Sûrî: Cudahiya di navbera guhartoyan de

Content deleted Content added

Inline

Guhartoya 14:19, 22 tebax 2023

الجمهورية العربية السورية
Al-Jumhūriyyah al-'Arabiyyah as-Sūriyyah

Komara Erebî ya Sûriye


(Ala)	(Nîşan)

Sirûda netewî: Homat el-Diyar

Zimanên fermî

Erebî

Paytext

Şam
33°30′Bk 36°18′Rh / 33.500°Bk 36.300°Rh

Bajarê mezin

Heleb

Sîstema siyasî

Komar

- Serkomar
- Serekwezîr

Beşar el-Ased
Muhammad Naji al-Otari

Rûerd
- Giştî
- Av (%)

185.180 km²
1,1

Gelhe
- Giştî (2020)
- Berbelavî

17.500.657 kes
119,9 kes/km²

Serxwebûn

17'ê avrêlê 1946 ji Fransayê

Dirav

Pounda sûrî (SYP)

Dem

UTC+2

Nîşana înternetê

.sy

Koda telefonê

+963

Sûrî (bi erebî: سوريا ‎ Sūriyā) an jî Komara Erebî ya Sûriye (الجمهورية العربية السورية Al-Jumhūriyyah al-'Arabiyyah as-Sūriyyah) welat û dewletekî li rojhilata navîn e. Sûrî welatekî xwedî deştên bi adan û çiyayên bilind e. Li Sûriyê komên etnîkî û dînî yên cihêreng ê ku piraniya wan ji Ereb, Kurd, Tirkmen, Asûrî, Ermenî, Çerkez, Mandayî û Yewnaniyan pêk tê hene. Komên dînî yên Sûriyê Sunnî, Xiristiyan, Elewî, Durzî, Îsmaîlî, Mendayî, Şîe, Selefî û Êzidî ne. Paytext û bajarê herî mezin ê Sûriyê bajarê Şamê ye.

Palmura (en)

Dîrok

Gelhenasî

Gelên Sûriye

Wekî ku tê zanîn, hêjmara hemwelatiyên Sûriye zêdeyî 19 milyonan ne, %70 -80-ên van jî ne ereb in. Hêjmarek mezin Kurd in (li gorî sîyaseymedarên kurd yê Sûriye, sê milyon kurd hene; hinek jî dibêjin ku sê milyon in) her wiha jî hêjmarek pir mezin ji aramî (sûryanî), tirkmen, ermenî, druzî û hîn jî hene.

Ev gelan jî di heremên xwe yên esîl de dijîn û di dîrokê de îsbatên hebûna wan hene, lê dewleta Sûriye ya Baasîzm (Nasirîzim), van hemûyan înkar dike û ji bilî ereban tu kesî nasnakê. Yanî dive ku her kes bibe Ereb. Ku tu nebî Ereb jî, wê demê tu bi îxanet û ajantiya împeryalîzmê û Sehyunîzmê ve têy suçdar kirinê.

Ol

Li gelî Sûriyeyê 90% xwe misilmanên ne. (74% sunî û 16% alawî/druzî). 10% en xwe xristiyanên in. ^[1]

Parêzgehên Sûrî

Bajarên mezin Şam, Haleb û Hims in. Bajarên ku bi piranî kurd in Efrîn, Heseke, Qamişlo, Dêrîk, Kobanî, Serê Kaniyê, Amûdê û Tirbespî ne.

Kantonên kurdnişîn

Revêberî

Rejîma Sûriye ya ku di bin destê hişk û reş yê partiya “El-Baas” (ya ku bi înqîlabeke hovane derbasî ser desthilatiyê bû) de ye. Ev bû çiqas salin bi dîktatoriyeke ku nayê wesfkirinê û bi riya girtin, zilm, zor, zext û tirsandin û tehdîd û kuştinan re desthilatdariya xwe ya diktator bi rêve dibe û didomîne. Desthilatiya ku di destê malbata Hafiz el-Ased û çend mirov û xulamên wan yên hov de ye, hemû ecayib û felaket bi serê gel de anîn. Di destpêkê, di sere gelê xwe (Ereb) de û pişt re jî, di sere hemû gel û netewên ku bi darê zorê tevlî dewleta Sûriye kirine anîn.

