Zimanê îrlendî

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
  Îrlendî
(Gaeilge) 		 
Welat Komara Îrlendayê, Kanada, Arjentîn
Hêrem an navçe Îrlendaya Bakur, Yekîtiya Ewropayê
Hejmara zimanaxêvan Derdora 1,000,000
Rêza vî ziman di nav zimanên cîhanê de
Alfabe Tîpên latînî
Dabeşandina malbata ziman
malbata zimanên hind û ewropî
Zimanên keltî
Zimanên keltî yên giravî
Zimanên goidelî
îrlendî
(Dabeşandina zimanî li gorî SIL)
Rewşa fermî û kodên ziman
Zimanê fermî ye li Komara Îrlendayê, Îrlendaya Bakur, Yekîtiya Ewropayê
Bi rêxistin
ISO 639-1 ga
ISO 639-2 gle
ISO/DIS
639-3 		gle
SIL Irish
Bibînin  : ziman, listeya zimanan, koda rengan

Zimanê îrlendî (Gaeilge) an jî gelek caran wekî gaelî an jî zimanê îrlendiya gaelî tê binavkirin, yek ji zimanê goidelî (gaelî) ye ku bi malbata zimanên hind û ewropî ve girêdayî ye.[1][2] Zimanê îrlendî ji aliyê kêmaniyekî îrlendiyan ve wekî zimanê yekem û ji aliyê piraniyeke mezintir a ku ne axêverên zimandayikî ne, wekî zimanê duyem tê xeberdan.

Zimanê îrlendî, di dîroka nivîskî ya îrlendiyan de bi piranî bûye zimanê serdest û ew wê bi xwe re birine Skotlendayê û Girava Manê ku zimanê îrlendî ya naverast li wir guheriye gaeliya skotî û Manxê. Ew di Rojavaya Ewropayê de xwediyê wêjeya gelî ya nivîskî ya herî kevn e.

Zimanê îrlendî zimanê fermî ya yekem a Komara Îrlendayê ye û yek ji zimanên fermî yên Yekîtiya Ewropayê ye. Her wiha di Îrlendaya Bakur de wekî zimanekî kêmanî tê nasîn. Saziya Foras na Gaeilge ji nasandina zimên berpirs e.

Nav[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Bi îrlendî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di An Caighdeán Oifigiúil (pîvanên fermî yên nivîsandinê) de navê zimên Gaeilge (bilêvkirina îrlendî: [ˈɡeːlʲɟə]) ye. Berî reforma rastnivîsandinê ya 1948ê, navê zimên wekî  Gaedhilge dihat nivîsandin ku di orijînalê de ev form di îrlendiya klasîk de dihate bikaranîn û genîtîva Gaedhealg bû.[3] Rastnivîsên din ên kevintir Gaoidhealg a îrlendiya klasîk [ˈɡeːʝəlˠɡ] û Goídelc [ˈɡoiðelˠɡ] a îrlendiya kevn bûn. Rastnivîsa nûjen, bi rakirina dh-ya nava Gaedhilgeyê pêk tê û Goidelica ku dide fêmkirin ew girêdayî malbata zimanê îrlendeyî ye, di îrlendiya kevn de çêbûye.

Di zaravayên nûjen de formên cuda yên navê zimên hene: (ji xêynî Gaeilge a Connachta başûr) Gaedhilic/Gaeilic/Gaeilig ([ˈɡeːlʲɪc]) an jî Gaedhlag ([ˈɡeːl̪ˠəɡ]) di îrlendiya Ulsterê û îrlendiya Connachtê de û Gaedhealaing/Gaoluinn/Gaelainn ([ˈɡeːl̪ˠɪŋʲ/ˈɡeːl̪ˠɪnʲ])[4][5] di îrlendiya Munserê de heye.

Bi îngilîzî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gotina îngilîzî ya ji bo zimanê îrlendî Irish e ku ji hêla Yekîtiya Ewropî ve wekî "zimanê keltîk ê Îrlendayê" tê bikaranîn. Bi ya YE, "du têgih [Irish û Gaelic] ne hevdengî ne"; Gaelic wekî navê "koma zimanên keltî yên Îrlenda û Skotlendayê" pênase dike.[6] Ev bi pênaseyên Gaelic ên ferhengên Cambridge û Merriam-Websterê ahengdar in.[7][8]

Alan Titley, wergêrê îrlendî û profesorê zimanê îrlendî yê nûjen li University College Cork e, cudatiya li nav têgihên "Irish" û "Scottish"ê wekî li jêr ronî kiriye:

"Irish" carinan bi xeletî wekî "Gaelic" tê binavkirin. Divê zimanê îrlendî tu carî wekî ”Gaelic” neyê binavkirin ji ber ku kirina wisa ji aliyê dîrokî, civakî, fermî û zimanî ve şaş e. "Gaelic", ya rast ev e ku divê ji bo zimanê dîrokî yê bingehîn ê Skotlendayê bê bikaranîn, her çend ew di îngilîzî de bi gelemperî ji bo "Irish" hatibe binavkirin jî. Cûdahî ne veşartî ye: "Irish" navê zimanê zikmakî yê Îrlenda ye û "Gaelic" zimanê sereke yê zikmakî yê Skotlend e, her çend ku ev peyv di nav du sed salên borî de, an jî hindiktir ketiye nav bikaranîna hevbeş.[9]

- Alan Titley, ji danasîna The Dirty Dust (2015), p. viii.

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Nexşeya[Girêdan daimî miriye] Îrlendayê bi zimanê îrlendî

Di sedsala 10an de, îrlendiya kevn derbasî îrlendiya naverastê bûye li Îrlendayê, Skotlendayê û Girava Manê. Ev, Çerxa Ulster tê de, zimanê wêjeyekê mezin e. Di sedsala 12an de îrlendiya naverast dest bi guherînê dike ku li Îrlendayê dibe îrlendiya nûjen û li Skotlendayê dibe gaeliya skotî û li Girava Manê dibe zimanê Manxê.  

