an de li rojava hatiye afirandin. Parêzgeha li dora Tikrît û Semarayê li Iraqa îro bi navê wî hatiye binavkirin, herwiha Zanîngeha Selahedînê li Hewlêrê, bajarê herî mezin ê Başûrê Kurdistanê. Civatek derbajarî ya Hewlêrê, Masîf Selahedîn, jî bi navê wî hatiye binavkirin.

Di bajarên nû de çend avahiyên bi Selahedîn ve girêdayî mane. Selahedîn pêşî Keleha Selahedînê (1175–1183) li Qahîreyê xurt kir, ku di demên aramtir de pavîlyonek kêfê ya bi qube bû û dîmenek xweşik jê dihat. Li Sûriyeyê, heta bajarê herî piçûk jî li ser kelehek parastinê ye û Selahedîn ev taybetmendiya bingehîn anî Misirê.

Her çend xanedana eyûbiyan a ku wî damezrandibû tenê 57 salan ji wî dirêjtir bijî jî, mîrata Selahedîn di nav cîhana ereb de heta roja îro jî berdewam dike. Bi bilindbûna neteweperestiya erebî di sedsala 20an de, nemaze di warê pevçûka Îsraêl û Filistinê de, qehremanî û serokatiya Selahedîn girîngiyek nû bi dest xist. Vegerandina Filistînê ji aliyê Selahedîn ve ji xaçperestên ewropî wekî îlhamek ji bo dijberiya erebên îro a li dijî siyonîzmê tê hesibandin. Wekî din, rûmet û yekîtiya berawirdî ya cîhana erebî di bin Selahedîn de wekî sembola bêkêmasî ji bo yekîtiya nû ya ku ji hêla neteweperestên ereb ve, wekî Cemal Ebdul Nasir, dihat xwestin, dihat dîtin. Ji ber vê sedemê, Eyla Selahedîn bû sembola Misira şoreşger û paşê ji hêla çend dewletên din ên ereb ve (Komara Ereb yê Yekbûyî, Iraq, Lîbya, Dewleta Filistînê û Yemen) hate pejirandin.

Mîlîsên şer

Di çend Şerê navxweyî yê Sûriyê de, tevgerên biçûk yê bi navê Selahedînê hatin avakirin, çendek ji van:

• Tevgera Neviyên Selahedînê komeke Artêşa Azad a Sûriyeyê bû ku li parêzgeha Helebê di Şerê navxweyî yê Sûriyê de çalak bû.
• Tevgera Selahedîn Eyûbî rêxistineke çekdarî bû ku bi piranî ji kurdên Rojavaya Kurdistanê pêk dihat û di Şerê Navxweyî yê Sûriyê de wekî beşek ji Artêşa Azad a Sûriyeyê şer dikir.

Cîh û war

• Parêzgeha Selahedîn, parêzgehekî li Iraqê.
• Keleha Selahedîn, kelehekî li herêma Latakyayê e.
• Navçeya Selahedîn, navçeyekê li Helebê ye.
• Balafirgeha Hekarî-Geverê-Selahedîn Eyûbî, balafirgehê Hekariyê.
• Keleha Selahedînê (Qahîre), kelehekî li Qahîre.

Di cîhana rojavayî de

Potreyekê Selahedîn di kitêba Saladin Soldan D'Egypte, 1584

Selahedîn li Ewropaya serdema navîn wekî modelek padîşahiyê û bi taybetî jî ji bo fezîleta dadgehê ya comerdiya şahane bi berfirehî navdar bû. Di destpêka salên 1202/03an de, Walther von der Vogelweide ji qiralê alman Philip ê Swabiyayê xwest ku bêtir mîna Selahedîn be ku bawer dikir ku divê destên padîşah qul hebin da ku zêr bikeve nav wan. Di salên 1270an de, Jans der Enikel çîroka xeyalî lê pejirandî ya sifreya Selahedîn belav dikir ku wî hem wekî dîndar û hem jî jîr ji bo cihêrengiya olî nîşan dida. Di Komediya Xwedayî (1308–1320) de, Dante Alighieri wî wekî yek ji ne-xiristiyanên exlaqî yên di bêçaretiyê de behs dike û ew di Decameron (1438–53) ya Boccaccio de jî bi awayekî erênî tê xuyang kirin.