Têkiliyên derve yên Sûrî

Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê

Çavkanî

^ Middle East: Syria ^{Girêdana arşîvê 2017-12-29 li ser Wayback Machine} wwww.cia.gov

Girêdanên derve

Li Wikimedia Commons medyayên di warê Sûrî de hene

Malpera eşîra Dorika

[1] Middle East: Syria ^{Girêdana arşîvê 2017-12-29 li ser Wayback Machine} wwww.cia.gov

[1]

@@ Rêz 43: / Rêz 43: @@
 [[Wêne:Palmyre - théâtre pano.jpg|thumb|{{Girêdan|Palmura|en|Palmyra}}]]
-==Dîrok==
+== Dîrok ==
-[[Wêne:Cilician Armenia-en.svg|thumb|{{Girêdan|Kîlîkya Ermenî|en|Cilician Armenia}}, 1199–1375]]
-[[Wêne:Schedel Damaskus 1497.jpg|thumb|[[Şam]], ''{{Girêdan|Schedelschen Weltchronik|de}}'', 1497]]
-Piştî encamdana [[Şerê Cîhanî yê Yekem]], di navbera [[Împeratoriya Osmanî]] û dewletên Ewropî de [[Peymana Versayê]] hate destnîşan kirin. Bi dûçûna vê hevpeymanê Osmanî dê serxwebûna dewletên Ereb bi şerta mandatiya [[Fransa]] û [[Brîtanya]] dê qebûl bike. Li sala 1922yê de di Cemiyeta Netewan de ev mafên van dewletan hatin pejirandin. Bi dûçûna vê rêkeftinê [[Îraq]] û [[Filistîn]] dê di bin berpirsiyariya Brîtanyayê de, Libnan û Suriye jî dê di bin berpirsiyariya Fransa de be. Li vî demî kurê Şerîfê Mekeyê Huseyîn; Faysal li dijî Fransayê serhildanek da destpê kirin ku Suriyeyê bike di bin desthilata xwe de lê ev serhildan hate vemirandin. Piştî têkçûnêe Faysal diçe Îraqê.
-Berî şerê cîhanê yê duyem di nav dewletên ewropayî de li her derê cîhanê de miadeleyek hebû. Ji ber tirsa ketina Almanan bo rojhilata navîn di xizîrana 1941ê de Brîtanyayê ji bo alîkarkirina Fransayê, Suriye dagir kir. Piştî xelasbûna şer di dawiya sala 1945ê de bi hevpeymaneke Brîtanya û Fransayê, her du dewletan hêzên xwe ji Sûrî vekişandin û dewleta Sûrî ya serbixwe ava bû.
-Li Sûrî derbeya leşkerî çêbû û terefdarên Cemal Ebdulnasir bûn desthilat. Di reşemeha 1958ê de Sûrî û Misirê bi navê Komara Yekgirtî ya Ereb ava kirin. Lê li sala 1961ê de li Sûrî derbeya leşkerî çêbû û ev komar jî hate rûxandin.
-Piştî şerê 1967ê bi binketina dewletên Ereb xelas bû, li nav dewletên Ereb jî guherîn destpê kirin. Li Surîyê li sala 1970ê de bi rêberiya Hafiz Esad derbeyeke leşkerî pêkhat û bû desthilatê nû.
-Li sala 1973ê de Misirê ji nişka ve êrîş bir ser leşkerên Îsraîlî yên li derdora Kanala Sûveyşê. Di vî wextî de jî leşkerên Suriyê êrîş bir ser girên Golanê. Bi alikariya [[DYA]]yê ev rewş guherî û bi serketina Îsraîlê bidawî bû. Ji ber vê helwesta DYAyê dewletên Ereb û [[OPEC]]ê ambargoya petrolê dana ser dinyayê û bahayê petrolê zêde bûn. 2 sal piştî şer, bi berevaniya DYAyê Sûrî û Îsraîl pêkahtin û Îsraîl ji ax3en dagirkirî derket.
-===Desthilata Osmaniyan===
-{{Gotara bingehîn|Împeratoriya Osmanî}}
-[[Wêne: Ottoman Syria.png|thumb|Erdnigarîya Osmanîya Sûrî]]
