Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê United States of America |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
Dirûşm:
Kevneşopî yên dirûşmên din
|
||||||
Sirûd: "The Star-Spangled Banner" Marş: "The Stars and Stripes Forever"[3] |
||||||
Paytext | Washington DC 38°53′Bk 77°01′Ra / 38.883°Bk 77.017°Ra | |||||
Bajarê mezin | New York City 40°43′Bk 74°00′Ra / 40.717°Bk 74.000°Ra | |||||
Zimanên fermî | Asta federal[a] | |||||
Zimanê neteweyî | Îngilîzî[b] | |||||
Komên etnîkî | 72.41% Spî 12.61% Reş 9.11% Yên din/Piretnîkî 4.75% Asyayî 1.12% Binkî[4][c] |
|||||
Demonîm | Amerîkan | |||||
Rêveberî | Komara federal a serokatiyê | |||||
• | Serok | Joe Biden | ||||
• | Cîgirê Serokê | Kamala Harris | ||||
• | Peyvdarê Qesrê | Nancy Pelosi | ||||
• | Serokê Dadê | John Roberts | ||||
Pêşvebirî | Encûmen | |||||
• | Meclîsa jorîn | Senato | ||||
• | Meclîsa jêrîn | Nûnerên Parlementoyê | ||||
• | Deklarasyon | 4ê tîrmehê, 1776 | ||||
• | Konfederasyon | 1ê adarê, 1781 | ||||
• | Peymana Parîsê | 3ê îlonê, 1783 | ||||
• | Destûr | 21ê hezîranê, 1788 | ||||
• | Mukirkirina awayê rêveberiya dawî | 24ê adarê, 1976 | ||||
Rûerd | ||||||
• | Giştî | 9,833,517 km2[d] (3.) | ||||
• | Av (%) | 6.97 | ||||
• | Giştî welat | 9,147,593 km2 | ||||
Gelhe | ||||||
• | 2016 Texmînkirin | 324,045,364[5] (3.) | ||||
• | Tîrbûn | 35/km2} (180.) | ||||
TBH (PHK) | 2016 texmînkirin | |||||
• | Giştî | $18.558 trîlyon (2.) | ||||
TBH (nomînal) | 2016 texmînkirin | |||||
• | Giştî | $18.558 trîlyon[6] (1.) | ||||
Gini (2013) | 40.8[7][8][9] navîn |
|||||
PPM (2014) | ![]() pir bilind · 8. |
|||||
Dirav | USD ($) (USD) | |||||
Demjimêr | (UTC−4 heta −12, +10, +11) | |||||
• | Havîn (DH) | (UTC−4 heta −10[e]) | ||||
Celebê dîrokê | MM/RR/SSSS | |||||
Hatûçûna ajotinê | rast[f] | |||||
Koda telefonê | +1 | |||||
ISO 3166 | US | |||||
Înternet TLD | .us .gov .mil .edu |
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bi kurtasî DYA (bi îngilîzî: United States of America) welatekî li Amerîkaya Bakur e. DYA ji 50 dewletan pêk tê. 48 dewlet di navbera Kanada û Meksîkê de ne. Alaska li bakurê Kanadayê, Hawaî jî di Okyanûsa Pasîfîk de dimîne.
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Hem di kurdî û hem jî di gelek zimanên din de gelek navên vî welatî hene:
- Amerîka, Emrîka
- Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê
- Wîlayetên Hevgirtî yên Amerîkayê û hwd.
Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Axa DYAyê ya îro berê di bin destê Xwecihên Amerîkayê de bû (ji wan re tê gotin çermesor lê ev ne rast e). Çermesorên vir ji gellek eşîran pêk dihat in, bi gellek zimanan diaxivîn û çandên wan cûrbecûr û ji hev cuda bûn.