Îrlendiya nûjen a berê ya ji sedsala 13an maye, bingeha zimanê wêjeyî ya Îrlendayê û gaelîaxiv a Skotlendayê ye. Îrlendiya nûjen, wekî ku di xebata nivîskarên wekî Geoffrey Keating de hatiye pejirandin, dibe ku mirov ji sedsala 17an ve bide destpêkirin û ji wê demê û vir ve navgîna wêjeya gelêrî bûye.   Ji sedsala 18an û pê ve, ziman li rojhilatê welêt winda kir. Sedemên li pişt vê guherînê tevlihev bûn lê li gelek faktoran hebûn:

  • Qedexekirina wê ji hêla rêveberên inglîz-brîtanî ve.
  • Dêra Katolîkî ku piştgiriyê da bikaranîna zimanê îngilîzî li şûna zimanê îrlendî.
  • Belavbûna duzimaniyê piştî salên 1750an û vir de, bû sebeba windabûyîna zimên.[10]

Ev bûyer guherîneke diglossia ye (du zimanên ku ji hêla heman civakê ve di rewşên cûda yên civakî û aborî de têne bikaranîn) û bi vê jî veguherîna duzimaniyê ber bi yekzimaniyê ve (zarokên duzimanî yên bapîrên monoglot ên îrlendîaxiv û neviyên monoglot ên îngîlîzîaxiv) pêk hat. Ji nîveka sedsala 18an ve îngilîzî bû zimanê çîna navîn a katolîk, Dêra Katolîk û rewşenbîrên giştî, nemaze li rojhilata welêt. Pişt re bi eşkera, her ku nirxa îngilîzî zêde bû, qedexeya li ser zimanê îrlendî a li xwendehan êdî ji aliyê dêûbavan ve jî hat piştgirîkirin.[11] Her wiha diyar bû ku koçberiya ber bi Dewletên Yekbûyî û Kanadayê ve ihtimalek mezin e ji bo beşeke mezin a nifûsa Îrlendayê, girîngiya fêrbûna îngilîzî zêdetir bû. Ev fersend da wan gelheya koçberan ku li herêmên din ên nû ji xeynî cotkariyê karibin karên din jî bikin. Tê texmînkirin ku çaryekê an jî dibe ku yek ji sêyên koçberan ên ku ji ber xelaya mezin koçî Dewletên Yekbûyiyê kirine, axivêrên zimanê îrlendî bûn.[12]

Îrlendî di sedsala 19an de, wekî ku pir caran tê texmînkirin, ne xerîbê nûjenkirina Îrlendayê bû. Di nîvê yekem ê vê sedsalê de hîn jî nêzî sê milyon mirov hebûn ku îrlendî zimanê wan ê bingehîn bû û xwedî çand û civakek xurt bûn. Axêverên îrlendî bi gelemperî û bi îsrarî ziman di dadgehan de bi kar dianîn (digel ku ew îngilîzî jî dizanibûn) û zimanê îrlendî di danûstandinên bazirganî de jî hevpar bû. Ziman bi giranî di nav "şoreşa girêdayîn"ê de bi cih digirt ku nîşana yek ji standardên dînî yên katolîk nîşan dida û her wiha di çarçoveyek siyasî de pir dihat bikaranîn. Di serdema Xelaya Mezin de û pişt re jî, ziman ji hêla hemî çînan ve dihat bikaranîn ku wê demê Îrlenda qasî gundîbûnê bajarî bû jî.[13]

Ev dînamîzma zimanî bandorî li ser xebatên hin ronakbîr jî kiriye ku wan armanc dikir, ber ketina zimên bigirin. Di dawiya sedsala 19an de, wan Vejîna Gaelî dan destpêkirin, da ku hînbûn û karanîna zimanê îrlendî teşwîq bikin.[14] Navgîna vejînê Lîga Gaelî (Conradh na Gaeilge) bû û bi taybetî bala xwe didan ser kevneşopiya gelêrî ya ku ye ji zengîntir beşa zimên bû. Her wiha ji bo pêşxistina rojnamegerî û wêjeyek nûjen jî xebat hatin kirin.

Her çend tê gotin ku Dêra Katolîk di hilweşandina zimanê îrlendî de beriya Revivalê Gellkî[Ew çi ye?], di heman demê de Dêra Protestan a Irlendayê jî tenê hewldanên piçûk dikir da ku teşwîqkirina zimanê îrlendî di binyada olî de bike. Peymana Kevin ji hêla Leinsterman Muircheartach Ó Cíongaî ve hate wergerandin ê ku ji aliyê Bishop Bedell ve hatî peywirdarkirin, piştî sala 1685an hate çapkirin û bi wergera Testapa Nû[Ew çi ye?]. Wekî din, Anglicisation ji bo civilrlandaya xweyî wekî 'şaristanî' wekî sinonayê hate dîtin. Naha, di dêrê de roja nûjenvanên speakersrlandî ji bo vejîna ziman zextan dikin.[15]

Rewşa Niha[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Komara Îrlendayê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Tabelaya[Girêdan daimî miriye] duzimanî li Dublinê

Zimanê îrlendî ji hêla Qanûna Bingehîn a Îrlendayê ve wekî neteweyî û zimanê yekem ê fermî yê Komara Îrlendayê tê naskirin (Îngilîzî zimanê din ê fermî ye). Tevî vê yekê, hema hema hemî nîqaşên hukûmetê û karsaziyê bi îngilîzî têne rêve kirin.[16] Di sala 1938an de, damezirînerê Conradh na Gaeilgeê, Douglas Hyde, wekî yekem serokê Îrlendayê hate pejirandin. Qeyda wî ya li Roscommonê[Ew çi ye?], ragihandina ofîsê ya bo vekirinê hatiye kirin, yek ji çend qeydên wê zaravayê ye.[17][18][19][20]

Di serjimêriya sala 2016an de, ji 10,5% bersivdaran diyar kiriye ku ew rojane an jî heftane bi îrlendî diaxivin,[21] zêdetirî 70.000 kes diyar kiriye ku wekî zimanê ragihandinê ya rojane kar bi îrlendiyê dikin.

Ji 1922an a damezirandina Dewleta Azad a Îrlendayê ve bacgir, postavan, mifetişên çandinê û Garda Síochána (cureyek karmendên ewlekariyê) jî têde ji kesên karmendên nû yên dewletê bo zimanê îrlendî astekî serkeftî dihat xwestin. Heke karê gardayek ji ber qanûnek bê rawestin bi zimanê îrlendî dihat lêpirsînkirin û her wiha ew kes mecbûr bû ku bi îrlendî bersivê bide.[22] Ji bo têketina karmendiya dewletê xwestina tenê zimanek fermî di sala 1974an de, bi navgîniya protestoyên mîna Tevgera Azadiya Ziman hat destpêkirin.

Her çend pêdiviya zimanê îrlendî ji bo karûbarên gelemperî kêm bibe jî, îrlendî ji bo hemû xwendegehên di nav komarê de ne ku yên dirav ji dewletê distînin, xalekê mecbûr ye. Kesên ku dixwazin di xwendegehên seretayî yên dewletê de dersê bidin divê têkevin azmûna Scrúdú Cáilíochta sa Ghaeilge. Ji bo têketina Garda Síochána (polîsî) di îlona 2005an de mecbûriya destûrnameya Leading Certificate ya zimanê îrlendî yan jî îngilîzî hat destpêkirin û ji bo pisporên pesendkaran perwerdehiya du salî hat dayîn. Divê pelên fermî yên herî girîng ên hikûmetê bi her du zimên werin weşandin (bi ya Qanûna Zimanên Fermî ya 2003 tarixî, ku ji hêla An Coimisinéir Teanga, ombudsmanê zimanê îrlendiyê ve hat sepandin).