-Sûriyeya Osmanî di destpêka sedsala 16-an de piştî dagirkirina ji Sultanatiya Memlûkan ji aliyê Osmaniyan ve wekî yek eyaleta (parêzgeh) Eyaleta Şamê hate organîzekirin. Di sala 1534'an de Eyaleta Helebê bû rêveberiyeke cuda. Eyaleta Trablusê di sala 1579an de ji parêzgeha Şamê hat avakirin û paşê Eyaleta Edeneyê ji Helebê hat perçekirin. Di sala 1660 de, Eyaleta Safed hate damezrandin û piştî demek kurt navê Sidon Eyalet hate binavkirin; di sala 1667 de, Mîrnişîna Çiyayê Libnanê di hundurê parêzgeha Sidonê de statuyek xweseriya taybetî hate dayîn, lê di 1841 de hate hilweşandin û di 1861 de ji nû ve wekî Mount Libnan Mutasarrifate hate saz kirin. Piştî reformên Tanzîmatê yên sala 1864an, eyaleyên Sûriyê hatin guhertin û bûn Vilayeta Sûriyê, Wîlayeta Helebê û Wîlayeta Beyrûtê. Di dawiyê de, di sala 1872-an de Muteserrîfetiya Qudsê ji Vilayeta Sûriyê hate parçekirin û bû rêveberiyek xweser û xwedî statuyeke taybet.
-===Di şerê cîhanî yê yekem de===
-Di van du salên ku piştî dawiya şer di sala 1918-an de û li gorî peymana Sykes-Picot ku di dema şer de ji hêla Brîtanya û Fransa ve hatî îmzekirin- Brîtanya piraniya Mezopotamyaya Osmanî (Iraqa nûjen) û beşê başûr kontrol kir. Sûriyeya Osmanî (Filistîn û Transurdan), lê Fransiyan li Sûriyeyê mayîna Osmanî, Lubnan, Alexandretta (Hatay) û beşek ji başûrê rojhilatê Tirkiyeyê kontrol kirin. Di destpêka salên 1920-an de, kontrola Brîtanya û Fransa li ser van herêman bi sîstema desthilatdariya Cemiyeta Miletan fermî bû, û di 29ê Îlona 1923an de, Fransa wek Komela Miletan li Sûriyê hat erkdarkirin, ku di nav axa Lubnan û Alexandretta ya îroyîn de ye. ji bilî Sûriyeya nûjen.
-[[Wêne: FEisalKingdom.png|thumb|Percê kirina Kolonlîyalê Fransê, Sûrî.]]
-Rêvebiriya herêmê di bin destê Fransiyan de bi rêya çend hikûmet û herêmên cuda pêk hat, di nav wan de Federasyona Sûriyê (1922-24), Dewleta Sûriyê (1924-30) û Komara Sûriyê (1930-1950). her weha dewletên piçûk: Dewleta Lubnana Mezin, Dewleta Elewiyan û Dewleta Cebel Durzî. Dewleta Hatayê di sala 1939an de ji aliyê Tirkiyê ve hat girêdan. Desthilatdariya Fransayê heta sala 1946an dom kir, dema ku leşkerên Fransî di dawiyê de ji Sûriye û Lubnanê derketin, ku herduyan di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de serxwebûna xwe îlan kiribûn.
-===Komara Yekbûyî ya Ereb(1958-28 îlon 1961)===
-[[Wêne: United Arab Republic (orthographic projection).svg|thumb|Komara Yekbûyî ya Ereb bi nexşe]]
-Komara Erebî ya Yekbûyî di 1ê Sibata 1958an de wek gava yekem ber bi dewleteke mezin a pan-erebî ve hat damezrandin, ku di eslê xwe de ji aliyê komek serkirdeyên siyasî û leşkerî li Sûriyê ji Serokê Misrê Cemal Ebdul Nasir re hatibû pêşniyarkirin.
-Hestên Pan-Ereb bi kevneşopî li Sûriyê pir xurt bû, û Nasir kesayetek qehremanek populer bû li seranserê cîhana erebî piştî Krîza Sûsê ya 1956-an. Ji ber vê yekê li Sûriyê ji bo yekbûna bi Misrê Nasir re piştgiriyek gelêrî ya berbiçav hebû. Partiya Sosyalîst a Erebî ya Baasê parêzerê sereke yê yekitiyeke wiha bû.