Îro pir zêde tişt ji çanda wan nemaye[çavkanî hewce ye]. Di sedsalên 16 û 17an de ewropî hêdî hêdî li vir bi cih bûn. Bi piranî Brîtanî (Îngilîz, Skot) û Fransayî (freng, fransiz) li bakur bi cih bûn û çandek pir cuda anîn vir.
13 koloniyên Brîtanyayê di 4 tîrmeha 1776an de li dijî Brîtanya serxwebûniya xwe îlan kirin. Di sala 1787an de jî DYAyê îlan kirin. Ev herdu tekstên îlankirinê bûye avakerê nasnameya amerîkî.
Di sedsala 20an de DYA bû hêzeke pir mezin a cîhanê. Bi taybetî jî piştî Şerê cîhanî yê duyem, ji aliyê leşkerî, aborî, siyaset û çandî ve bû yek ji dewletên herî xurt ên cîhanê. DYA hetanî belavbûna Yekitiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst serkêşiya Şerê Sar ê li dijî Yekitiya Sovyetan dikir. Piştî belavbûna Sovyetan DYA bi serê xwe bû hêza herî mezin a leşkerî a Cîhanê.
Demografîk[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji aliyê nijadî û etnîkî ve welatek pir bi cihêreng e. Seş cinsên bingehîn ji hêla Nivîsgeha Serjimêriya Dewletên Yekbûyî ve ji bo armancên statîstîkî bi fermî têne nas kirin. Ev in: Spî, Niştimanî Amerîkî an Alaskanî Niştimanî, Reş an Afrîkî, Niştimanî ya Hawayîdî an Girava Pasîfîk û Mirovên Du nîjad an jî bêtir nijad.[11][12]
Hêjmara gelhe ya DYA sala 2010 | ||||
---|---|---|---|---|
Danasîna nîjadî | Rêjeya nîjadî | |||
Ewropî | 72.4% | |||
Afroamerîkî | 12.6% | |||
Asyayî | 4.8% | |||
Niştimanî Amerîkî an jî Niştecîhên Alaskanî | 0.9% | |||
Giravên Pasîfîkê | 0.2% | |||
Melez | 2.9% | |||
Nîjadên din | 6.2% | |||
Tevahî | 100.0% | |||
Panspanî û Amerîkaya Latînî: 16.3% |
Dîn[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Derbarê baweriya dînî ya xelkê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê de 80,5% xiristiyan (51,3% protestanî, 23,9% katolîk û 1,7% mormon) in. 16,1% ateîst in, 1,7% cihû 0,7% budîst, 0,6% misilman û 2,1% hindû.[13]
Erdnîgarî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Sînor[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Dirêjiya sînoran 12 034 km ye :
- 8 893 km bi Kanada re (ji vê 2 477 km bi Alaska re ye)
- 3 326 km bi Meksîk re
- 29 km bi Kûba re (sînorê Guantanamo)
Erdnîgariya fîzîkî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
- Çend agahî:
- Bajarê Nifûsa wî herî zêde : New York (19 mîlyon kes)
- Nuxteya herî bilind : Çiyayê Denalî li Alaska (6 194 metre)
- Nuxteya herî nizm : Badwater li Newala mirinê li Kalîforniyayê (- 86 metre)
- Çemê herî mezin : Mîsîsîpî-Mîsûrî
Çiyayên volkanîk[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Çiyayên volkan ên aktîv bi piranî li rojava, li Alaska û li ser giravên Hawaî dikevin:
- Çiyayê Rainier (4392 m.), Washington
- Çiyayê Shasta (4322 m.), Kalîforniya
- Çiyayê Loa (4171 m.), Hawaî
- Çiyayê Adams (3743 m.), Washington
- Çiyayê Hood (3429 m.), Oregon
- Çiya-cemed Peak (3213 m.), Washington
- Çiyayê Redoubt (3108 m.), Alaska
- Çiyayê Saint Helens (2549 m.), Washington
Çemên herî mezin û dirêj ên DYA'yê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
- Mîsîsîpî-Mîsûrî : 6 270 km
- Rio Mezin : 3 060 km
- Arkansas : 2 348 km
- Kolorado : 2 317 km
- Ohio : 2 102 km
- Columbia : 2 044 km
- Çemê Snakeyê : 1 670 km
Golên DYA'yê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Rûbera Golên Mezin bi timamî 250 000 km² ye.
