Here naverokê

Ermenî

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji Ermeni hat beralîkirin)
Ermenî
Gelhe tevahî
8 - 11 mîlyon[1]
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
 Ermenistan3,018,854[2]
 Rûsya1,182,388[3]–2,900,000[4]
 Keyaniya Yekbûyî483,366 - 1,500,000[5][6]
 Fransa250,000[7]–750,000[8]
 Gurcistan248,929[9]
 Nagorno Qerebax146,573[10]
 Îran120,000[11]
 Libnan100,000[12]
 Sûrî100,000[13]
 Ûkrayna100,000[14]
 Yewnanistan80,000[15]
 Arjentîn70,000[16]
 Tirkiye60,000[17]
an ji 2 - 5 mîlyon (binere Ermeniyên li Tirkiyeyê)
 Kanada55,740[18]
 Abxazya41,864[19]
Ziman
Ermenî, kurdî, tirkî, Inglîzî
Baweriya dînî
† Filetî, Islam

Gelê Ermenî, Ermanî, Ermen an jî Hayî (bi ermenî: Հայեր Hayer), yek ji gelên kevn ya Rojhilata Navîn e. Ew ji nav gelên filehanê cîhanê li gelek pîrrtirin.[20]

Belavbûna Diasporê Ermeniyan

Ermen jî 2700 salan bûyî li Bakurê Kurdistanê û başûrê Qefqasê dijî. Hem jî hewna gelê Ermenistanêne.

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Navê ke ew xwera dibejin Hayer û xelke dinan ji wan ra dibejin Armen, Ermen ji navên qebîlên li dema rojgarê pirindê bûn kî li dor Ermenistanê bûn.

Hayaysa ji B.Z. 16. - 13. sedsalan li Bakurê rojavayê û Arme-Şupriya ji B.Z. 13. - 12. sedsalan li başûrê rojavayê bûn.

Têgîna Ermen ji li dema Pars û Greekan le Zozanan û gelê wîra digotin Ermen, ew nava li pêşînê dawîya BZ. 6. sedsalê peyda bû li dîroknasê Greekan Hekatayosî Miletî û Nivîska Behîstunê Dareyos I.. Gelên cîranan ji gişk Ermen dibêjin bi tenê Gurcîyan wan ra digotin Somexi, welatê ra jî Somextî [21]

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Sînorên îroyîn Ermenistan Tirkiye, ku Ermenistana rojava ya dîrokî lê ye.

Di sala 600 B.Z Ermenistan ji rojhilatê Tirkiye heta rojhilat Qefqasya û ji Behra Reş heta Mezopotamya dirêj dibû. Di beşa dawî ya Antîk de, Ermeniyan serxwebûna xwe bi Faris, Selewkî û Rom winda kirin, lê di heman demê de gelek serdemên serxwebûnê jî hene. Ji xeynî serdemên otonomiyê yên di Serdema Navîn de, Ermenistan ji aliyê Faris, Ereb, Bîzans, Mongol û Tirk ve hat dagirkirin. Piştî Serdema Navîn, Ermenistana dîrokî di navbera Împeratoriya Osmanî, Faris û Rûsya de hat parvekirin. Ermenî yek ji kevintirîn gelên xirîstiyan ên cîhanê ne, ji sala 301 ve, xwedî çandeke bêhempa û zimanê xwe yê axaftin û nivîsandinê ermenî.

Karsazên Ermenî zû bi Riya Îpekê, bi Ewropa heta Afrîkayê bazirganiyê dikirin. Dîroknasê navdar ê Fransî Fernand Braudel, di nav tiştên din de, li ser kolonîzekirina bazirganên ermenî yên li Faris û Imperatoriya Osmanî nivîsandiye.

Zilm û qetlîam

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dawiya sedsala 19'an li Împeratoriya Osmanî li ser ermeniyan zext û çewisandin, di heman demê de têkoşîna ermeniyan ya ji bo azadiyê dest pê kir mezin bû. Zilm û çewisandin bi qetlîamên mezin ên ku 1894-1896 pêk hatin, bi dawî bû.

Wisa dixuye ku jiyan di destpêka sedsala 20-an de çêtir bû lê li şûna wê xirabtir bû. Ermenî bi 1915-1922 yek ji Tirkên Ciwan yên ku jenosîd hatine kirin, ku jê re Nîjadkujiya ermeniyan hat kirin, hatin kirin.

Belavbûyina li cîhanê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Yek ji faktorên diyarker ên belavkirina ermeniyan ji ya ku bi gelemperî wekî Ermenistana rojava (rojhilatî Tirkiye, an jî parçeyên Bakurê Kurdistanê) tê binavkirin, qetlîamên di sedsala 19an de û Qirkirina Ermeniyan di dema Şerê Cîhanê yê Yekem. Di heman demê de beşeke mezin ji ermeniyan li herêma otonom a Karabaxê heye ku bi awayekî fermî girêdayî Azerbaycanê ye lê di pratîkê de serbixwe ye. Li Amerîka, Fransa, Rûsya, Arjentîn, Libnan û Sûriye jimareke mezin ji Ermeniyan hene.