Rêjeya[Girêdan daimî miriye] bersivdêrên ku digotin ew di serjimêriya 2011-an de li dewletê li derveyî pergala perwerdehiyê bi îrlendî diaxifin.

Zanîngeha Neteweyî ya Îrlendayê ji hemû xwendekaran ji azmûnên Leaving Certificate an jî GCE/GCSEyê asteke derbasdar dixwaze, ji yên ku dixwazin dest bi kursek pergala fedaral a NUIyê bikin.[23] Lê belê îstîsna ji bo van koman hene: xwendekarên ku ji derveyî Komara Îrlendayê ji dayik bûne, ji kesên ku li Komarê ji dayik bûne lê belê perwerdehiya seretayî li derveyî welêt qedandine û xwendekarên ku nerehetiya dîsleksî lê hene. NUI Galway mecbûr e ku kesên ku zimanê îrlendî baş dizanin û di heman demê de pisporê karê tayînkirinê ne, di wî karî de bi cih bike. Ev pêdivî bi ya Qanûna Zanîngeha Galwayê (Beşa 3) 1929an hatiye diyarkirin.[24] Zanîngeh rastî nerazîbûnan hat û di sala 2016an de hat ragihandin ku seroka/ê zanîngehê ya/yê bê dibe ku zimanê îrlendî nizanibe. Misneach li dijî vê biryarê gelek protesto li dar xist. Di îlona 2017an de hat ragihandin ku Ciarán Ó hÓgartaigh, axivêrê herikbar ê zimanê îrlendî, dê bibe serokê 13em ê NUIGê.

Salan in di derdorên siyasî, akademî û yên din de nîqaşek hişk heye li ser têkçûna piraniya xwendekaran di xwendegehên sereke de ji bo bidestxistina serkeftin a zimên, ku çardeh salan dersên zimên distînin.[25][26][27] Ketina rêjeya axivêrên hevdem a xwemalî jî bûye sedema metirsiyek mezin.[28][29][30][31] Di sala 2007an de, derhêner Manchán Magan li Dublinê ji bo fîlmên xwe tenê çend axivêrên zimanê îrlendî dîtin. Nebû ku ku hin karên rojane bicîh bîne, wekî ku di belgefîlma wî ya No Béarla de tê dîtin.[32]

Lê dîsa jî, li herêmên bajaran, nemaze li Dublinê, girseyeke mezin a axiverên îrlendî heye. Pir kes perwerdehiya xwe di xwendegehan de temam kiriye yên ku zimanê perwerdehiyê zimanê îrlendî ne: Van xwendegehên seratayî bi navê Gaelscoileanna tê zanîn.[33]

Tê xwestin ku qanûna parlamenteriyê hem bi îrlendî û hem bi îngilîzî hebe lê bi gelemperî tenê bi ingilîzî berdest e. Her wiha xala 25.4an a Qanûna Bingehîn a Îrlandayê mecbûr dike ku "wergerandina fermî" ya her qanûnek bi zimanek fermî bi yekser bi zimanê fermî yê din bête peydakirin.[34]

Gaeltacht[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Hin herêmên gundî yên Îrlendayê hene ku zimanê îrlendî li wan deran hîn jî zimanê yekem ê rojane ye. Ev herêm wekî kesî û kolektîv tên zanîn û wekî Gaeltacht (yekjimar) an jî Gaeltachtaí (pirjimar) tên binavkirin. Her çiqas li ba hejmara herêmên din gelheya wan bi bîst an sî hezarî hindik be jî[35] ji hêla gurahiyê (tîriyê) ve rêjeya wan pir zêde ye ku li Îrlendayê tenê di herêma Gaeltachtê de zimanê îrlendî wekî zimanê civatekê tê bikaranîn.

Bi ya daneyên ku ji hêla Wezareta Civakî, Wekhevî û Karûbarên Gaeltachtê ve hatine berhevkirin, wekî fermî tenê yek ji çar malbatên herêma Gaeltachtê bi herikbarî dikarin bi îrlendî bipeyivin. Nivîskarê analîzekê berfireh a anketê, Donncha Ó hÉallaithe ya ji Enstîtuya Teknolojiyê ya Galway-Mayo ye, polîtîkayên zimanê îrlendî ya Îrlendayê wekî "karesatek bêkêmasî û bêguman" bi nav kiriye.

The Irish Times, analîzeke di rojnameya zimanê îrlendî Foinse de weşandiye, wiha wergirtiye: "Ew tawanbariyek bêkêmasî ya hikûmetên desthilatdar ên Îrlendayê ye ku di dema avabûna dewletê de 250.000 axiverên herikbar ên zimanê îrlendî hebûn, lê niha hejmar di navbera 20.000 û 30.000 e".[35]

Herêmên[Girêdan daimî miriye] fermî yên Gaeltacht

di 1920an de, gava Dewleta Azad a Îrlendayî hate damezrandin, zimanê îrlendî hîn jî li hin deverên perava rojavayê gelêrî bû.[36] Di 1930an de, deverên ku ji % 25ê zêdetir nifûsa wan bi îrlendî diaxifîn wekî Gaeltacht hatin sinifandin. Îro, herêmên Gaeltachtî yên herî bihêz, bi hejmar û civakî, yên başûrê Connemarayê, rojavayê Nîvgirava Dingle û bakurê rojavayê Donegalê ne, ku gelek şênî hîn jî îrlendî wekî zimanê xwe ya bingehîn bi kar tînin. Van deveran bi gelemperî wekî Fíor-Ghaeltacht têne binavkirin ("Gaeltachta rast"), ev bêjeyek bi eslê xwe bi fermî ji bo deverên ku ji 50% zêdetir nifûsa wan bi îrlendî axivî tê bikaranîn.

Gelekên din ên biçûk jî hene wekî li Mayoyê (Contae Mhaigh Eo), Meath (Contae na Mí), Waterford (Gaeltacht na nDéise, Contae Phort Láirge) û Cork (Contae Chorcaí), Gweedore (Gaoth Dobhair), navçeya Donegal, li Îrlendayê parêzgeha herî mezin a Gaeltacht e.