-Di nîvê sala 1957-an de, hêzên rojavayî dest bi fikaran kirin ku Sûriye nêzîkî desthilatdariya Komunîst bû; Partiyeke Komunîst a bi rêxistinkirî hebû û serfermandarê artêşê yê nû, Afif el-Bizrî, sempatîzanekî komunîst bû. Ev yek bû sedema qeyrana Sûriyê ya sala 1957an û piştî wê jî Sûriyan hewldanên xwe yên yekbûna bi Misrê re xurt kirin. Nasir ji şandeke Sûrî re, ku di nav wan de Serok Şukrî El-Quwatli û Serokwezîr Xalid el-Azem jî hebûn, got ku ew hewce ne ku hikûmeta xwe ji Komunîstan paqij bikin, lê şandê bertek nîşan da û hişyarî da wî ku tenê yekîtîya tev Misrê dê dawî li "tehdîda komunîst" bîne. Li gorî Abdel Letîf Boghdadî, Nasir di destpêkê de li dijî yekitiya tevahî ya bi Sûriyê re li ber xwe da û li şûna wê yekitiyek federal erê kir. Lêbelê, Nasser "bêtir ji desthilatdariya komunîst ditirsiya" û li ser yekbûnek tevahî li hev kir. Zêdebûna hêza Partiya Komunîst a Sûriyê, di bin serokatiya Xalid Bakdaş de, Partiya Beis a Sûriyê nîgeran kir, ku ji ber qeyraneke navxweyî ya ku endamên payebilind ên payebilind dilgiran bûn ku jê rizgar bibin, nîgeran kir. Ji dema hilweşandina rejîma leşkerî ya Edîb El-Şişeklî di sala 1954’an de Sûriye xwedî hikûmeteke demokratîk bû û zexta gel a ji bo yekîtiya Ereban di pêkhateya parlamentoyê de xwe nîşan da.
-===Komara Sûrî ya Ereb(28 îlon 1961-...)===
-Di Şerê Kendavê yê yekem de (1980-1988), Sûriyê li dijî Iraqê di bin serokatiya Sedam Huseyn de, ku ew jî ji aliyê Partiya Baas ve dihat birêvebirin, piştgirî da Îranê. Piştî ku leşkerên Îraqî Kuweyt dagir kirin, Sûrîye di şerê duyemîn ê Kendavê de beşdarî rizgarkirina Kuweytê bû. Têkiliyên bi welatê cîranê rojhilat re ji sala 1997-an ve tenê bi qismî normal bûn, lê têkiliyên dîplomatîk ên ku di sala 1980-an de qut bûbûn, heya Mijdara 2006-an ji nû ve dest pê nekiribûn.
-Di sala 1994’an de kurê Esad yê mezin Basil El-Esed ku dê şûna wî bigire, li nêzî balafirgeha Şamê di qezayeke trafîkê de hat kuştin.
-Piştî mirina serokê Sûriyê Hafiz el-Esed di 10ê Hezîrana 2000ê de, kurê wî yê biçûk Beşar Esed di 10ê Tîrmehê de piştî guhertina destûrî di derbarê temenê herî kêm ji bo serokekî bi piraniya %97.29 (fermî). encamên hilbijartinê). Bihara Şamê ku reformên demokratîk armanc dikir, di bin destê wî de dest pê kir.
-Baschar di destpêkê de ji bavê xwe lîberaltir dihat hesibandin, ji ber ku wî li Londonê dixwend, di nav tiştên din de, û hem jî zewicî. Nîşana yekem a kursa siyasî ya nû serbestberdana 600 girtiyên siyasî di Mijdara 2000 de bû. Bikaranîna Înternetê di dema Beşar de destûr hat dayîn. Lêbelê, di Îlona 2001 de, endamên naskirî yên muxalefetê dîsa hatin girtin. Di bihara 2004 de, piştî xwenîşandan û pevçûnên bi servîsên ewlehiyê re, bi sedan kurdên sûrî, ku zarok jî di nav de hebûn, hatin girtin û kuştin. Ev xwepêşandan li Qamişlo, Amûdê û Efrînê ku piraniya wan Kurd lê dijîn, hatin lidarxistin.