Ziman

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Zimanê ermenî di nav Malbata zimanên Hind-Ewropî de şaxek pêk tîne. Zêdetir tê naskirin ku pêwendiya nisbeten nêzîk bi Yewnanî re encam dide proto-ziman ya hevpar ku - bav û kalên Albanî - wek Balkanî Hind-Ewropî wekî. Fonolog Jan Henrik Holst dihesibîne ku ev di destpêkê de ji aliyek ve bi albano-yewnanî û ji aliyê din ve bi ermenî hatiye dabeşkirin[22]. Tenê paşê Albanî, Yewnanî, Frîgî û bûne zimanên cuda[23], ku di encamê de girêdana zimanî ya ermenî bi farîgî re rave dike, ku di sedsala 7an de winda bûye. herî dawî û li rojavayê Ermenistanê jî li Anatolyayê bû.

Zimanê ermenî yê nivîskî ji destpêka sedsala 5. ve heye. Alfabeya ermenî di sala 406an de ji aliyê Mesrop Maştoz, rahib li ser navê padîşah û Katolikos,Sahak Parthev û di destpêkê de ji 36 tîpan pêk dihat. Ji bo nivîsandina dengên biyanî di sedsalên 11. û 12. de du tîpên din hatin zêdekirin. Alfabeya ermenî ji wê demê û vir de hema bêje neguherî ye.

Dîn

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Keşîşxaneya ermeniyan li Gandzasar, Karabagê. Sembola xiristiyaniya pir zû Ermenistan.

Ermenî ji xwe re dibêjin Hay, ku ji efsaneya bav û kalê wan Hayk ku ji dûndana Nûa bû, tê. Lêbelê, divê were zanîn ku ji hêla dîrokî ve bingehek pêbawer a vê efsaneyê tune. Li gorî Încîl, Nûh bi keştiya xwe li Çiyayê Agirî, ku di nîveka Çiyayên Ermenîstanê de ye, li ser sînorê di navbera Tirkiye û Ermenistana îroyîn de ye, noqî avê bûye. Çiya yek ji cihên herî pîroz ên Ermeniyan tê dîtin.

Li Ermenistanê dînê serdest Xirîstiyanî ye. Heya ku Xirîstiyantî Zerdeştî ola serdest bû, pirxwedayî paganîzm jî heta radeyekê hebû. Li gorî rîwayetan, du ji Hasiliyên Îsa, Bartolomeus û Cihûda Taddeus li Ermenistanê kar kirine. Vana bi karê xwe yê mîsyonerîyê ew qas serkeftin bi dest xistin ku dînê nû di nav ermenîyan de belav bû û di 301 de Ermenistan bû dewleta yekem li cîhanê ku Xirîstiyanî wek dînê dewletê yê fermî qebûl kir. Piştî wê, gelek hewlên ji nû ve guherandina ermeniyan ji aliyê hêzên dagirker ve hatin kirin, lê bi ser neketin. Piraniya ermeniyên îro ji Dîra Ermeniyan a Şandiyan ne. (Zêdetir li binê dîrokê binêre).

Wêje, huner û mîmarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Qesra Dolmabahçe, ji aliyê yek ji ermenî malbata Balyan ve hatiye kişandin, ji Bosfor li Stembolê

Edebiyata ermenî di destpêka sedsala 5an Piştî demeke kin, ermenî bû zimanê şeşem ku Încîl lê hatiye wergerandin. Xebata li ser wergerê nêzî 30 salan dom kir. Edebiyat di sedsala 5'an de bi gelek nivîsarên olî û pirtûkên li ser dîroka ermeniyan geş bû. Ji Ronesansê heta sedsala 19an.

Çend mîmarên ermenî jî hene. Dibe ku yên herî navdar malbata Balcan bin, yên ku di Împeratoriya Osmanî de xebitîn û di nav tiştên din de, çend qesrên Stembolê çêkirine.