Her çend Selahedîn piştî serdema navîn di dîrokê de winda bû jî, ew di wêjeya nûjen de bi ronahiyek sempatîk xuya dike, pêşî di lîstika Gotthold Ephraim Lessing a bi navê Nathan yê Aqilmend (1779) de ku fikra navendî ya "Sifreya Selahedîn" vediguhezîne cîhana piştî serdema navîn. Ew di romana Sir Walter Scott a bi navê The Talisman (1825) de karakterek navendî ye ku ji her nivîsek din bêtir bandor li ser nêrîna romantîk a li ser Selahedîn kiriye. Scott Selahedîn wekî "zilamek ewropî yê lîberal ê nûjên [sedsala 19an] pêşkêş kir ku li kêleka wî rojavayiyên serdema navîn her gav dê xuyangek xirab nîşan bidana". Nivîskarê fransî yê sedsala 20an Albert Champdor wî wekî "Le plus pur héros de l'Islam" (kurdî: Qehremanê herî paqij ê îslamê) wesf kir. Tevî qirkirina xaçperestan dema ku wan di sala 1099an de Orşelîm fetih kir, Selahedîn efû û rêwîtiya azad da hemî katolîkên hevpar û tewra artêşa xiristiyanên têkçûyî jî, heya ku ew bikaribin fîdyeya jorîn bidin (xiristiyanên ortodoks yê yewnanî hîn çêtir dihatin dermankirin ji ber ku ew pir caran li dijî xaçperestên rojavayî bûn).

Tevî cudahîyên baweriyan, Selahedîn misilman ji alîyê axayên xiristiyan, bi taybetî jî ji alîyê Richard I ve dihat rêzgirtin. Richard carekê Selahedîn wekî mîrekî mezin pesnê xwe da û got ku ew bê guman rêberê herî mezin û bihêz ê cîhana misilmanan e. Selahedîn, di berdêla xwe de, diyar kir ku ji Richard axayekî xiristiyan ê bi rûmettir tune ye. Piştî peymanê, Selahedîn û Richard gelek diyarî wekî nîşaneyên rêzgirtinê ji hev re şandin lê qet rû bi rû nehatin dîtin. Di nîsana 1191an de, pitika sê mehî ya jineke frankî ji kampa wê hatibû dizîn û li sûkê hatibû firotin. Frankan wê teşwîq kirin ku bi xwe bi gilîya xwe bi Selahedîn re biaxive. Li gorî Behaedînê Şedad, Selahedîn bi pereyê xwe zarokê kirî:

Wî ew da dayikê û wê ew girt; bi hêstirên ku ji çavên wê diherikîn û zarok hembêz kir singa xwe. Xelk li wê temaşe dikirin û digirîn û ez (Bahaedînê Şedad) di nav wan de rawestiyabûm. Wê demekê şîr da û dû re Selahedîn ferman da ku hespek ji bo wê bînin û ew vegeriya kampê.

Mark Cartwright, rêveberê weşanê yê Ensîklopediya Dîroka Cîhanê, dinivîse: "Bi rastî, hinekî îronîk e ku rêberê misilman bû yek ji mînakên mezin ên şovalyetiyê di wêjeya ewropî ya sedsala 13an de. Di jiyana wî de û ji hingê ve gelek tişt li ser sultan hatine nivîsandin, lê rastiya ku teqdîrkirina dîplomasî û jêhatîbûnên wî yên serokatiyê di çavkaniyên hemdem ên misilman û hem jî yên xiristiyan de tê dîtin, nîşan dide ku Selahedîn bi rastî jî hêjayî pozîsyona xwe ye wekî yek ji rêberên mezin ên serdema navîn."