- Lîsteya golên herî mezin:
- Golên din ên girîng:
Bajarên herî mezin[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
ji 4an 3 ê nifûsa DYAyê li Bakur-rojhilatê welêt dijîn.
- Bajarên herî mezin û jimara wan a nîştecihan[çavkanî hewce ye]:
- New York (New York) : 24 112 176
- Los Angeles (Kalîforniya) : 18 313 809
- Şikago (Illinois) : 11 318 384
- Washington DC - Baltimore : 8 026 607
- San Francisco (Kalîforniya) : 7 159 693
- Fîladelfiya (Pensîlvanya) : 5 951 797
- Dallas (Teksas) : 5 931 956
- Detroit (Michigan) : 5 905 754
- Boston (Massachusetts) : 5 809 111
- Miami (Florîda) : 5 726 495
- Hûston (Teksas) : 5 280 752
- Atlanta (Georgia) : 5 034 362
50 Dewletên DYA'yê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
- ↑ 36 U.S.C. § 302 Dirûşma netewî
- ↑ Dept. of Treasury, 2011
- ↑ "U.S. Code: Title 36, 304". United States Code. United States: Cornell Law School. 12 tebax 1998. Roja wergirtinê: 15 sibat 2015.
The composition by John Philip Sousa entitled 'The Stars and Stripes Forever' is the national march.
- ↑ "USA". U.S. Census Bureau. Ji orîjînalê di 2001-03-10 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 27ê hezîranê, 2014.
{{cite web}}
: Check date values in:|accessdate=
(alîkarî) - ↑ "U.S. and World Population Clock". United States Census Bureau. Roja wergirtinê: 21ê tîrmehê, 2016.
{{cite web}}
: Check date values in:|accessdate=
(alîkarî) - ↑ "Report for Selected Countries and Subjects". IMF. Roja wergirtinê: 19ê hezîranê, 2016.
{{cite web}}
: Check date values in:|accessdate=
(alîkarî) - ↑ "OECD Income Distribution Database: Gini, poverty, income, Methods and Concepts". Organisation for Economic Co-operation and Development.
- ↑ "Global inequality: How the U.S. compares". Pew Research.
- ↑ "Income Distribution and Poverty : by country – INEQUALITY". OECD. Ji orîjînalê di 2ê nîsanê, 2015 de hat arşîvkirin.
{{cite web}}
: Check date values in:|archivedate=
(alîkarî) - ↑ "2015 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2015. Roja wergirtinê: 14ê kanûna pêşîn, 2015.
{{cite web}}
: Check date values in:|accessdate=
(alîkarî) - ↑ "Revisions to the Standards for the Classification of Federal Data on Race and Ethnicity". web.archive.org. 15 adar 2009. Ji orîjînalê di 8 sibat 2004 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 14 kanûna pêşîn 2020.
- ↑ "U.S. Census Bureau Home Page". web.archive.org. 27 kanûna pêşîn 1996. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 27 kanûna pêşîn 1996. Roja wergirtinê: 14 kanûna pêşîn 2020.
{{cite web}}
: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) - ↑ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 25 kanûna pêşîn 2018 de hat arşîvkirin, roja wergirtinê: 9 çiriya pêşîn 2012
Girêdanên derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
- 150-saliya hevkeşifkirina kurd û emerîkiyan, Rohat Alakom, STOCKHOLM, 23/6 2005, NEFEL Girêdana arşîvê 2007-09-29 li ser Wayback Machine
Ev gotara kurt şitlekê ye. Heke tu bixwazî berfireh bikî pê li biguhêre bike. (Çawa?) |