Pêşangeh

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mijarên têkildar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ different sources:
    • Von Voss, Huberta (2007). Portraits of Hope: Armenians in the Contemporary World. New York: Berghahn Books. r. xxv. ISBN 9781845452575. ...there are some 8 million Armenians in the world...
    • Freedman, Jeri (2008). The Armenian genocide. New York: Rosen Publishing Group. r. 52. ISBN 9781404218253. In contrast to its population of 3.2 million, approximately 8 million Armenians live in other countries of the world, including large communities in the United States and Russia.
    • Guntram H. Herb, David H. Kaplan (2008). Nations and Nationalism: A Global Historical Overview: A Global Historical Overview. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. r. 1705. ISBN 9781851099085. A nation of some 8 million people, about 3 million of whom live in the newly independent post-Soviet state, Armenians are constantly battling not to lose their distinct culture, identity and the newly established statehood.
    • Robert A. Saunders, Vlad Struko (2010). Historical dictionary of the Russian Federation. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. r. 50. ISBN 9780810854758.
    • Philander, S. George (2008). Encyclopedia of global warming and climate change. Los Angeles: SAGE. r. 77. ISBN 9781412958783. An estimated 60 percent of the total 8 million Armenians worldwide live outside the country...
    • Robert A. Saunders, Vlad Strukov (2010). Historical dictionary of the Russian Federation. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. r. 51. ISBN 9780810874602. Worldwide, there are more than 8 million Armenians; 3.2 million reside in the Republic of Armenia.
  2. ^ "Statistical Service of Armenia" (PDF). Armstat. Roja gihiştinê 20 sibat 2014.
  3. ^ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 23 kanûna pêşîn 2021 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 17 adar 2015{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk)
  4. ^ Robert A. Saunders, Vlad Struko (2010), Historical dictionary of the Russian Federation, Lanham, Maryland: Scarecrow Press, r. 50, ISBN 978-0-8108-5475-8
  5. ^ http://ia601608.us.archive.org/26/items/2011AmericanCommunitySurveyAncestry/2011Acs.pdf
  6. ^ http://www.anca.org/press_releases/press_releases.php Girêdana arşîvê 2015-02-15 li ser Wayback Machine
  7. ^ Armenians in Hamburg: an ethnographic exploration into the relationship between diaspora and success. Berlin: LIT Verlag Münster. 2012. r. 25. ISBN 978-3-643-90226-9.
  8. ^ Denial: history betrayed, Carlton, Victoria: Melbourne University Pub., 2008, r. 4, ISBN 978-0-522-85482-4
  9. ^ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 13 çiriya paşîn 2019 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 17 adar 2015{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk)
  10. ^ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 7 hezîran 2015 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 17 adar 2015{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk)
  11. ^ http://www.noravank.am/arm/issues/detail.php?ELEMENT_ID=2376
  12. ^ Immigration and asylum: from 1900 to the present, Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2005, r. 13, ISBN 978-1-57607-796-2
  13. ^ Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 19 sibat 2014 de hat arşîvkirin, roja gihiştinê 17 adar 2015{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk)
  14. ^ The distribution of the population by nationality and mother tongue, Kiev: State Statistics Committee of Ukraine, 2001, roja gihiştinê 5 kanûna paşîn 2013
  15. ^ , Radio Free Europe/Radio Liberty Armenian Service, 18 kanûna paşîn 2011 http://www.armenialiberty.org/content/article/2279357.html, roja gihiştinê 10 kanûna paşîn 2015 {{citation}}: |title= kêm an vala ye (alîkarî)
  16. ^ Ayvazyan 2003, r. 100.
  17. ^ "Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey". Today's Zaman. 15 kanûna pêşîn 2008. Ji orîjînalê di 20 gulan 2011 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 5 kanûna paşîn 2013.
  18. ^ Canada National Household Survey, Statistics Canada, 2011, roja gihiştinê 20 tebax 2013. Of those, 31,075 reported single and 24,675 mixed Armenian ancestry.
  19. ^ Delfi, 29 kanûna pêşîn 2011 http://rus.delfi.lv/news/daily/abroad/v-abhazii-obyavili-dannye-perepisi-naseleniya.d?id=42015926, roja gihiştinê 20 tebax 2013 {{citation}}: |title= kêm an vala ye (alîkarî)
  20. ^ Völkermord an den Armeniern: Das Letzte, was ich von den Kindern sah. In: Frankfurter Allgemeine Zeitung. 10. April 2010. Abgerufen am 17. Oktober 2013.
  21. ^ Hamlet Petrosyan: In the Beginning. In: Levon Abrahamian, Nancy Sweezy (Hrsg.): Armenian Folk Arts, Culture, and Identity. Indiana University Press, Bloomington 2001, S. 11, 13.
  22. ^ Holst, Jan Henrik (2009). "Li ser derketina zimanê ermenî – Ermenî wekî zimanekî balkanî-hindûewropî". Ermennasî. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. Verlag. r. 58. ISBN 978-3-447-06117-9.
  23. ^ Holst, Jan Henrik (2009). "Li ser peydabûna zimanê ermenî – zimanên wêranbûyî û hind-ewropî yên balqanî". Lêkolînên Ermenîstanê. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag. r. 63. ISBN 978-3-447-06117-9.

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Ermenî de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Ermenî&oldid=1845143" hatiye standin.