Nîşandana çandî

Pêyrekê Selahedîn li Şam, Sûrî

Çîrok

• Talisman ji Walter Scott. Di sala 1825an de hatiye weşandin, ew di dema sefera xaçperestan a sêyem de derbas dibe û li ser têkiliya di navbera Richard I yê Îngilterê û Selahedîn de disekine.
• Sêlojiya Seferên Xaçperestan (1998–2000) ya Jan Guillou li ser zilamekî esilzade yê ciwan ji Swêda îro e ku tê sirgûnkirin û neçar dimîne ku beşdarî seferên xaçperestan ên li Rojhilata Navîn bibe. Di wê de ew rastî Selahedîn tê ku di çîrokê de rola "alîkar" dilîze.
• Pirtûka Selahedîn (1998) ji Terîq Elî, çîrokek li ser jiyana Selahedîn.

Fîlm, televîziyon û anîmasiyon

• Xaçperestan - destana Cecil B. DeMille ya 1935an; Selahedîn ji hêla Ian Keith ve wekî dijminê esilzade yê qiral Richard hat nîşandan.
• Xezî Selahedîn - fîlmek drama yê hindî ya sala 1939 ji hêla I. A. Hafesjee.
• Kêy Richard û Xaçperestan - fîlmeke 1954an ku Selahedîn ji hêla Rex Harrison hat nîşandan
• Selahedînê Serketî - fîlmeke drama yê şer a Misirê ya sala 1963 ku ji hêla Yusuf Şahîn ve hatî derhêner kirin.
• Doctor Who - Bernard Kay di rêzefîlma "The Crusade" ya sala 1965an de rola Selahedîn li hember Julian Glover wek Richard I dilîze, William Hartnell, William Russell, Jacqueline Hill û Maureen O'Brien jî wek doktorê yekem, Ian Chesterton, Barbara Wright û Vicki bi rêzê ve rol dilîzin.
• Xaçperestan - di vê rêzefîlmê ya sala 1995an de ku ji hêla Terry Jones ve hatiye nivîsandin û pêşkêşkirin, Selahedîn ji hêla Kammy Darweish ve hat lîstin.
• Salah Al-deen Al-Ayyobi - rêzefîlmeke 2001an li ser jînenîgariya Selahedînê.
• Padîşahiya asîmanan - fîlimeke drama yê dîrokî ji sala 2005an ku Selahedîn ji aliyê Gasan Mesûd hat lîstin.
• Selahedîn: Rêzefîlma Anîmasyonî - projeyek anîmasyonî ku ji jiyana Selaheddîn îlhama xwe digire û dengê Selaheddîn ji hêla Gavin Yap ve hat dayîn.
• Kudüs Fatihi: Selahaddin Eyyubi (Selahedîn: Dagirkerê Orşelîmê) – rêzefîlmeke televîzyonê ya 2023-25an a tirkî, ku tê de Selahedîn Eyûbî ji aliyê Uğur Güneş ve hat lîstin.
• Arn: Şovalyeyê Templar - Selahedîn ji aliyê Milind Soman ve hat lîstin.

Listîkên vîdiyoyê

• Selahedîn di çend beşên rêzefîlma lîstika vîdyoyî ya Sid Meierê Civilization de wekî rêberê şaristaniya erebî xuya dike. Ew herwiha di senaryoya "Into the Renaissance" a ji berfirehkirina Gods & Kings ji bo Civilization V de wekî rêberê eyûbiyan xuya dike.
• Selahedîn di lîstika komputerê Sid Meierê Civilization VI de wekî serokê şaristaniya erebî tê nîşandan.
• Selahedîn di lîstika mobîl/PC yê Rise of Kingdoms de karakterek e ku meriv dikare bilîze.
• Lîstika vîdyoyî ya stratejiya rast-dem a populer Age of Empires II: The Age of Kings kampanyayek li ser serpêhatiyên Selahedîn pêşkêş dike.
• Ew di Crusader Kings III de xuya dike, bi navê xwe Salah al-Din Yusuf ku di sala 1178an de di kampanyaya "Şûrên Baweriyê" de serokatiya siltanatiya eyûbî dike.