Her sal deh hezaran xwendekar tevlî xwendegehên havînê yên zimanê îrlendî yên li Gaeltachtê dibin. Xwendekar li gel malbatên Gaeltachtê dijîn, beşdarî dersan dibin, beşdarî werzîşê dibin, diçin céilitheê û mecbûr in ku bi îrlendî bipeyivin. Hemû aliyên çand û kevneşopiyên îrlendiyan tê teşwîqkirin.

Îrlendaya Bakur[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li[Girêdan daimî miriye] tabelayê "Hişyar be, Zarok" tê xwendin

Berî dabeşkirina Îrlendayê di sala 1921an de, zimanê îrlendî li hin saziyên asta sêyemîn û hin xwendegehan wekî "Keltîk" dihat nasîn. Di navbera 1921 û 1972 de, Îrlendaya Bakûr hikûmet terikandibû. Di wan salan de partiya sîyasî ya ku Parlamena Îrlendaya Bakur (Stormont), ku partiya Ulster Unionist Party (UUP) desthilatdar bû, dijminiya zimên kir. Sedema vê dijminatiyê ji hêla neteweperestan bikaranîna zimên bû.[37] Di pêncî salên desthilatdariya wan de zimanê îrlendî ji weşanê, ji ragihandina pirsgirêkên çandî yên kêmaniyan û ji radyo û televîzyonan hat dûrxistin.[38] Ziman li Keyaniya Yekbûyî, bi saya Good Friday Agreementê ya 1998[39] û dûre, di 2003an de bi pejirandina Hikûmeta Brîtanyayê ya European Charter for Regional or Minority Languagesê zimanê îrlendî heta astekî wekî zimanekî fermî hat pejirandin. Di Peymana St Andrews a 2006an de hikûmeta Brîtanyayê soz da ku dê qanûnan bisepîne da ku zimanê îrlendî pêşve bixe[40] lê ew ji destpêka sala 2019ê ve hîn neçû serî.[41] Li Îrlendaya Bakûr zimanê îrlendî bi gelemperî di dema avakirina hukûmetê de wekî bazirganiyê tê bikaranîn, ku kom û rêxistinên mîna An Dream Dearg ve her tim tê protestokirin. Di halê hazir de nîqaşek domdar a bi navê Qanûna Zimanê Îrlendî di derbarê statûya zimên de heye. An Dream Dearg bo alîgiriya vê çalakiyê bi navê Acht na Gaeilge Anois ("Qanûna Zimanê Îrlendî Niha") kampanyayek daye destpêkirin.[42]

Parlamena Ewropayê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Îrlendî di 1ê kanûna paşîn a 2007an de bû zimanek fermî yê YEyê, ku bi vê êdî derfet heye, parlamenterên Ewropî bi zimanê îrlendî di Parlamena Ewropî û komîteyan de biaxifin, her çend wergêrek bi sîmultananeyî zimanê wê parlamenterê biwergerîne. Herçiqas zimanê îrlendî bûye zimaneki fermî ya Yekîtiya Ewropî, niha tenê biryarên hevpar tên wergerandin ku ev rewş ji ber biryarên Îrlendayê bû di dema statûya zimên de danûstandin dihat kirin. Ev rewş bi vekolandina pênç salên pêşîn ên bikaranînîna zimên ve bi xwesteka Îrlendayê mimkun e ku bê berfirehkirin an na dê pênç salên din di vê astê de were bikaranîn. Her wiha peywirdarkirina wergêran ji îrlendî bo zimanên din peywira Îrlendayê ye.[43] Tê texmînkirin ku vekolînên li ser bikaranîna vê zimên a li YEyê di 2022an de were temamkirin.[44]

Berî ku îrlendî bibe zimanek fermî, jê re statûya zimanê peymankirinê hatibû dayîn û tenê pelên herî bilind ên Yekîtiya Ewropî bi zimanê îrlendî de peyda dibûn.

Li derveyî Îrlendayê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Afîşek[Girêdan daimî miriye] ji bo beşa Çand, Huner û Betaliyê ya Îrlendaya Bakur, bi îngilîzî, îrlendî û skotiya Ulsterê.

Zimanê îrlendî di dema nûjen de ji aliyê dîasporayeke mezin ve ket welatên din, ku pirraniya wan li Brîtanya Mezin û Bakurê Amerîkayê û di heman demê de jî li Awistralya, Zelanda Nû û Arjentînê ye. Tevgerên koçberiyê yên mezin ên pêşî di sedsala 17an de dest pê kirin, bi piranî wekî encama serhildana dijî Cromwellianê pêk hat a ku Îrlenda ji aliyê îngilîzan ve hat dagirkirin, ku gelek îrlendiyên tevlî serhildanê bûne, sirgûnî Hindistana Rojava kirine. Koçberiya îrlendiyan ber bi Dewletên Yekbûyî re ji sedsala 18an ve hat destpêkirin û di salên 1840an de ji hêla hezaran kes ve xurt bû, yên ku ji xelayê direviyan.

Vê koçberê li Brîtanyayê jî bandor kir. Heya wê demê pir koçber bi îrlendî wekî zimanê xwe yê yekem diaxivîn, her çend îngilîzî xwe wekî zimanê bingehîn damezirandibe jî. Axaftvanên îrlendî pêşî di dawiya sedsala 18an de wekî sûcdar û leşker gihîştibûn Awistralyayê û piraniya rûniştvanên wê derê îrlendî axivîn, bi taybetî di salên 1860an de. Zelanda Nû jî para xwe ji vê koçberiyê vegirt. di nav wan welatan de tenê Arjantîn welatê ne-îngilîz bû ku hejmareke mezin ji koçberên îrlendî hewand nav xwe û di nav wan de çend axaftvanên îrlendî jî hebûn.

Di nav koçberan de tenê hejmarek biçûk dikarîbûn bi zimanê îrlendî bixwînin û binivîsînin, lê ew gelek destxetên zimanê xwe anîbûn him DYAyê him jî Awistralyayê û rojnameya pêşîn ku zimanê îrlendî tê de bi rêjeyeke girîng dihat bikaranîn li DYAyê hat weşandin: An Gaodhal. Di heman demê de li Awistralyayê jî ziman di çapemeniyê de cih girt. Vejîna Gaelic, ku di salên 1890an de li Îrlendayê dest pê kiribû, li derveyî welêt jî bersiva xwe stend û gelek şaxên Conradh na Gaeilgeê li hemî welatan hat damezrandin ên ku axêverên zimanê îrlendî tê de êdî rûniştvan bûn.

