Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê

United States of America
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê; United States of America
Ala	Mertal
	Dirûşm: "In God we trust" Kevneşopî yên dirûşmên din "E pluribus unum" (latînî) (de facto); "Di piraniyê de yek" ; "Annuit cœptis" (latînî); "Ew peyanên me çêtir dîtin" ; "Novus ordo seclorum" (latînî); "Pergala sedsala nû" ;
	Sirûd: "The Star-Spangled Banner"; ; Marş: "The Stars and Stripes Forever";
Paytext	Washington DC; 38°53′Bk 77°01′Ra / 38.883°Bk 77.017°Ra
Bajarê mezin	New York City ; 40°43′Bk 74°00′Ra / 40.717°Bk 74.000°Ra
Zimanên fermî	Asta federal
Zimanê neteweyî	Îngilîzî
Komên etnîkî	72.41% Spî ; 12.61% Reş ; 9.11% Yên din/Piretnîkî ; 4.75% Asyayî ; 1.12% Binkî
Demonîm	Amerîkan
Rêveberî	Komara federal a serokatiyê
Pêşvebirî	Encûmen
Serxwebûn ji Brîtanya
Rûerd
Gelhe
TBH (PHK)	2016 texmînkirin
TBH (nomînal)	2016 texmînkirin
Gini (2013)	40.8; navîn
PPM (2014)	0.915; pir bilind · 8.
Dirav	USD ($) (USD)
Demjimêr	(UTC−4 heta −12, +10, +11)
Celebê dîrokê	MM/RR/SSSS
Hatûçûna ajotinê	rast
Koda telefonê	+1
ISO 3166	US
Înternet TLD	.us .gov .mil .edu

Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê bi kurtasî DYA (bi îngilîzî: United States of America) welatekî li Amerîkaya Bakur e. DYA ji 50 dewletan pêk tê. 48 dewlet di navbera Kanada û Meksîkê de ne. Alaska li bakurê Kanadayê, Hawaî jî di Okyanûsa Pasîfîk de dimîne.

Nav[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Hem di kurdî û hem jî di gelek zimanên din de gelek navên vî welatî hene:

Amerîka, Emrîka
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê
Wîlayetên Hevgirtî yên Amerîkayê û hwd.

Dîrok[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Axa DYAyê ya îro berê di bin destê Xwecihên Amerîkayê de bû (ji wan re tê gotin çermesor lê ev ne rast e). Çermesorên vir ji gellek eşîran pêk dihat in, bi gellek zimanan diaxivîn û çandên wan cûrbecûr û ji hev cuda bûn.

Îro pir zêde tişt ji çanda wan nemaye^{[çavkanî hewce ye]}. Di sedsalên 16 û 17an de ewropî hêdî hêdî li vir bi cih bûn. Bi piranî Brîtanî (Îngilîz, Skot) û Fransayî (freng, fransiz) li bakur bi cih bûn û çandek pir cuda anîn vir.

13 koloniyên Brîtanyayê di 4 tîrmeha 1776an de li dijî Brîtanya serxwebûniya xwe îlan kirin. Di sala 1787an de jî DYAyê îlan kirin. Ev herdu tekstên îlankirinê bûye avakerê nasnameya amerîkî.

Di sedsala 20an de DYA bû hêzeke pir mezin a cîhanê. Bi taybetî jî piştî Şerê cîhanî yê duyem, ji aliyê leşkerî, aborî, siyaset û çandî ve bû yek ji dewletên herî xurt ên cîhanê. DYA hetanî belavbûna Yekitiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst serkêşiya Şerê Sar ê li dijî Yekitiya Sovyetan dikir. Piştî belavbûna Sovyetan DYA bi serê xwe bû hêza herî mezin a leşkerî a Cîhanê.