Hunera dîtbarî

• Peykerê Selahedîn peykerekî siwarî yê ji bronz ê mezin e ku Selahedîn nîşan dide û li ber Keleha Şamê ya sedsala 11an li Bajarê Kevn ê Şamê di Sûriyeyê de ye.

Binerê

• Şerefxanê Bidlîsî
• Mihemed Emîn Zekî
• Behaedînê Şedad
• Xanedana Şedadiyan
• Lîsteya xanedan û dewletên kurdan

Jêderên seretayî û duyem

Jêderên seretayî

• Bahaedînê Şedad (2002). The Rare and Excellent History of Saladin. Terciman: Richards, D.S. Ashgate. ISBN 978-0754633815.
• Willey, Peter (2001). The Castles of the Assassins. Craven Street Books. ISBN 978-0941936644.

Jêderên duyem

• Abun-Nasr, Jamil (1987). A history of the Maghrib in the Islamic period (bi îngilîzî). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521337674.
• Angold, Michael, edîtor (2006), The Cambridge History of Christianity: Volume 5, Eastern Christianity, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-81113-2
• Ayliffe, Rosie; Dubin, Marc; Gawthrop, John; Richardson, Terry (2003), The Rough Guide to Turkey, Rough Guides, ISBN 978-1-84353-071-8
• Ali, Abdul (1996), Islamic Dynasties of the Arab East: State and Civilization During the Later Medieval Times, M.D. Publications Pvt. Ltd, ISBN 978-81-7533-008-5
• Baadj, Amar S. (2015). Saladin, the Almohads and the Banū Ghāniya: The Contest for North Africa (12th and 13th centuries) (bi îngilîzî). Brill. ISBN 978-90-04-29857-6.
• Baer, Eva (1989), Ayyubid Metalwork with Christian Images, Brill, ISBN 978-90-04-08962-4
• Brice, William Charles (1981), An Historical Atlas of Islam, Brill, ISBN 978-90-04-06116-3
• Bajalan, Djene Rhys; Karimi, Sara Zandi (2017). Studies in Kurdish History: Empire, Ethnicity and Identity (bi îngilîzî). Paris: Taylor & Francis. ISBN 978-2296001053.
• Burns, Ross (2005), Damascus: A History, Routledge, ISBN 978-0-415-27105-9
• Bosworth, C.E. (1996), The New Islamic Dynasties, New York: Columbia University Press, ISBN 978-0-231-10714-3
• Catlos, Brian (1997), "Mamluks", bi Rodriguez, Junios P. (edîtor), The Historical Encyclopedia of World Slavery, cild 1, 7, ABC-CLIO, ISBN 978-0-87436-885-7
• Daly, M. W.; Petry, Carl F. (1998), The Cambridge History of Egypt: Islamic Egypt, 640–1517, M.D. Publications Pvt. Ltd, ISBN 978-81-7533-008-5
• Dumper, Michael R.T.; Stanley, Bruce E., edîtor (2007), Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia, ABC-CLIO, ISBN 978-1-57607-919-5
• Eiselen, Frederick Carl (1907), Sidon: A Study in Oriental History, New York: Columbia University Press
• Fage, J. D., edîtor (1978), The Cambridge History of Africa, Volume 2: c. 500 B.C.–A.D. 1050, Cambridge University Press, ISBN 978-0-52121-592-3
• Flinterman, Willem (nîsan 2012), "Killing and Kinging" (PDF), Leidschrift, cild 27, Ji orîjînalê di 12 sibat 2015 de hat arşîvkirin (PDF), roja gihiştinê 12 sibat 2015
• Fage, J. D.; Oliver, Roland, edîtor (1977), The Cambridge History of Africa, Volume 3: c. 1050–c. 1600, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-20981-6
• France, John (1998), The Crusades and Their Sources: Essays Presented to Bernard Hamilton, Ashgate, ISBN 978-0-86078-624-5
• Goldschmidt, Arthur (2008), A Brief History of Egypt, Infobase Publishing, ISBN 978-1-4381-0824-7
• Grousset, René (2002) [1970], The Empire of the Steppes: A History of Central Asia, Rutgers University Press, ISBN 978-0-8135-1304-1
• Houtsma, Martijn Theodoor; Wensinck, A.J. (1993), E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Brill, ISBN 978-90-04-09796-4
• Humphreys, Stephen (1977), From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193–1260, SUNY Press, ISBN 978-0-87395-263-7
• Öpengin, Ergin (2021). "The History of Kurdish and the Development of Literary Kurmanji". Bi Bozarslan, Hamit; Gunes, Cengiz; Yadirgi, Veli (edîtor). The Cambridge History of the Kurds. Cambridge University Press.
• Humphreys, R. S. (1987). "Ayyubids". Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 2. rr. 164–167.