Hilweşîna îrlendî li Îrlendayê, hêdîçûna koçberiyê û xeribiyê sebeb bûn ku rêjeya bikaranîna îrlendiya derveyî welêt paş ve bikeve. Tevî vê yekê, di sedsala 20an de komên biçûk ên baldar ên diyasporayê hînbûn û mezinkirina çand û zimanê îrlendî berdewam kirin. Îro ziman li Amerîkaya Bakur, Awistralyayê û Ewropayê di perwerdehiya bilind de tê fêrkirin û axêverên îrlendî yên derveyî Îrlendayê di warê wêje û rojnamegeriyê de beşdarî zimên dibin. Di Dewletên Yekbûyî û Kanadayê de torên girîng ên zimanê îrlendî hene;[45] hejmarên ji bo 2006–2008an hatine weşandin nîşan didin ku 22,279 îrlendiyên amerîkayî li malên xwe bi zimanê îrlendî dipeyivin.[46]

Zimanê îrlendî di heman demê de yek ji zimanên Lîga Keltan e ku ev rêxistinek derî hikûmetî ye û neteweyên keltîk ên Skotlenda, Wales, Bretanya, Cornwall û Girava Manê bi nasname, çand û zimanê ve dide naskirin. Ew taybetî giranî dide ser zimanên xweser ên Keltîk. Ew ji hêla Neteweyên Yekbûyî ve wekî rêxistinek derî hikumetî bi "Rewşa Roster" tê pejirandin û beşek ji Encûmena Aborî û Civakî ya NYyê ye. Şaxên rêxistinê li hemû welatên keltîk û Patagonyayê, Arjantînê, New York Cityyê, û Londonê hene.

Îrlendî heta destpêka sedsala 20an li girava Newfoundlandê wekî zimanê civatî hate peyivîn ku girav wekî Newfoundland Irish jî tê zanîn.

Bikaranîn[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Daneyên serjimêriya 2016an li jêr tê rêdan:

Di serjimêra giştî ya nîsana 2016an de kesên ku bersiva 'erê' dane pirsa "dikarim bi îrlendî bipeyivim" 1,761,420 bûye ku ketinek biçûk (ji sedî 0,7) di nav wê û serjimêra 2011an de heye (1,774,437). Ji 73,803 axêverên zimanê îrlendî yên rojane (li dervayê pergala perwerdehiyê), 20.586 kes (27.9%) li deverên Gaeltachtê dijîn.

Li Gaeltachtê rêjeya axêverên rojane[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Hêrêma Gaeltacht 2011 2016
Cork County 982 872
Donegal County 7,047 5,929
Bajarê Galway 636 646
Galway County 10,085 9,445
Kerry County 2,501 2,049
Mayo County 1,172 895
Meath County 314 283
Waterford County 438 467
Herêmên Gaeltacht 23,175 20,586
Çavkanî[47]

Di 1996an de 3 herêmên hilbijartinê yên dewleta Îrlendayê ku zimanê îrlendî herî zêde di wan deran de tê peyivîn ev bûn: An Turloch (91% +), Scainimh (89% +), Min an Chladaigh (88% +).[48]

Zarava[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zimanê îrlendî bi gelek zaravayên kevneşopî û ji hêla cûrbecûr ên "bajarî" ve tê raberkirin. Cûdahî di navbera zaravayan de xwe di nav kirp, ton, peyv û taybetmendiyên bingehî de nîşan dide.

Bi kurtasî sê zaravayên zimanê îrlendî yên jîndar di van herêman de tên bikaranîn: Munsterê (Cúige Mumhan), Connacht (Cúige Chonnacht) û Ulster (Cúige Uladh). Hin recordên zaravayê Leinster (Cúige Laighean) ji hêla Komîsyona Folklora Îrlendî û yên din ve hatine çêkirin.[49] Newfoundland, li rojhilata Kanadayê ye, formek îrlendiyê ya ji jêdera Munster e ku ya piştî sedsala 18an pêk hatiye.

Munster[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Îrlendiya Munsterê zaravayê ku li sê herêmên Gaeltachtê tê peyivîn: Cork (Contae Chorcaí), Kerry (Contae Chiarraí), Waterford (Contae Phort Láirge).

Deverên Corkê yên li Gaeltachtê dikare li Girava Cape Clear (Oileán Chléire) û Muskerry (Múscraí); yên Kerry di Corca Dhuibhne û Iveragh Peninsula; û yên Waterford li Ring (An Rinn) û Old Parish (An Sean Phobal), her du jî bi hev re "Gaeltacht na nDéise"ê ava dikin. Ji sê wîlayetan, îrlendiyên ku li Cork û Kerry tê peyivîn pir dişibin hevûdin lê yê Waterfordê ji wan cihêtir e.

Hin taybetmendiyên tîpîk ên îrlendiya Munsterê ev in:

  1. Bikaranîna paşpirtikan li ser lêkeran ji bo nîşana kesan. "Divê ez" digel ku zaravayên din caithfidh mé bibe jî (mé tê wateya "min/ez") di Munster de caithfead her wiha caithfidh mé ye. Li Munsterê "Ez bûm û tu bû" Bhíos agus bhís her wiha Bhí mé agus bhí tú ye, lê bi zaravayên din bi gelemperî Bhí mé agus bhí tú ye. Ev meylên bihêz in û formên kesane Bhíos hwd li Rojava û Bakur têne bikar anîn.
  2. Bikaranîna lêkerên serbixwe yan jî girêdayî yên ku di Standardê de tunene. Wekî mînak, "Ez dibînim" li Munsterê chím e ku forma serbixwe ye (îrlendiya Ulsterê jî şêweyek wekhev, tchím bi kar tîne) û "ez nabînim" ní fheicim e (feicim ku forma girêdayî ye, ku bo neyinî ní "ne" tê bikaranîn). Chím li şûna feicim a Standardê ye. Bi vî rengî, di Munsterê de forma kevneşopî ya bheirim hatiye parastin. "Ez didim"/ní thugaim li şûna tugaim/ní thugaim a Standardê ye; "Ez ê bibim"/gheibhim, "Ez ê nebim"/ní bhfaighim li şûna faighim/ní bhfaighim in.
  3. Gava ku -nn, -m, -rr, -rd, -ll û hwd, li paş yekkiteyiyan werin û dema peyvên yekkiteyî bi konsonantekî xilas bibe, hin vokalên kin têne dirêjkirin, hinin jî têne dîftongkirin: ceann [caun] "ser", cam [kɑum], "bêşeref", gearr [ɟaːr] "kin", ord [oːrd] "muhil", gall [ɡɑul] "biyanî, ne-Gael", iontas [uːntəs] "ecêb, mucîze", compánach [kəumˈpɑːnəx] "hevkar" hwd.
  4. Bi karanîna ea-yê "ew" gelek peyv têne çêkirin. Bi vî rengî di Munsterê de "Ez mirovekî îrlendî me" wekî is Éireannach mé an jî Éireannach is ea mé tê gotin; lê bi wateyê ve cûdahiyek di navbera wan de heye: a yekemîn vegotinek hêsan a rastiyê ye, ya duyemîn jî giringiyê dide ser peyva Éireannach.
  5. Him peyvên nêr û him jî ên mê piştî van peyv û koman nerm (lenition) dibin: insan (sa/san) "di nav de", den "ya/yê" û don "ji bo": sa tsiopa "di firoşgehê de", digel Standardê sa siopa (Nermbûyîn di Standardê de tenê bo peyvên mê derbasdar e).
  6. Windabûna f-yê piştî sa: sa bhfeirm "li çewlikê", li şûna san fheirm.
  7. Ji bilî insan, den û don, windabûna t û d-yan piştî hemû daçek + artîkela yekjimar: ar an dtigh "li ser malê", ag an ndoras "li ber derî".
  8. Gava kîteya yekem vokalek kurt bihewîne bi gelemperî kirpa li ser kîteya duyemîn dikeve û kîteya duyem vokalek dirêj, dîftong an jî biorán dihewînin wekî mînak biorán ("derzî"), li dijî biorán a Connacht û Ulsterê.