-Di Sibata 2005an de, karwanê otomobîla Refîq Herîrî, serokê berê yê hikûmeta Lubnanê, li Beyrûtê hat kuştin. Ji ber ku îşaretên xebatên servîsên veşartî hebûn, zextên li ser Sûriyeyê zêde bûn. DYE bi taybetî serokatiya wî bi kuştinê tawanbar kir. Lê Fransa jî daxwaza serweriya tam a Lubnanê ji Sûriyê kir. Di Gulana 2005 de, Serok Esed bi qismî van daxwazan da.
-Di serdema desthilatdariya xwe de, Beşar Esed jî li dora xwe mezhebeke xurt a kesayetiyê ava kir.
-=== Şerê navxweyî yê Sûriyê ji 2011an ===
-{{Gotara bingehîn| Şerê navxweyî yê Sûriyê}}[[Wêne: Syrian Civil War map.svg|thumb|Nexşeya Partîyan li ku kontrol dikin li Sûrî.]]
-Ji Adara 2011an vir ve li dijî hikûmeta Esed xwenîşandan hebûn, ku bi mehan veguherî şerekî navxweyî. Di Nîsana 2016 de, nûnerê taybet ê Neteweyên Yekbûyî (NY) ji bo Sûriyê, Staffan de Mistura, texmîn kir ku ji destpêka şer ve 400,000 kes hatine kuştin. Nêzîkî 12,9 mîlyon Sûrî li hundur an derveyî Sûriyê direvin. Hem li dijî mûxalefet û gelê sivîl ên girêdayî hikûmetê û hem jî li gelek cihan li dijî xebatkarên saziyên giştî gelek komkujî hatin kirin. Komên muxalefetê yên cuda jî şerê hev dikin.
-Komkujiya li herêma Hûlayê di dawiya Gulana 2012’an de bû sedema coşek mezin. Ev tawan ji aliyekî ve girêdayî dewletê û milîsên girêdayî dewletê (Şebîha) an ji aliyê din ve girêdayî hêzên opozîsyonê yên weke Artêşa Azad a Sûriyê (AAS) û komên din ên şerker in. AAS ji aliyê hukûmeta tirk û hukûmeta amerîkî ve çek tê dayîn. Di sala 2013an de, Komeleya Komîteyên Neteweyî yên Mertala Şîn (ANCBS), ku navenda wê li Den Haagê ye, xwedî mîsyonên berfereh li Sûriyê bû ji bo parastina samanên çandî (mûze, arşîv, şûnwarên arkeolojîk) ku ji ber şerê navxweyî, alozî û dizî, abîdeyên, avahî û hwd.), ji ber ku di gelek rewşan de aliyên şer bi qestî hewl didin ku mîrata çandî û bîreweriya dijber têk bibin.
-Di vê pêvajoyê de “lîsteyên grevê tune” jî hatin amadekirin. Ji bihara 2011ê ve, xwenîşandanên li dijî hikûmeta Sûriyê veguherî şerê navxweyî li Sûriyê, ku Rewangeha Sûrî bo Mafên Mirov texmîn dike ku heta niha (3/2017) zêdetirî 465,000 kesan jiyana xwe ji dest dane. Zêdetirî 5 milyon Sûrî ji welatê xwe reviyane (ji 3/2017an de), bi piranî ber bi welatên cîran an jî Ewropayê ve. 6,3 milyonên din jî di nav Sûriyê de direvin. Şerê navxweyî bû sedema parçebûna defakto ya welat. Di Gulana 2015an de, rêxistina terorîst a Dewleta Îslamî zêdetirî nîvê xaka Sûriyê, ku bi zorê %15ê nifûsa Sûriyê lê tê de dijîn, kontrol kir, lê paytexta Şamê, 10 ji 13 navendên parêzgehan û navçeyên qelebalix li rojavayê Sûriyê. welatê ku piraniya nifûsa wê sax dijîn, di bin kontrola hêzên hikûmeta Sûriyê de ye. Herêmên mayî ji aliyê komên serhilda yên wekî Artêşa Azad a Sûriyê, milîsên Kurd û Eniya El-Nusra ya baskê El-Qaîde ve têne kontrolkirin.
 == Gelhenasî ==