• Humphreys, Stephen (1994), "Women as Patrons of Religious Architecture in Ayyubid Damascus", Muqarnas, cild 11, rr. 35–54, doi:10.2307/1523208, JSTOR 1523208
• Jackson, Sherman A. (1996), Islamic Law and the State, Brill, ISBN 978-90-04-10458-7
• Lane-Poole, Stanley (1906), Saladin and the Fall of the Kingdom of Jerusalem, Heroes of the Nations, London: G. P. Putnam's Sons
• Lane-Poole, Stanley (2004) [1894], The Mohammedan Dynasties: Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions, Kessinger Publishing, ISBN 978-1-4179-4570-2
• Magill, Frank Northen (1998), Dictionary of World Biography: The Middle Ages, cild 2, Routledge, ISBN 978-1-57958-041-4
• Ma'oz, Moshe; Nusseibeh, Sari (2000), Jerusalem: Points of Friction - And Beyond, Brill, ISBN 978-90-41-18843-4
• Margariti, Roxani Eleni (2007), Aden & the Indian Ocean trade: 150 years in the life of a medieval Arabian port, UNC Press, ISBN 978-0-8078-3076-5
• McLaughlin, Daniel (2008), Yemen: The Bradt Travel Guide, Bradt Travel Guides, ISBN 978-1-84162-212-5
• Meri, Josef W.; Bacharach, Jeri L. (2006), Medieval Islamic civilization: An Encyclopedia, Taylor and Francis, ISBN 978-0-415-96691-7
• Nicolle, David (2011). Saladin (bi îngilîzî). Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-84908-318-8.
• Özoğlu, Hakan (2004), Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries (bi îngilîzî), SUNY Press, ISBN 978-0-7914-5994-2, roja gihiştinê 17 adar 2021
• Petersen, Andrew (1996), Dictionary of Islamic Architecture, Routledge, ISBN 978-0-415-06084-4
• Rabbat, Nasser O. (1995). The Citadel of Cairo: A New Interpretation of Royal Mamluk Architecture (bi îngilîzî). Brill. ISBN 978-90-04-10124-1.
• Raymond, André (2000) [1993]. Cairo (bi îngilîzî). Terciman: Wood, Willard. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-00316-3.
• Richard, Jean; Birrell, Jean (1999), The Crusades, c. 1071–c. 1291, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-62566-1
• Salibi, Kamal S. (1998), The Modern History of Jordan, I.B. Tauris, ISBN 978-1-86064-331-6
• Sato, Tsugitaka (2014), Sugar in the Social Life of Medieval Islam, Brill, ISBN 978-90-04-28156-1
• Shatzmiller, Maya (1994), Labour in the Medieval Islamic world, Brill, ISBN 978-90-04-09896-1
• Shillington, Kevin (2005), Encyclopedia of African history, CRC Press, ISBN 978-1-57958-453-5
• Singh, Nagendra Kumar (2000), International Encyclopaedia of Islamic Dynasties, Anmol Publications PVT. LTD., ISBN 978-81-261-0403-1
• Smail, R.C. (1995), Crusading Warfare 1097–1193, Barnes & Noble Books, ISBN 978-1-56619-769-4
• le Strange, Guy (1890), Palestine Under the Moslems: A Description of Syria and the Holy Land from A.D. 650 to 1500, Committee of the Palestine Exploration Fund
• Taagepera, Rein (1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia" (PDF). International Studies Quarterly. 41 (3): 475–504. doi:10.1111/0020-8833.00053. JSTOR 2600793. Roja gihiştinê 5 tîrmeh 2019.
• Tabbaa, Yasser (1997), Constructions of Power and Piety in Medieval Aleppo, Penn State Press, ISBN 978-0-271-01562-0
• Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D. (kanûna pêşîn 2006), "East-West Orientation of Historical Empires", Journal of World-Systems Research, cild 12, rr. 219–229, doi:10.5195/JWSR.2006.369
• Vermeulen, Urbaine; De Smet, D.; Van Steenbergen, J. (2001), Egypt and Syria in the Fatimid, Ayyubid, and Mamluk eras III, Peeters Publishers, ISBN 978-90-429-0970-0
• Willey, Peter (2005), Eagle's nest: Ismaili castles in Iran and Syria, Institute of Ismaili Studies and I.B. Tauris, ISBN 978-1-85043-464-1
• Williams, Caroline (2018). Islamic Monuments in Cairo: The Practical Guide (bi îngilîzî) (Çapa 7). Cairo: The American University in Cairo Press. ISBN 9789774168550.
• Yeomans, Richard (2006), The Art and Architecture of Islamic Cairo, Garnet & Ithaca Press, ISBN 978-1-85964-154-5