Connacht[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ji hêla dîrokî ve, îrlendiya Connachtê nûnerê herêma herî rojavayî ya zaravayekê ye ku demekê ji rojhilat ber bi rojavayê ve li seranserê navenda Îrlendayê ve dirêj kirîbû. Devokên herî bihêz a îrlendiya Connachtê li Connemarayê û Giravên Aranê têne dîtin. Herêma zaravayê -Gaeltachta Connachtê- li herêmeke biçûk e ku di nav sînorên Galway (Gaillimh) û Mayo (Maigh Eo) de tê axaftin. Di navbera vê zaravayê û forma populer a îrlendiya Connemaraya başûr û forma Mid-Connacht/Joyce Country (li ser sînorê di navbera Mayo û Galwayê de ye) û formên Achill û Errisê de (li bakurê parêzgehê) gelek cûdahî hene.

Taybetmendiya herî berbiçav a îrlendiya Connachtê ya ji standarda fermî cuda dibe, raderên ku bi -achanê bi dawî dibin. Wekî mînak lagachan li şûna lagú "qelsbûn"ê. Bilêvkirina nestandard a devera Gaeltacht Cois Fharraigeê bi vokalên dirêjkirî û bi windakirinên hindik dengek cihê û diyarkirî dide peyvan. Taybetmendiyeke din a cuda ya Connacht û Ulsterê ji ya Munsterê ev e: di Ulsterê de bh û mh (wek [w]) li şûna [vˠ]-ya Munsterê tê bilêvkirin. Wekî mînak sliabh ("çiya") digel bilêvkirina başûrî ya [ʃlʲiəβ]ê li Ulster û Munsterê wekî [ʃlʲiəw] tê bilêvkirin. Xeynî vê yekê axêverên Connacht û Ulsterê wekî hevpar li şûna bhíomar a Munsterê forma bhí muid ("em ... bûn") bi kar tînin.

Mîna îrlendiya Munsterê, hin vokalên kurt têne dirêjkirin û yên din di pêşiya -nn, -m, -rr, -rd, -ll de, di peyvên yekkîteyî de û di kîteya kirpkirî ya peyvên pirkîteyî de yên ku piştî kirpê konsonantek vedihewîne, dibin dîftong; wekî di van de tê dîtin: ceann [cɑ:n] "ser", cam [kɑ: m], gearr [gʲɑ:r] "kin, kurt", ord [ourd] "balyoz", gall [gɑ:l] "biyanî, ne Gael", iontas [i:ntəs] "mûcîze" hwd. Forma '-aibh', gava ku di dawiya peyvên wekî 'agaibh', tîpa deng wekî 'î' tê bilêv kirin.

Bilêvkirina ku li Welatê Joyceê (devera li dora Lough Corrib û Lough Maskê) berbelav e pir dişibe ya başurê Connemarayê.

Zaravaya Mayo-ya Bakurî ya Erris (Iorras) û Achillê (Acaill) di rêzimanî û morfolojiyê de li ser bingehên zaravaya Connachtê ye, lê ji ber koçberiya mezin hinek dişibe îrlendîya Ulsterê jî. Mînakî, bêjeyên -mh û -bh dengek wan pir nermtir e, bi meyla bidawîkirina bêjeyên wekî leo û dóibh, bi "f"ê leofa û dófa herwiha. Ji bilî peyvek tîpîk a qada din ê Connachtê, mirov peyvên Ulsterê yên mîna amharc jî dibîne (maneya "nêrîn" û bilêvkirin "onk") an jî van peyvan: amharc (bi êş), druid (nêzik), mothaigh (bihîstin), doiligh (cuda), úr (nû), û tig le (karîn/kanîn - mîna forma féidir)

Serokkomarê Îrlendayê Douglas Hyde dibe ku yek ji axêverên herî dawî yê devoka Roscommon a îrlendî bû .[50]

Ulster[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Îrlendiya Ulsterê zaravayê ku li herêmên Gaeltacht ên Donegalê tê axaftin. Di van herêman de hemû civakên Ulsterê dihewîne ên ku di serdema îrlendî-axêveriyê de bê navberî îrlendî diaxiviyan. Civakên îrlendî-axêver ên li deverên din ên Ulsterê bi encama vejîna zimên ve fêrî zimanê îrlendî bûne. Daneyên serjimêriyê nîşan dide ku 4,130 kes li malê îrlendî diaxifin.

Ulster ji hêla zimanî ve, bi cûdahiyên piçûk, li Gweedoreê (Gaoth Dobhair = Inlet of Streaming Water) û li The Rossesê (na Rossa) tê axivîn.

Dengên îrlendiya Ulsterê ji du zaravayên din ên sereke pir cuda ye. Ew gelek taybetmendiyên wê û yên Gaelica skotî û Manxê hevpar in û gelek bêje û wate jî tê de. Her wiha gelek taybetmendiyên skotiya Gaelic a bakurî û îrlendiya Munsterê jî hevpar in.