Demografîk[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji aliyê nijadî û etnîkî ve welatek pir bi cihêreng e. Seş cinsên bingehîn ji hêla Nivîsgeha Serjimêriya Dewletên Yekbûyî ve ji bo armancên statîstîkî bi fermî têne nas kirin. Ev in: Spî, Niştimanî Amerîkî an Alaskanî Niştimanî, Reş an Afrîkî, Niştimanî ya Hawayîdî an Girava Pasîfîk û Mirovên Du nîjad an jî bêtir nijad.^[11]^[12]

Hêjmara gelhe ya DYA sala 2010
Danasîna nîjadî			Rêjeya nîjadî
Ewropî			72.4%
Afroamerîkî			12.6%
Asyayî			4.8%
Niştimanî Amerîkî an jî Niştecîhên Alaskanî			0.9%
Giravên Pasîfîkê			0.2%
Melez			2.9%
Nîjadên din			6.2%
Tevahî			100.0%
Panspanî û Amerîkaya Latînî: 16.3%

Dîn[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Derbarê baweriya dînî ya xelkê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê de 80,5% xiristiyan (51,3% protestanî, 23,9% katolîk û 1,7% mormon) in. 16,1% ateîst in, 1,7% cihû 0,7% budîst, 0,6% misilman û 2,1% hindû.^[13]

Erdnîgarî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Sînor[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dirêjiya sînoran 12 034 km ye :

8 893 km bi Kanada re (ji vê 2 477 km bi Alaska re ye)
3 326 km bi Meksîk re
29 km bi Kûba re (sînorê Guantanamo)

Erdnîgariya fîzîkî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çend agahî:
- Bajarê Nifûsa wî herî zêde : New York (19 mîlyon kes)
- Nuxteya herî bilind : Çiyayê Denalî li Alaska (6 194 metre)
- Nuxteya herî nizm : Badwater li Newala mirinê li Kalîforniyayê (- 86 metre)
- Çemê herî mezin : Mîsîsîpî-Mîsûrî

Çiyayên volkanîk[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çiyayê Hood, Oregon

Çiyayên volkan ên aktîv bi piranî li rojava, li Alaska û li ser giravên Hawaî dikevin:

Çiyayê Rainier (4392 m.), Washington
Çiyayê Shasta (4322 m.), Kalîforniya
Çiyayê Loa (4171 m.), Hawaî
Çiyayê Adams (3743 m.), Washington
Çiyayê Hood (3429 m.), Oregon
Çiya-cemed Peak (3213 m.), Washington
Çiyayê Redoubt (3108 m.), Alaska
Çiyayê Saint Helens (2549 m.), Washington

Çemên herî mezin û dirêj ên DYA'yê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dîmenek ji Kanyona Mezin

Mîsîsîpî-Mîsûrî : 6 270 km
Rio Mezin : 3 060 km
Arkansas : 2 348 km
Kolorado : 2 317 km
Ohio : 2 102 km
Columbia : 2 044 km
Çemê Snakeyê : 1 670 km

Golên DYA'yê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Wêneya satelît a Golên Mezin

Rûbera Golên Mezin bi timamî 250 000 km² ye.

Lîsteya golên herî mezin:

Gola Powell, Utah

Golên din ên girîng:

Bajarên herî mezin[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

ji 4an 3 ê nifûsa DYAyê li Bakur-rojhilatê welêt dijîn.

Bajarên herî mezin û jimara wan a nîştecihan^{[çavkanî hewce ye]}:

New York (New York) : 24 112 176
Los Angeles (Kalîforniya) : 18 313 809
Şikago (Illinois) : 11 318 384
Washington DC - Baltimore : 8 026 607
San Francisco (Kalîforniya) : 7 159 693

Şikago, Illinois

Fîladelfiya (Pensîlvanya) : 5 951 797
Dallas (Teksas) : 5 931 956
Detroit (Michigan) : 5 905 754
Boston (Massachusetts) : 5 809 111
Miami (Florîda) : 5 726 495
Hûston (Teksas) : 5 280 752
Atlanta (Georgia) : 5 034 362