Xwendina bêhtir

• Duval, Ben (2022). Saladin the Strategist: How the Crusaders Lost the Holy Land. Byzantine Emporia, LLC.
• Gibb, H.A.R. (1973). The Life of Saladin: From the Works of Imad ad-Din and Baha ad-Din. Clarendon Press. ISBN 978-0-86356-928-9. OCLC 674160.
• Husain, Shahnaz (1998). Muslim heroes of the crusades: Salahuddin and Nuruddin. London: Ta-Ha. ISBN 978-1-897940-71-6. OCLC 40928075.
• Reston, James Jr. (2001). Warriors of God: Richard the Lionheart and Saladin in the Third Crusade. New York: Anchor Books. ISBN 0-385-49562-5. OCLC 45283102.
• Hindley, Geoffrey (2007). Saladin: Hero of Islam. Pen & Sword. ISBN 978-1-84415-499-9. OCLC 72868777.
• Phillips, Jonathan (2019). The Life and Legend of the Sultan Saladin. Yale University Press.

Girêdanên derve

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Selahedînê Eyûbî de hene

• Stanley Lane-Poole, "Hebûna û hilweşandina Kêyaniya Orşelîmê". (bi înglizî)
• Rosebault Ch.J. Selahadîn. Keyê Çivalrî (bi înglizî)
• De expugnatione terrae sanctae per Saladinum A European account of Saladin's conquests of the Crusader states. (bi latînî)
• Saladin: The Sultan and His Times, 1138–1193 ^{Girêdana arşîvê 11 kanûna pêşîn 2012 li ser Archive.today} (bi înglizî)
• Richard û Selahadîn: Şervanên Seferên Xaçperestan a Sêyem (bi înglizî)
• Lane-Poole, Stanley (1906). Selahedîn û hilweşandina Keyaniya Orşelîmê. (bi înglizî)
• Selahedînê Eyûbî [arşîv] li ser Ansîklopediya Kurdistanê