Taybetiyek berbiçav a Ulsterê, skotiya Gaelic û Manxê ev e ku hi bo partîkala neyînî cha(n)ê bi kar tînin, li şûna ní-ya Munster û Connachtê . Her çend îrlendiya başûrê Donegalê dewsa cha(n)ê ní bi kar tîne jî, di devokên herî bakurî de (mînak Rosguill û Girava Tory ) her diçe cha(n) serdest dibe.[51][52] Taybetmendiyek din a berbiçav bilêvkirina lêkera kesê yekem ê yekjimar e ku -bi -im û -amê bi dawî dibe ku ev di heman demê de bi Manx û Skoçyayê re hevpar e (Munster/Connacht siúlaim "Ez dimeşim ", Ulster siúlam)

Leinster[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Heya destpêka sedsala 19an û paşê jî, li hemû duwazdeh navçeyên Leinsterê zimanê îrlendî dihate axaftin. Delîlên ku ji hêla navên cihan, çavkaniyên edebî û axaftina tomarkirî ve hatine peydakirin, diyar dikin ku zaravayek bi navê Leinster tune ye. Di şûna wê de, zaravayê sereke li wan navçeyan hatiye bi kar anîn: ji rojavayê Connachtê ber bi rojhilatê ve heta ber bi çemê Liffeyê û ber bi başûrê ve digihîje Wexfordê, li wan deran her çend gelek guherînên herêmî hebin jî. Du zaravayên piçûktir jî hatine axaftin: Ulster li navçeyên Meath û Louthê, ku heya başûrê gundê Boyneê dirêj dibe û zaravayeke Munsterê ku li Kilkennyê û başûrê Laoisê hatiye axaftin.

Qeydên pêşîn ên di derbarê îrlendiyên rojhilatî ên Leinsterê de ne, ji hêla bijîşk û gerokê îngilîzî Andrew Bordeî ve hatiye nivîsîn ku di The Fyrst Boke of the Introduction of Knowledgeê (1547) de ne.[53] Peyvên ku wî bikar anîne ev ên jêrîn in (rastnivîsa îro ya îrlendî):

Tu çawa yî? Kanys stato? [Canas 'tá tú?]
Ez baş im, spas Tam gomak gramahagood. [Tá mé go maith, go raibh maith agat.]
Ezbenî, tu dikarî bi îrlendî biaxifî? Sor, woll galow oket? [Sir, 'bhfuil Gaeilig [Gaela'] agat?]
Xanim, nan bide min! Benytee, toor haran! [A bhean an tí, tabhair arán!]
Waterford çiqas dûr e? Gath haad o showh go part laarg? . [Gá fhad as [a] seo go Port Láirge?]

The Pale[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

The[Girêdan daimî miriye] Pale - bi ya Qanûna 1488an

The Pale (An Pháil) herêmek e li dora Dublîna dereng a serdema navîn, a ku di bin kontrola hikûmeta îngilîzî de bû. Di dawiya sedsala 15an de ew ji Dalkeyê, li başûrê Dublinê, heya bajaroka garnîzonî Dundalkê, ji herêmek li kêleka peravê pêk tê. Di vê herêma "Englyshe tunge"ê de îngilîzî tu carî bi rastî nebûye zimanekî serdest û ji bilî vê yekê jî bi rengek dereng hatibû vê derê; mêtingerên yekem normanî bûn ku bi fransî normanî diaxifîyan. Zimanê îrlendî her dem bû zimanê girseya gel. Karbidesteke îngilîzî li Paleê di 1515an de destnîşan kir ku "hemî mirovên sade yên ber qanûnên padîşahê berpirsyar in, bi piranî îrlendî ne, adetên îrlendî didomînin û zimanê îrlendî dipeyivin".[54]

Bi xurtkirina kontrola çandî û siyasî ya îngilîzî re, guherîna zimên dest pê kir, lê ev yek heya sedsala 18an bi zelalî eşkere nebû. Hingê jî, di serdema dehsalî ya 1771–81an de, rêjeya îrlendî-axêverên li Meathê bi kêmî ve ji % 41 bû. Di sala 1851-an de ev rêje ji % 3 kêmtir bû.[55]