50 Dewletên DYA'yê[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Nexşeya Dewletên DYAyê

Nav	Koda Postê bi kurtasî	Navê Îngilîzî	Paytext
A
Alabama	AL	Alabama	Montgomery
Alaska	AK	Alaska	Juneau
Arîzona	AZ	Arizona	Phoenix
Arkansas	AR	Arkansas	Little Rock
C
Kalîforniya	CA	California	Sacramento
Karolîna Bakur	NC	North Carolina	Raleigh
Karolîna Başûr	SC	South Carolina	Columbia
Kolorado	CO	Colorado	Denver
Connecticut	CT	Connecticut	Hartford
D
Dakotaya Bakur	ND	North Dakota	Bismarck
Dakotaya Başûr	SD	South Dakota	Pierre
Delaware	DE	Delaware	Dover
F
Florîda	FL	Florida	Tallahassee
G
Georgia	GA	Georgia	Atlanta
H
Hawaii	HI	Hawaii	Honolulu
I
Îdaho	ID	Idaho	Boise
Illinois	IL	Illinois	Springfield
Indiana	IN	Indiana	Indianapolis
Iowa	IA	Iowa	Des Moines
K
Kansas	KS	Kansas	Topeka
Kentucky	KY	Kentucky	Frankfort
L
Louisiana	LA	Louisiana	Baton Rouge
M
Maine	ME	Maine	Augusta
Maryland	MD	Maryland	Annapolis
Massachusetts	MA	Massachusetts	Boston
Michigan	MI	Michigan	Lansing
Minnesota	MN	Minnesota	Saint Paul
Mîsîsîpî	MS	Mississippi	Jackson
Missouri	MO	Missouri	Jefferson City
Montana	MT	Montana	Helena
N
Nebraska	NE	Nebraska	Lincoln
Nevada	NV	Nevada	Carson City
Nû Hampshire	NH	New Hampshire	Concord
Nû Jersey	NJ	New Jersey	Trenton
Nû Meksîk	NM	New Mexico	Santa Fe
New York	NY	New York	Albany
O
Ohio	OH	Ohio	Columbus
Oklahoma	OK	Oklahoma	Oklahoma City
Oregon	OR	Oregon	Salem
P
Pensîlvanya	PA	Pennsylvania	Harrisburg
R
Rhode Island	RI	Rhode Island	Providence
T
Tennessee	TN	Tennessee	Nashville
Teksas	TX	Texas	Austin
U
Utah	UT	Utah	Salt Lake City
V
Vermont	VT	Vermont	Montpelier
Vîrjînya	VA	Virginia	Richmond
Vîrjînyaya Rojava	WV	West Virginia	Charleston
W
Washington	WA	Washington	Olympia
Wisconsin	WI	Wisconsin	Madison
Wyoming	WY	Wyoming	Cheyenne

Çavkanî[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

↑ 36 U.S.C. § 302 Dirûşma netewî
↑ Dept. of Treasury, 2011
↑ "U.S. Code: Title 36, 304". United States Code. United States: Cornell Law School. 12 tebax 1998. Roja wergirtinê: 15 sibat 2015. The composition by John Philip Sousa entitled 'The Stars and Stripes Forever' is the national march.
↑ "USA". U.S. Census Bureau. Ji orîjînalê di 2001-03-10 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 27ê hezîranê, 2014. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (alîkarî)
↑ "U.S. and World Population Clock". United States Census Bureau. Roja wergirtinê: 21ê tîrmehê, 2016. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (alîkarî)
↑ "Report for Selected Countries and Subjects". IMF. Roja wergirtinê: 19ê hezîranê, 2016. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (alîkarî)
↑ "OECD Income Distribution Database: Gini, poverty, income, Methods and Concepts". Organisation for Economic Co-operation and Development.
↑ "Global inequality: How the U.S. compares". Pew Research.
↑ "Income Distribution and Poverty : by country – INEQUALITY". OECD. Ji orîjînalê di 2ê nîsanê, 2015 de hat arşîvkirin. {{cite web}}: Check date values in: |archivedate= (alîkarî)
↑ "2015 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2015. Roja wergirtinê: 14ê kanûna pêşîn, 2015. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (alîkarî)
↑ "Revisions to the Standards for the Classification of Federal Data on Race and Ethnicity". web.archive.org. 15 adar 2009. Ji orîjînalê di 8 sibat 2004 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 14 kanûna pêşîn 2020.
↑ "U.S. Census Bureau Home Page". web.archive.org. 27 kanûna pêşîn 1996. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 27 kanûna pêşîn 1996. Roja wergirtinê: 14 kanûna pêşîn 2020.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
↑ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 25 kanûna pêşîn 2018 de hat arşîvkirin, roja wergirtinê: 9 çiriya pêşîn 2012

Girêdanên derve[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê de hene.

150-saliya hevkeşifkirina kurd û emerîkiyan, Rohat Alakom, STOCKHOLM, 23/6 2005, NEFEL ^{Girêdana arşîvê 2007-09-29 li ser Wayback Machine}

Ev gotara kurt şitlekê ye. Heke tu bixwazî berfireh bikî pê li biguhêre bike. (Çawa?)