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

  1. ↑ Collins English Dictionary, retrieved 26 September 2020
  2. ↑ "Gaelic: Definition of Gaelic by Merriam-Webster". Merriam-Webster.com. Merriam-Webster, Incorporated.
  3. ↑ Dinneen, Patrick S. (1927). Foclóir Gaedhilge agus Béarla (Çapa 2d). Dublin: Irish Texts Society. r.  507 s.v. Gaedhealg. ISBN 1-870166-00-0.
  4. ↑ Doyle, Aidan; Gussmann, Edmund (2005). An Ghaeilge, Podręcznik Języka Irlandzkiego. r.  423k. ISBN 83-7363-275-1.
  5. ↑ Dillon, Myles; Ó Cróinín, Donncha (1961). Teach Yourself Irish. r.  227. ISBN 0-340-27841-2.
  6. ↑ Interinstitutional Style Guide: Section 7.2.4. Rules governing the languages of the institutions European Union, 27 April 2016.
  7. ↑ "Gaelic: meaning in the Cambridge English Dictionary". cambridge.org. Cambridge University Press. Roja wergirtinê: 22 kanûna pêşîn 2018.
  8. ↑ "Gaelic: Definition of Gaelic by Merriam-Webster". Merriam-Webster.com. Merriam-Webster, Incorporated.
  9. ↑ Alan Titley European Federation of Associations and Centres of Irish Studies (EFACIS), 2015.
  10. ↑ De Fréine, Seán (1978). The Great Silence: The Study of a Relationship Between Language and Nationality. Irish Books & Media. ISBN 978-0-85342-516-8. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (alîkarî)
  11. ↑ Ó Gráda 2013.
  12. ↑ O'Reilly, Edward (17 adar 2015). ""The unadulterated Irish language": Irish Speakers in Nineteenth Century New York". New-York Historical Society. Ji orîjînalê di 29 tîrmeh 2017 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 29 tîrmeh 2017.
  13. ↑ See the discussion in Wolf, Nicholas M. (2014). An Irish-Speaking Island: State, Religion, Community, and the Linguistic Landscape in Ireland, 1770–1870. University of Wisconsin Press. ISBN 978-0-299-30274-0. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (alîkarî)
  14. ↑ McMahon 2008, pp. 130–131.
  15. ↑ "The Irish language and the Church of Ireland". Church of Ireland. Ji orîjînalê di 10 tîrmeh 2017 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 29 tîrmeh 2017.
  16. ↑ "Ireland speaks up loudly for Gaelic". The New York Times. 29 adar 2005. Ji orîjînalê di 8 kanûna paşîn 2014 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 19 sibat 2017.
  17. ↑ Murphy, Brian (25 kanûna paşîn 2018). "Douglas Hyde's inauguration – a signal of a new Ireland". RTÉ. Ji orîjînalê di 7 îlon 2018 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 6 îlon 2018.
  18. ↑ "Douglas Hyde Opens 2RN 1 January 1926". RTÉ News. 15 sibat 2012. Ji orîjînalê di 6 kanûna paşîn 2013 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 8 gulan 2013.
  19. ↑ "Allocution en irlandais, par M. Douglas Hyde". Bibliothèque nationale de France. 28 kanûna paşîn 1922. Roja wergirtinê: 6 îlon 2018.
  20. ↑ "The Doegen Records Web Project". Ji orîjînalê di 7 îlon 2018 de hat arşîvkirin.
  21. ↑ "Census of Population 2016 – Profile 10 Education, Skills and the Irish Language – CSO – Central Statistics Office" (bi îngilîzî). Ji orîjînalê di 12 sibat 2018 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 11 sibat 2018.
  22. ↑ Ó Murchú, Máirtín (1993). "Aspects of the societal status of Modern Irish". In Martin J. Ball; James Fife (eds.). The Celtic Languages. London: Routledge. r. 471–90. ISBN 0-415-01035-7.
  23. ↑ "NUI Entry Requirements – Ollscoil na hÉireann – National University of Ireland". Nui.ie. Ji orîjînalê di 5 tîrmeh 2012 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 7 tîrmeh 2012.
  24. ↑ [1] https://web.archive.org/web/20051130121122/http://www.irishstatutebook.ie/ZZA35Y1929S3.html
  25. ↑ "Academic claims the forced learning of Irish 'has failed'". Independent.ie. 19 kanûna paşîn 2006.
  26. ↑ Regan, Mary (4 gulan 2010). "End compulsory Irish, says FG, as 14,000 drop subject". Irish Examiner.
  27. ↑ Donncha Ó hÉallaithe: "Litir oscailte chuig Enda Kenny": BEO.ie Girêdana arşîvê 20 kanûna paşîn 2011 li ser Wayback Machine
  28. ↑ Siggins, Lorna (16 tîrmeh 2007). "Study sees decline of Irish in Gaeltacht". The Irish Times.
  29. ↑ Nollaig Ó Gadhra, 'The Gaeltacht and the Future of Irish, Studies, Volume 90, Number 360
  30. ↑ Welsh Robert and Stewart, Bruce (1996). 'Gaeltacht,' The Oxford Companion to Irish Literature. Oxford University Press.
  31. ↑ Hindley, Reg (1991). The Death of the Irish Language: A Qualified Obituary. Taylor & Francis.
  32. ↑ Magan, Manchán (9 kanûna paşîn 2007). "Cá Bhfuil Na Gaeilg eoirí? *". The Guardian. London. Ji orîjînalê di 29 kanûna paşîn 2017 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 17 kanûna pêşîn 2016.
  33. ↑ See the discussion and the conclusions reached in 'Language and Occupational Status: Linguistic Elitism in the Irish Labour Market,’ The Economic and Social Review, Vol. 40, No. 4, Winter, 2009, pp. 435–460: Ideas.repec.org Girêdana arşîvê 29 adar 2015 li ser Wayback Machine
  34. ↑ "Constitution of Ireland". Government of Ireland. 1 tîrmeh 1937. Ji orîjînalê di 17 tîrmeh 2009 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 19 hezîran 2007.
  35. ↑ a b Siggins, Lorna (6 kanûna paşîn 2003). "Only 25% of Gaeltacht households fluent in Irish – survey". The Irish Times. r. 5.
  36. ↑ Hindley 1991, Map 7: Irish speakers by towns and distinct electoral divisions, census 1926.
  37. ↑ "CAIN: Issues: Language: O'Reilly, C. (1997) Nationalists and the Irish Language in Northern Ireland: Competing Perspectives". Cain.ulst.ac.uk. Ji orîjînalê di 9 çiriya pêşîn 2015 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 31 çiriya pêşîn 2015.
  38. ↑ GPPAC.net Girêdana arşîvê 13 gulan 2007 li ser Wayback Machine
  39. ↑ "Belfast Agreement – Full text – Section 6 (Equality) – "Economic, Social and Cultural issues"". Cain.ulst.ac.uk. Ji orîjînalê di 22 çiriya paşîn 2013 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 7 tîrmeh 2012.
  40. ↑ "Irish language future is raised". BBC News. 13 kanûna pêşîn 2006. Ji orîjînalê di 15 adar 2007 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 19 hezîran 2007.
  41. ↑ "We will continue to campaign until we achieve equality for the Irish language". Connemara Journal. 12 adar 2014. Ji orîjînalê di 11 çiriya pêşîn 2017 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 23 îlon 2017.
  42. ↑ "Thousands call for Irish Language Act during Belfast rally". Irishtimes.com. Ji orîjînalê di 15 çiriya paşîn 2017 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 15 kanûna paşîn 2018.
  43. ↑ "Is í an Ghaeilge an 21ú teanga oifigiúil den Aontas Eorpach". Ji orîjînalê di 18 adar 2008 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 14 hezîran 2008.
  44. ↑ "Irish to be given full official EU language status". EURACTIV.com. Ji orîjînalê di 24 îlon 2017 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 23 îlon 2017.
  45. ↑ O Broin, Brian. "An Analysis of the Irish-Speaking Communities of North America: Who are they, what are their opinions, and what are their needs?". Academia. Ji orîjînalê di 10 gulan 2012 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 31 adar 2012.
  46. ↑ "1. Detailed Languages Spoken at Home and Ability to Speak English for the Population 5 Years and Over for the United States: 2006–2008", Language (table), Census, 2010
  47. ↑ ""Census 2016 Summary Results – Part 1 – CSO – Central Statistics Office"". Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 30 tîrmeh 2017.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  48. ↑ https://www.chg.gov.ie/app/uploads/2018/07/report-of-coimisiun-na-gaeltachta.pdf
  49. ↑ "The Doegen Records Web Project". Ji orîjînalê di 8 îlon 2018 de hat arşîvkirin.
  50. ↑ "Douglas Hyde Opens 2RN 1 January 1926". RTÉ News. 15 sibat 2012. Ji orîjînalê di 6 kanûna paşîn 2013 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 8 gulan 2013.
  51. ↑ Hamilton, John Noel (1974). A Phonetic Study of the Irish of Tory Island, County Donegal. Institute of Irish Studies, The Queen's University of Belfast.
  52. ↑ Lucas, Leslie W. (1979). Grammar of Ros Goill Irish, County Donegal. Institute of Irish Studies, The Queen's University of Belfast.
  53. ↑ Borde, Andrew (1870). F.J. Furnivall (ed.). "The Fyrst Boke of the Introduction of Knowledge". N. Trubner & Co. r. 131–135.
  54. ↑ "State of Ireland & Plan for its Reformation" in State Papers Ireland, Henry VIII, ii, 8.
  55. ↑ See Fitzgerald 1984.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Zimanê_îrlendî&oldid=1126146" hatiye standin.