[1] 36 U.S.C. § 302 Dirûşma netewî

[2] Dept. of Treasury, 2011

[national_march-3] "U.S. Code: Title 36, 304". United States Code. United States: Cornell Law School. 12 tebax 1998. Roja wergirtinê: 15 sibat 2015. The composition by John Philip Sousa entitled 'The Stars and Stripes Forever' is the national march.

[Cen2013Summary-4] "USA". U.S. Census Bureau. Ji orîjînalê di 2001-03-10 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 27ê hezîranê, 2014. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (alîkarî)

[5] "U.S. and World Population Clock". United States Census Bureau. Roja wergirtinê: 21ê tîrmehê, 2016. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (alîkarî)

[6] "Report for Selected Countries and Subjects". IMF. Roja wergirtinê: 19ê hezîranê, 2016. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (alîkarî)

[7] "OECD Income Distribution Database: Gini, poverty, income, Methods and Concepts". Organisation for Economic Co-operation and Development.

[8] "Global inequality: How the U.S. compares". Pew Research.

[9] "Income Distribution and Poverty : by country – INEQUALITY". OECD. Ji orîjînalê di 2ê nîsanê, 2015 de hat arşîvkirin. {{cite web}}: Check date values in: |archivedate= (alîkarî)

[10] "2015 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2015. Roja wergirtinê: 14ê kanûna pêşîn, 2015. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (alîkarî)

[11] "Revisions to the Standards for the Classification of Federal Data on Race and Ethnicity". web.archive.org. 15 adar 2009. Ji orîjînalê di 8 sibat 2004 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 14 kanûna pêşîn 2020.

[12] "U.S. Census Bureau Home Page". web.archive.org. 27 kanûna pêşîn 1996. Ji orîjînalê hat arşîvkirin li 27 kanûna pêşîn 1996. Roja wergirtinê: 14 kanûna pêşîn 2020.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)

[13] Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 25 kanûna pêşîn 2018 de hat arşîvkirin, roja wergirtinê: 9 çiriya pêşîn 2012

[1]

[2]

[3]

[a]

[b]

[4]

[c]

[d]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[e]

[f]

[11]

[12]

[13]

n g b Welatên Amerîkayê
Amerîkaya Bakur	Bermûda (Keyaniya Yekbûyî) • Kanada • Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê • Grînlenda (Danîmarka) • Meksîk • Saint-Pierre û Miquelon (Fransa)
Amerîkaya Navîn	Belîze • Girava Clipperton (Fransa) • Kosta Rîka • Guatemala • Hondûras • Nîkaragua • Panama • El Salvador
Karîb	Anguîla (Keyaniya Yekbûyî) • Antîgua û Berbûda • Arûba (Holenda) • Bahamas • Barbados • Bonêr (Holenda) • Giravên Kaymanê (Keyaniya Yekbûyî) • Kûba • Kûrasao (Holenda) • Komara Domînîk • Domînîk • Grenada • Guadeloupe (Fransa) • Îles des Saintes (Fransa ; Guadeloupe) • Marie-Galante (Fransa ; Guadeloupe) • La Désirade (Fransa ; Guadeloupe) • Haîtî • Jamaîka • Martinique (Fransa) • Montserrat (Keyaniya Yekbûyî) • Navassa Island (DYA ) • Porto Rîko (DYA ) • Saba (Holenda) • Saint-Barthélemy (Fransa) • Saint Kitts û Nevîs • Sint-Eustatius (Holenda) • Saint-Martin (Fransa) • Sint Maarten (Holenda) • Saint Vincent û Granada • Saint Lucia • Trînîdad û Tobago • Giravên Turk û Kaîkos (Keyaniya Yekbûyî) • United States Virgin Islands (DYA ) • British Virgin Islands (Keyaniya Yekbûyî)
Amerîkaya Başûr	Arjentîn • Bolîvya • Brezîl • Şîle • Kolombiya • Ekuador • Georgiaya Başûr û giravên Sandwichê yên Başûr (Keyaniya Yekbûyî) • Guyana • Guyaneya Fransî (Fransa) • Giravên Falkland (Keyaniya Yekbûyî) • Paraguay • Perû • Sûrînam • Ûrûguay • Venezuela